Крыжы ў цэнтры Мустэйкі.
Вакзал у Парэччы.
(Працяг. Пачатак у №№ 35, 38.)
“Ад’івэнцілі…”
У выніку, шлях атрымаўся доўгі ды пакручасты. Карэспандэнт “К” (які збегам розных абставін працягваў гэты тур на самоце) быў змушаны вярнуцца з Аўгустоўскага канала ў Гродна і наступнай раніцай сесці на дызель, што вязе ў Парэчча. Зрэшты, той адрэзак маршруту таксама варты ўвагі не толькі яго заўсёднікаў — “дачнікаў” ды грыбнікоў, якія касавурыліся на такога дзіўнага тыпа, як я. Менавіта тут прайшоў першы на нашай тэрыторыі ўчастак рэек на шляху ад Санкт-Пецярбурга ў Варшаву. Адкрыццё гэтай магістралі 15 (27) снежня 1862 года стала і днём нараджэння Беларускай чыгункі.
У звязку з яе 150-годдзем, некалькі гадоў таму ў СМІ шырока анансаваўся новы турыстычны маршрут, які меўся знітаваць Гродна і Парэчча. На станцыі планавалася стварыць тэматычны музей, карчму, гатэль, сувенірную крамку, абсталяваць перон рэтра-лаўкамі ды ліхтарамі. Але самай галоўнай фішкай праекта, безумоўна, меўся стаць рэтра-цягнік — хай і не 150-гадовай даўніны, але ўсё адно “рэтра”. Адным словам, Беларуская чыгунка задумала паўнавартасны і арыгінальны турпрадукт. Мабыць, менавіта ў яго маштабнасці і комплекснасці быў увесь цымус: як сведчыць тутэйшая практыка, адзінкавы “чых” у голым полі рызыкуе застацца незаўважаным.
Завадатары “чыгуначнага турызму” без праблем знайшлі ў сваіх “засеках” антыкварны паравоз ды вярнулі яму жыццё. У святочны дзень 27 снежня 2012 года ён урачыста прыбыў на станцыю Парэчча, пакрасаваўшыся перад тэле- і фотакамерамі. Усё было прыгожа і лагічна, але... Пакуль тэлевізійшчыкі манціравалі свае сюжэты, паравоз некуды знік.
— Дык во ён і цяпер тут стаіць, — здзіўляе мяне парэцкі чыгуначнік. І тут жа дадае: — Макет. А сам паравоз недзе ў баранавіцкім музеі…
Натуральна, ні карчмы, ні сувенірнай крамы адшукаць у Парэччы таксама не ўдалося. Таму шыкоўны вакзал, які многія лічаць найпрыгажэйшым на Беларусі (прынамсі, у сваёй гістарычнай намінацыі), стаіць пусты. Да юбілею яго нядрэнна адрэстаўравалі. Менавіта адрэстаўравалі, а не зрабілі “еўрарамонт”. Гэта асабліва ўражвае, калі зважаць на тое, што несумненны шэдэўр “чыгуначнай” архітэктуры чамусьці дасюль не мае статуса гісторыка-культурнай каштоўнасці.
Пытанне, чаму такая вялікая станцыя з’явілася не ў буйным горадзе Гродна, а ў нейкім мястэчку, даўно непакоіць гісторыкаў. Найбольшую папулярнасць мае канспіралагічная версія: у часы праектавання чыгункі ўжо актыўна рыхтавалася паўстанне, ідэям якога сімпатызавалі многія інжынеры, а лясы і балоты вакол Парэчча — глухія… Карацей, ёсць тут сюжэты, якімі можна “зачапіць” цікаўнага турыста.
Праехаўшыся па Парэччы ды паразглядаўшы шыльды зусім не вясковых па асартыменце крам (тут “адзначылася” сваім супермаркетам нават буйная гандлёвая сетка), выказваеш гіпотэзу, што ўдзячны і плацежаздольны спажывец для чыгуначнай атракцыі абавязкова знайшоўся б: забудаванае санаторыямі ды катэджамі Парэчча зусім не выглядае “бедным сваяком”. Хаця большасць білетаў, вядома, куплялі б тыя, хто вырашыў праехацца на рэтра-цягніку не па справе, а выключна дзеля забавы. А што, можа, ёсць канкурэнты?..
