— Дык у чым, уласна, заключаецца сакрэт доўгажыхарства? Запамінальны вобраз, цікавы змест, адчуванне тэлекан’юнктуры — вядома, у станоўчым сэнсе?
— Я не ведаю. І ніхто не ведае. Вось Белка са Стрэлкай паляцелі ў космас і вярнуліся, а Пчолка і Мушка загінулі яшчэ на ўзлёце… Тое ж самае датычыцца і лёсу тэлепраектаў. Запускаючы іх у эфір, вельмі цяжка прагназаваць, чым усё гэта скончыцца. І калі — таксама…
— А ці няма жадання перанесці гэтую праграму з дваццатага стагоддзя ў дваццаць першае? Зрабіць анімацыйныя пастаноўкі, трохвымерную графіку, розныя спецэфекты... Каб рэканструктары ў кадры бегалі з муляжнай зброяй, каб піратэхніка выбухала, як цяпер модна ў дакументальным кіно…
— А вам нешта ў нашай праграме не падабаецца? Хто вам яшчэ патрэбны? Карлсан, хобіты? У нас усё ёсць і без гэтага, прычым — сваё! Пакуль Юрась жывы і здаровы, пакуль ён ходзіць па сваёй роднай краіне ў капелюшы і ботах, ніякіх муляжоў і не трэба. А як занядужае, тады і падумаем.
— Трынаццаць гадоў — немалы адмежак не толькі ў тэлевізійным, але і ў жыццёвым вымярэнні. Ці змянілася нешта за гэты час?
— Ну так, вядома! У мяне пасівелі валасы. Не відаць? Значыць, добра фарбуюся. Ну а калі сур’ёзна… Хтосьці нарадзіўся, хтосьці памёр. Усё рухаецца наперад, усё ідзе сваім ходам… Як кажуць у маёй роднай вёсцы на Нараўляншчыне, “тэ, што было таке малэ”, ужо вырасла і стала вялікім. Нядаўна падыходзіць да мяне дзяўчына і кажа: неяк у дзяцінстве я выпадкова паглядзела “Падарожжы…”, захапілася, і цяпер вось паступіла на гістфак… Ды і ўрэшце… Калі вяскоўцы бачаць на сваіх вясковых вуліцах нейкую дзіўную постаць у капелюшы ды паліто, ім таксама карціць стаць больш шляхетнымі.
— А няўжо капялюш — адзін і той жа самы?
— Лепш пацікаўцеся, колькі разоў мне ўжо задавалі гэтае пытанне… Дарэчы, а боты заўважылі? Ну вы што! Апошні год я паўсюль хаджу ў ботах, яны ледзь не ў кожным кадры мільгаюць. Аднойчы пад час здымак мне іх падарыла вясковая бабуля, у якой мы пілі гарбату. Дастае з-пад ложка боты і распавядае: “Неяк у 1939 годзе гусар Мацэк у мяне начаваў. А тут — трывога! Ён у чым быў ускочыў, схапіў шаблю — і на каня! З таго часу я яго і не бачыла, а боты — засталіся…”
Вось і абрастаю пакрысе артэфактамі, як стары карабель — ракавінкамі... Паліто, дарэчы, таксама не абы-адкуль: у ім мой дзед вярнуўся з нямецкага палону пасля Першай сусветнай. А чаму яно так добра збераглося? Бо і яго пад калодай хавалі ў ліхія часіны…
— А ці не падаецца вам, што ўменне нешта добра хаваць пад калодай — гэта ўвогуле праява нашага нацыянальнага архетыпу? Іначай і выжыць было б складаней у тыя самыя ліхія часіны…
— Уявіце такую сітуацыю: вакол лес, халадэча, прыцемкі, ваўкі выюць. А ў вас у пушцы засталася толькі адна запалка. Натуральна, вы яе выкарыстаеце толькі ў той момант, калі будзеце на сто працэнтаў упэўнены, што яна распаліць вогнішча. Падрыхтуеце добрае месца, назбіраеце трэсак і сухога лісця... Бо іначай атрымаецца кароткі сполах — і ўсё, ніякіх вынікаў! Шанец страчаны незваротна...