...Ды, на жаль, у нашых варунках звыклы выраз “івэнт-турызм” мае нездаровыя сэнсавыя канатацыі. Маўляў, “ад’івэнцілі” за дзяржаўныя грошы — і да пабачэння… І навошта рызыкаваць?
Горад як суцэльны стартап
Раней Парэчча было чыгуначным вузлом, дзе дарога раздвойвалася на Вільню і тыя ж Друскенікі, а цягнікі хадзілі рэгулярна. Але пасля з’яўлення мяжы станцыя зрабілася, лічы, тупіковай. Яшчэ пару кіламетраў у абодва бакі — і гамон.
Чыгуначная магістраль са 150-гадовай гісторыяй, па якой хто толькі ні ездзіў з вядомых нам постацей, абарвалася на некалькі дзясяткаў кіламетраў. Рэйкі, што трапляліся мне ў глухіх літоўскіх лясах, пакуль не здадзены ў металалом, але ўжо гадоў пятнаццаць яны без справы. Рух на Вільнюс узнаўляецца толькі ад станцыі “Марцінконіс”, прычым гэты ўчастак выкарыстоўваецца прыблізна з такой самай эфектыўнасцю, як паміж Гроднам ды Парэччам.
Рэйкі ж, што некалі вялі з Парэчча ў Друскенікі, цяпер разабраны. Але рэтра-маршрут з беларускага мястэчка ў папулярны курорт можна было б зрабіць і па асфальце: яшчэ ў 1908 годзе гэтыя два пункты злучыў адзін з першых у Расійскай імперыі міжгародні аўтобусны рэйс. Але... Марыць не шкодна: бліжэйшы памежны пункт прапускае толькі мясцовых жыхароў.
Скіроўваюся на паралельную шашу праз “інсургенцкія” лясы ды балоты. На добрую дарогу ў дадзеным выпадку я нават і не разлічваў, аднак рэальнасць аказалася горшай за ўсе чаканні. Таму трапляць у “парэцкі тупік” я нікому не параю — прынамсі, да той пары, пакуль ён будзе заставацца тупіком.
Выбраўшыся ўрэшце на асфальт, ты адчуваеш такую радасць, што наступныя 15 — 20 кіламетраў да Друскенікаў (разам з дзяржаўнай мяжой) пралятаюць неяк незаўважна. І ўжо неўзабаве я еду па заўсёды спакойных вулачках, галоўная з якіх называецца ў гонар Чурлёніса выключна таму, што ён і сапраўды па ёй хадзіў сваімі нагамі. Як трапна сказала актыўная ўдзельніца беларускай супольнасці Друскінінкая Ірына Мудрова, у якой я спыніўся на пастой, “тут заўсёды адчуванне, быццам жывеш у парку”.
Хто сёння паверыць, што некалі Друскенікі былі ўсяго толькі “гарпасёлкам” Парэцкага раёна БССР? Пагатоў, гэты гарадок з’яўляўся курортам і пры каралях, і пры царах, і пры генсеках. Тым не менш, у ягонай гісторыі былі і даволі змрочныя перыяды. Пра апошні з іх нагадвае, скажам, велічэзная спаруда санаторыя “Нёман”, дзе замест шыбаў ужо які год красуецца фанера. Затое ацалелыя ў аблозе савецкіх “здраўніц” мадэрнавыя драўляныя вілы стогадовай даўніны зусім не пустуюць. А побач з імі пакрысе з’яўляецца такі самы сувымерны маштабам горада “хай-тэк”. Прычым менавіта “хай-тэк”, а не знаёмы нам “хай так”...
Прыдумаў добрую метафару для Друскінінкая: “найлепшы стартап Літвы”. Так, увесь горад стаў суцэльным стартапам, куды ахвотна інвестуюць буйныя капіталісты! Пра ягонага мэра, які пабудаваў тут велічэзны аквапарк і гарналыжны комплекс пад дахам, мы згадаем наступным разам і з іншай нагоды. Пакуль жа — асабістыя ўражанні ды заканамерныя высновы.
Адразу па маім прыбыцці сюды пайшоў дождж. Яно і зразумела: Ілья прынёс гнілля. Як толькі сціхла, паехаў я ў Лішкяву (такі дабраўся, але пра яе — у наступнай серыі). Праз пару соцень метраў давялося тэрмінова шукаць парасон, і ён адразу знайшоўся — у кавярні, што размясцілася ў адной з мадэрнавых віл. Цэны тут ці не ў разы меншыя, чым у суседнім Гродне, і тамтэйшыя ўладальнікі шэнгену прыязджаюць павячэраць у Друскенікі. Мясцовая моладзь (так, менавіта мясцовая і менавіта моладзь — у Літве яе не так і багата) збіраецца ў кавярню паглядзець баскетбол. Я ўцякаю ад іх на вуліцу, але — надарэмна. Бабулі, што шпацыруюць пад вялізнымі парасонамі, пытаюць у мяне, які лік. Па-руску тут ужо не ўсе разумеюць, але... жыццё прымушае гэтую мову вучыць. Прынамсі, каб абслугоўваць турыстаў з Гродна.
У Друскінінкаі няма празмернага пафасу ды гламуру: тут усё дэмакратычна і натуральна. Сціплы пералік гістарычных адметнасцей (апрача згаданых віл, гэта неагатычны касцёл, які можна зблытаць з пастаўскім, і драўляная цэркаўка) наш суайчыннік можа дапоўніць магілай Яна Чачота ля яшчэ аднаго, значна менш прывабнага, неагатычнага касцёла ў ціхім прадмесці Ротніца. Магіла выглядае дагледжана, апытаныя мною мясцовыя жыхары хоць нешта пра яе ды ведаюць. Зрэшты, згадваецца яна і ў шматлікіх турыстычных буклетах, якія ў Друскеніках раздаюцца задарма. І згадваецца, пэўна, не з любові да спадчыны філаматаў ды філарэтаў, але выключна з іншай прычыны: у падобных выданнях маляўніча апавядаецца літаральна пра ўсё, што хоць неяк вытыркаецца з будзённага ландшафту. Адпаведна, у чытача ўзнікае ўражанне, быццам адметнасцей тут — процьма. Трэба было мне ўзяць стос такіх буклетаў ды раздаць тым нашым ідэалагічным работнікам, якія ўпарта сцвярджаюць, быццам нічога цікавага ў іх раёне няма.
Урэшце, відавочны брак адметнасцей кампенсуюць таксама і гарадскія скульптуры. Яны трапляюцца літаральна на кожным кроку, і гэта зусім не нашы звыклыя “сантэхнікі”. Не буду іх апісваць — балазе ў Сеціве вы і без мяне знойдзеце процьму фота. Наўрад ці тую манументалістыку можна назваць звышсучасным мастацтвам, але і “халтурай” яе не азначыш. Падаецца, баланс паміж аўтарскай ідэяй ды чаканнямі публікі вытрыманы аптымальна. Відавочна, што гэта аўтарскія, а не “заказныя” творы — якія, аднак, падабаюцца публіцы, прынамсі, паводле маіх назіранняў.
Карацей, калі ты прыязджаеш у Друскінінкай, дык адразу разумееш, у што павінны пераўтварыцца нашы Браслаў ды Мядзел. Усведамляеш і прычыну поспеху гэтага недалёкага суседа. Уся справа ў тым, што муніцыпальнае кіраўніцтва ўсур’ёз паверыла ў турызм. Так, менавіта паверыла! Ды зрабіла ўхіл менавіта на гэты профіль, не перамяжоўваючы яго з нейкімі іншымі напрамкамі — прыкладам, сельскай гаспадаркай. На жаль, у нас у турызм пакуль што не вераць нават насуперак відавочным перспектывам. Таму і топчамся гадамі на месцы...