Вось і беларусы праз доўгі час захоўваюць уласны патэнцыял — настолькі старанна, што многім падаецца, быццам яго ў нас і няма. Але тое, што я бачу і адчуваю, пераконвае мяне ў адваротным...
— Вы так часта сустракаецеся з нашымі суайчыннікамі, што, напэўна, маеце адказ на “вечнае” пытанне: якія яны, беларусы?
— Беларусы — гэта нацыя Божая. Гэта тыя людзі, што падставяць другую шчаку, калі ўдарылі па першай. Яны цярпліва, спакойна, па-хрысціянску ўсё пераносяць. І няспынна імкнуцца да вышэйшага, нягледзячы ні на якія складанасці ў жыцці…
— Не так даўно спрачаліся пра постаць Тадэвуша Рэйтана, на радзіме якога мы акурат знаходзімся. Ці меў ён рацыю, супрацьпастаўляючы сябе ледзь не ўсяму свету? Бо, у выніку, здаецца, нічога не атрымаў, апрача трагедыі свайго ўласнага жыцця…
— Зерне, якое ўпала ў глебу, павінна памерці — іначай яно не дасць коласа, у якім цэлая процьма такіх жа зярнятак. А калі зерне будзе думаць пра сябе як пра цэнтр сусвету, будзе дбаць пра тое, каб ацалець... Тады яно таксама з цягам часу памрэ, але памрэ бясплодным.
Зрэшты, тут выбар за кожным: дзеля чаго ты хочаш жыць? Дзеля свайго надзённага задавальнення, жыць выключна сённяшнім днём, не думаючы ні пра будучыню сваіх дзяцей, ні пра вечнасць?.. Але ж можна задаваць сабе пытанні, узірацца ўглыб, углядацца ў вышыню... І пачаць жыць нейкімі іншымі катэгорыямі. Той, хто выбірае вечнасць, не можа рупіцца толькі пра ўласны “жывот” — ён імкнецца зрабіць тыя справы, якія і пасля яго смерці не знікнуць…
— А ці няма крыўды за тое, што вось праграма выйшла, а тыя руіны, апетыя ў ёй, як стаялі занядбаныя, так і стаяць, і “тубыльцам” па-ранейшаму няма да іх справы?..
— Я пра гэта проста не думаю. Прыехаў, зрабіў тое, што мусіў зрабіць, — і руш далей. А ўсё астатняе — ужо не твая справа. Не трэба чакаць нейкіх вынікаў — напрыклад, лаўраў на галаву. Галоўнае — не спыняцца ды ісці сваім шляхам. А людзі ўжо неяк самі разбяруцца...
— На вашых вачах адбываюцца сумныя працэсы. Прыкладам, слынныя некалі мястэчкі пераўтвараюцца ў бязлюдныя вёскі, а вялікія ў мінулым вёскі — у бесперспектыўныя хутары з “трыма бабулямі”. Ці не ўзнікае ў вас уражання, што вы апісваеце “натуру, якая сыходзіць”?
— Чаму ж, ёсць вёскі, якія, наадварот, разрастаюцца — скажам, на Магілёўшчыне. Там нават дэмаграфічны баланс паляпшаецца. Што да сумных прагнозаў… Я іх рабіць не спяшаўся б. У жыцці ўсё можа змяніцца імгненна — кожны з нас здатны прывесці процьму такіх прыкладаў, нават з уласнага досведу. Як у маёй вёсцы казалі, не паспела ліса хвастом махнуць…
— Ці не скрушна вам увесь час апавядаць пра напаўзруйнаваныя помнікі, якія чэзнуць літаральна на вачах?
— А што, у Афінах або Рыме няма руін?
— Праблема, мабыць, у тым, што многія не бачаць у нашай культурнай спадчыне перспектыў...
— Пытанне папраўдзе філасофскае. Ну якая перспектыва ў гэтага лісця? Ужо ўвосень яго не будзе. Але ўвесну з’явіцца новае. Адна эпоха змяняе іншую: замест готыкі прыйшло барока, потым — класіцызм…
— І што, нічога не застаецца?