Патрыёты і…
Пра надзвычай актыўную, хаця і нешматлікую, беларускую суполку ў Друскінінкаі мы яшчэ абавязкова напішам. Яе заснавальніцы вартыя не толькі пары-тройкі добрых слоў у нашай газеце, але і шматкроць большага. Пакуль жа пра іншае. На сайце Дзукійскага нацыянальнага парку я знайшоў інфармацыю пра стварэнне ў яго межах пяці этнаграфічных вёсак. Мяне яна зачапіла. Вось ужо які год нашы навукоўцы кажуць пра зніштажэнне натуральнага культурнага ландшафту беларускага сяла. На канферэнцыях спрачаюцца пра метады ратавання самых каштоўных экзэмпліфікатаў. Варыянтаў некалькі: а) скансен; б) аб’ект, унесены ў Дзяржспіс; в) жывая вёска, дзе, аднак, ёсць пэўныя рэгламенты.
Відавочна, прыярытэтны варыянт — менавіта трэці. Але ўсё гэта пакуль на ўзроўні менавіта навуковай дыскусіі. А тым часам легендарныя Кудрычы, што непадалёк ад Пінска, перажываюць ці не фінальную ступень сваёй дэградацыі... Таму паехаў я ў Дзукійскі нацыянальны парк у пошуку адказаў на нашы набалелыя пытанні.
На дзіва добрая і пустая асфальтавая шаша праходзіць праз запаведную пушчу. На ўзбочыне раз-пораз сустракаюцца закінутыя хутары і напаўзруйнаваныя фермы. Рэдкія вёскі на паверку даволі вялікія, але ладныя прагалы паміж дамамі сведчаць аб тым, што яны перажываюць цяпер не лепшы свой час. З інфраструктуры за ўвесь дзень мне патрапіліся хіба дзве крамкі “а-ля сельпо”.
Я рушу літаральна ўздоўж беларускай мяжы, часам за які кіламетр ад яе. Да колішняга Віленскага краю, дзе мы летась пакінулі сляды сваіх колаў, адсюль недалёка, але беларускую мову тут ніхто не разумее — як і ўвогуле хоць якую славянскую. Гэта край, дзе спрадвеку валадарыў свой мікраэтнас — прынёманскія дзукі. Балоцісты і неўрадлівы куток, які ніколі не быў густа заселены. Цяпер, у наш урбанізаваны век, ён зусім абязлюдзеў.
— На маёй памяці насельніцтва нашай вёскі скарацілася разоў мо ў дзесяць, — апавядае ўраджэнка Мустэйкі Рута Цэрэбійене, якая працуе ў Дзукійскім нацыянальным парку.
Гэтая вёска акурат і лічыцца этнаграфічнай. Перш чым атрымаць “афіцыйныя каментарыі”, я праязджаю па яе вуліцах. Уражанняў, па шчырасці, ніякіх — вёска як вёска. Большасць дамоў там — звыклыя хаціны, пакрытыя шыферам. Ёсць нават двухпавярховая камяніца, гаспадары якой актыўна робяць рамонт. А вось нешматлікія аўтэнтычныя пабудовы з нефарбаваных счарнелых бярвенняў у сваёй пераважнай большасці стаяць закінутыя.
Нарэшце трапляю ў цэнтр вёскі, дзе месцяцца вышэзныя драўляныя крыжы з дзвюма перакладзінамі. Вясковых крыжоў за свой век я бачыў нямала, але... не вышынёй жа ў дзесяць метраў! Вось яна, традыцыя Крыждырбісце, унесеная ў Спіс нематэрыяльнай спадчыны UNESCO. Прычым, як запэўнілі мяне ў адміністрацыі Дзукійскага нацыянальнага парку, тыя крыжы — зусім не музейны “раяль у кустах”: іх зрабілі менавіта мясцовыя майстры па сваім уласным пачыне.