— Застаецца жыццё — у вечна зменлівых сваіх формах. Кожны чалавек, які з’яўляецца на свеце, — гэта новы чалавек. І пакуль мы жывём на гэтай зямлі, давайце трохі варушыцца, нешта рабіць! Бо якая альтэрнатыва? Сесці на прызбе ды на ўвесь голас румзаць: “Гаротная наша Беларусь! Адны ў нас засталіся руіны, і што ж з намі будзе заўтра?..”
Халера яго ведае, што з намі будзе. Можа, увогуле, — сусветны патоп. А можа, да нас прыедуць турысты з іншых галактык. Хто здатны сёння прарочыць, як пойдуць справы надалей? Невядома, адкуль мы прыйшлі і куды пойдзем. Але сёння мы — тут, на гэтай зямлі! І таму трэба захоўваць сваю культуру, мову, звычаі. Трэба жыць не сумнымі прагнозамі, а сваёй душой. Таму мой прынцып такі: “Рабі што робіш — і будзе што будзе”. Я жыву менавіта так.
— Аднак не маючы ўпэўненасці ў заўтрашнім дні, чалавек пачуваецца на свеце вельмі няўтульна…
— Якая патрэбна ўпэўненасць? Кожны з нас можа быць упэўнены толькі ў адным: ты — Божае стварэнне, якое прыйшло на гэты свет недарэмна. І калі ты нарадзіўся чалавекам, дык і будзь ім, не ператварайся ў нешта іншае. Калі ты нарадзіўся нігерыйцам — любі сваю Нігерыю, а калі беларусам — дык будзь беларусам. Таму я не збіраюся адсюль з’язджаць, як бы там ні складаліся абставіны ў непрадказальнай будучыні. Мой дзед заўсёды казаў: дзе цябе гора спаткала, там ты яго і перажыві. Усё адно ты не ўцячэш ад тых унутраных праблем ды складаных пытанняў, якія немінуча паўстаюць перад кожнай асобай…
— Прызнайцеся шчыра, а ці не з’яўляліся ў вас думкі неяк кінуць гэта ўсё і заняцца, скажам, продажам касметыкі?
— Прызнаюся: такія думкі з’яўляліся. Было натуральнае памкненне зарабляць грошы, уладкоўваць неяк свой побыт. І калі б я кіраваўся менавіта такімі матывацыямі, дык даўно быў бы ўжо не “дылетантам”, а прафесіяналам — вядома, у якой-небудзь значна больш прыбытковай галіне. Ну так, бываюць часам такія капрызлівыя думкі: вось, маўляў, я ўжо столькі гадоў працую, а ў мяне няма нават уласнага аўто… Як выбіраюся ў родную вёску, тэлефаную землякам, каб яны мяне сустрэлі. І тыя дзівяцца: мы тут у калгасе робім, і тое ўжо здолелі на свой транспарт назбіраць, а ты ж у Мінску, на тэлебачанні... Я ім тлумачу: калі б я ставіў перад сабой іншыя мэты ў жыцці, дык, напэўна, прыехаў бы да вас на добрым “джыпе”. Але я жыву іншым і атрымліваю ад гэтага кайф. Бо адчуваю, што раблю вельмі патрэбную справу. Таму і працягваю падарожнічаць па нашых вёсках у сваім дурнаватым выглядзе. Падарожнічаю, як вы заўважылі, пехатою. Няхай бы хто скінуўся, каб хоць на якога канягу з брычкай наскрэбсці…
— Ці не з’яўлялася ідэя пашырыць геаграфію падарожжаў? Прыкладам, “дылетант” у Парыжы або ў Венецыі…
— А навошта? У нас столькі сваіх файных мясцін! Зрэшты, кожнаму сваё. Камусьці — Венецыя, а камусьці — Прыпяць. І ад Беларусі я ніколі не стамлюся. Як можна стаміцца ад роднай хаты?
— Лік выпускаў праграмы ўжо, пэўна, перасягнуў паўтысячы. Няўжо вы не адчуваеце нейкай вычарпанасці матэрыялу?