Некалькі паваротаў — і я ля тамтэйшага Музея пчалярства. Ягоны заснавальнік Номас Лакунас, супрацоўнік таго самага Нацынальнага парку, на жаль, быў у ад’ездзе і не прадэманстраваў мне, як мясцовыя жыхары некалі караскаліся на дрэвы, бы той Віні-Пух. Раней бортніцтва тут было адным з нешматлікіх спосабаў выжывання. Цяпер пчаляроў засталося хіба двое, і не ў тым яны веку, каб лазіць па дрэвах. Балазе з’явіўся ўтрапёны маладзён, які перахапіў гэтыя навыкі.
— Зважаючы на памеры заробку, тут працуюць альбо патрыёты, альбо ідыёты, — кажа адзін з супрацоўнікаў Нацпарку, які папрасіў не называць ягонае прозвішча. Знайшоў, перад кім утойвацца: сітуацыя для нас знаёмая. На стэндзе ля пчалярскага музея — увекавечаная аўтэнтычная тапаніміка той вёскі. Вы ж ведаеце, што раней ці не кожны куток меў сваю сакавітую назву? Калі так, дык занатоўвайце, бо тапаніміка знікае разам з жыхарамі. Можа, і ў вашай вёсцы некалі з’явіцца такая самая карта-стэнд, як сёлета ў Стойлах на Пружаншыне.
Але досыць лірыкі... Пара даведацца, што ж такое этнаграфічныя вёскі ў літоўскім разуменні. Пераадольваючы гравійку, дабіраюся ў штаб-кватэру Дзукійскага нацыянальнага парку ў вёсцы Марцінконіс.
— У этнаграфічных вёсках забаронена новае будаўніцтва, — распавядае галоўны спецыяліст па інфармацыі ДНП Эміліс Тамашунас. — Будаваць можна толькі ў аўтэнтычным стылі, тое ж самае тычыцца і рамонтаў. Без нашага дазволу там увогуле нічога нельга рабіць…
Адным словам, на этнаграфічныя вёскі была распаўсюджана тыповая схема аховы гісторыка-культурных каштоўнасцей. Ёсць і кантрольны орган, які пільна сочыць за выкананнем заканадаўства, — той самы Нацынальны парк. Закон тут паважаюць. Каб пазбіраць на балотах журавіны, мясцовыя жыхары звяртаюцца па адмысловы дазвол. Эміліс Тамашунас і сам разумее, што сітуацыя — недарэчная: дзукі спрадвеку збіралі журавіны, палілі вогні-
шчы, начуючы на балотных выспах, спявалі песні, але закон ёсць закон.
— З Мустэйкі вы можаце трапіць у заказнік Чапяляй, — праінструктаваў мяне Эміліс Тамашунас, калі я ўпершыню набраў ягоны нумар непасрэдна з той вёскі. — Тут усяго пару соцень метраў. Але папярэдне вы мусіце ўзяць у мяне пісьмовы дазвол, а гэта ўжо кіламетраў дванаццаць...
Карацей, у плане рэгламентацыі тут усё ў парадку. Але... які вынік? Ды цалкам прадказальны. Захоўваць гістарычнае асяроддзе ў той самай Мустэйцы ўжо відавочна запозна (між іншым, у адрозненне ад Кудрычаў): па вялікім рахунку, яго застаецца толькі аднаўляць. Акурат нядаўна гэты рух распачаўся. Мясцовыя жыхары атрымалі прапанову замяніць шыферныя дахі на традыцыйныя гонтавыя. 90% ад каштарысу работ аплачвае нарвежскі фонд.
Рута Цэрэбійене пагадзілася з такой прапановай. Але ахвотнікаў набралася зусім няшмат: толькі 7 хат з ацалелых 52. У чым прычына? Ды ўсё вельмі проста: паколькі на тыя вясковыя хаты распаўсюджваецца заканадаўства аб ахове спадчыны, дык і работы там павінны выконвацца на самым сур’ёзным узроўні — з вырабам праектнай дакументацыі. Адпаведна, гонтавы дах пацягне тысяч на трыццаць еўра, і нават дзесяціна ад той сумы — гэта ўсё адно вельмі шмат для сялян. Пакрыць шыферам — прасцей ды танней.
І вось якая яшчэ бяда: як распавялі тубыльцы, традыцыйная тэхналогія гонтавага даху з мясцовай сасны была незваротна страчана. Цяпер дахі робяць альбо з асіны альбо з піхты. Прычым піхта ў Літве не расце, і яе даводзіцца завозіць з Сібіры. Слухаючы яе, згадваў, як жыхары Кудрычаў мне казалі: ёсць у нас дзед, які ўмее чаротавыя дахі рабіць, але зусім ужо стары. Маўляў, прыязджайце, пераймайце...
У яшчэ адной этнаграфічнай вёсцы — Маргіёніс — гонту я ўсё ж пабачыў. Менавіта тут у 1920-я ўзнік легендарны сялянскі “тэатр у свірне”. Той самы свіран ці то рэстаўравалі, ці то адбудавалі гадоў дваццаць таму, але цяпер у яго даху красуюцца дзіркі. Ізноў жа, вакол — ні душы...
Каб не згушчаць фарбы, мушу паведаміць, што турысты ў Дзукійскі нацыянальны парк усё ж трапляюць. Мне сказалі, што сёлета іх было амаль дзесяць тысяч, прычым з розных краін. Больш за тое: адна з турфірм прапануе паўтарыць мой подзвіг ды пракаціцца на ровары па запаведнай Дзукіі. Яе аргпаслугі каштуюць даражэй за тур на Чырвонае мора з “all inclusive”, аднак ахвотнікі ўсё адно знаходзяцца. Нямала тут і байдарачнікаў — але не болей за 200 на дзень, бо такі рэгламент парку.
— У рэгістрацыі груп мы аддаём перавагу тым, хто працуе менавіта на тэрыторыі парку, — тлумачыць Эміліс Тамашунас. — Можа, гэта і не зусім правільна, але... трэба ж неяк падтрымаць мясцовых жыхароў.
І сапраўды, апрача турызму, тут няма чым заняцца. Раней жыхары той самай Мустэйкі карміліся праз рыбную ферму, размешчаную непадалёк. Але ў выніку розных пературбацый яна збанкрутавала шмат гадоў таму. Вынікі былі адчувальныя: спярша сталі знікаць птушкі, якія карміліся рыбай, а затым і жыхары...
— Не думаю, што нашы вяскоўцы некалі адаптуюцца да патрэб турызму, — кажа Рута Цэрэбійене. — Старыя людзі — дакладна не, а моладзь... Моладзі ў нас амаль і няма...
Зрэшты, нехта пераязджае з буйных гарадоў у занядбаныя вёскі, і хочацца верыць, што гэта патрыёты, а не... Пара-тройка аграсядзіб у этнаграфічных вёсках усё ж працуе, прычым даволі паспяхова. Супрацоўнікі Нацыянальнага парку апавядаюць мне канкрэтныя прыклады: маўляў, быў праграміст, а стаў фермерам, бо дастаў ужо той манітор.
— Я не веру, што вёску можна адрадзіць з дапамогай тых або іншых праграм, — прызнаецца Рута Цэрэбійене. — Думаю, тут усё павінна ісці толькі ад сэрца...
Вось такі адказ я атрымаў на актуальнае для ўсіх нас пытанне. Дакладней, адказу няма. Ды давайце яго шукаць, што яшчэ застаецца?
Ну і, урэшце, поўны эксклюзіў. Ці ведаеце вы нешта пра вёску Котра? Не думаю. Хаця там жывуць нашы землякі — беларусы. Недзе з тузін. Гэтае паселішча яшчэ больш ізаляванае ад навакольнага свету нават за нашы Кудрычы. З аднаго боку — непралазныя балоты, з другога — мяжа. Калі нехта з вас, шаноўныя чытачы, захоча прэзентаваць котраўскім суайчыннікам свежы нумар “К”, абавязкова паведамце: гатовы прапанаваць сваю кандыдатуру ў ролі “старшога”, як казаў Астап Бэндар. Не, без жартаў... На веласіпедзе я туды не дабяруся, але вельмі хацелася б. Паехалі?..
Фота аўтара
Працяг матэрыялаў велатура чытайце ў наступных нумарах.