— Прыступаючы да напісання сцэнарыя, часам мяркуеш: ну, ёсць нейкая вёсачка на водшыбе, у ёй цэркаўка стаіць, і нічога там, нібыта, надзвычайнага. Потым ідзеш у бібліятэку, адну кніжку бярэш, другую... А гісторыкі ды мясцовыя краязнаўцы цяпер вельмі спраўна працуюць, публікацый з’яўляецца багата. Чытаеш — і проста ваў! Столькі, аказваецца, у той вёсцы было цікавых падзей... Усё, што адбывалася цягам мінулых стагоддзяў, адбывалася таксама і там. Дый у нас тут ледзь не на кожным квадратным метры дзеяліся справы сусветнай гісторыі!
Пераважна я езджу па вёсках, але ж ёсць яшчэ і раённыя цэнтры (іх пакуль ахоплена толькі каля 20), ёсць гістарычныя раёны ў вялікіх нашых гарадах... А ў кожную мясціну з часам карціць вярнуцца зноў, бо амаль няспынна адкрываюцца нейкія цікавыя звесткі. Таму хаця мужчыны сёння жывуць значна даўжэй, чым раней (і войнаў, дзякаваць богу, няма, і медыцына, як ні круці, стала лепшай), я больш чым перакананы: матэрыялу на мой век хопіць!
Пытанне “з залы”: “А ці можна набыць дыскі з архівам усіх “Падарожжаў…”?
— Думаю, гэтае пытанне лепш адрасаваць майму кіраўніцтву. Увогуле, мушу зазначыць, што на СТБ мне працуецца вельмі лёгка, ніякіх непаразуменняў не ўзнікае.
— На тэлебачанне вы прыйшлі з тэатра. Ці ёсць для вас прынцыповая розніца паміж гэтымі відамі дзейнасці?
— І яшчэ якая! Калі працуеш на сцэне, дык бачыш рэакцыю залы і падсілкоўваешся яе энергіяй. На тэлебачанні ж гэтай падтрымкі няма: я не магу бачыць вочы тых, хто сядзіць перад сваімі экранамі. Адчуваю нейкую аддачу, толькі трапляючы ў кола такіх людзей, як вы. Вы даяце мне тую сілу, якая патрэбна, каб рухацца далей, каб разумець, што ты прамаўляеш не ў пустэчу. Ці можа пісьменнік пісаць у стол? Вядома, так, але для камфортнага самаадчування яму ўсё адно патрэбны чытач. Як і кожнаму чалавеку патрэбны суразмоўца. Ну, і хочацца верыць, што гэты працэс паміж намі ўзаемны: мы абменьваемся стваральнай энергіяй.
— Скажыце, а з тэатра вы сышлі незваротна?
— Сышоў, але... пра незваротнасць казаць не буду. Я не пакідаю мары зрабіць што-небудзь у тэатры. Альбо, магчыма, нават у кіно. Пакуль нешта нібыта “не падпускае” мяне да гэтай справы. Ёсць нейкая ўнутраная няўпэўненасць...
— І пра якую ролю вы марыце? Няўжо Гамлета?
— Не буду казаць. Калі прыспее час, пойдзеце і самі ўбачыце. А калі ён прыспее, не ведаю. Мінула зіма — глядзіш, і трава зазелянела. Значыць, прыспеў яе час…
— Але ж павінен наступіць момант, калі трэба актыўна ўмяшацца ў ход падзей, бо формула “ідзе як ідзе” ўжо не задавальняе...
— Такі момант трэба адчуць сваім сэрцам. Ды, зноў жа, рабіць толькі тое, што ты адчуваеш патрэбным зрабіць. Ну, хаця б нават прыехаць сюды, на суботнік у Грушаўку. Я гэта зрабіў, бо адчуў, што гэта патрэбна. І так заўсёды. Галоўнае — не ўцякаць ад таго, што сустракаецца табе на шляху, і не імкнуцца спрасціць апошні…
Размова перапыняецца папраўдзе кінематаграфічнай сцэнай, якая дзеецца непадалёк. Удзельнікі суботніка, што прыехалі з Ляхавічаў, валяць бензапілой дрэва (натуральна, не са старога парку), і яно рызыкуе нізрынуцца на шыкоўны матацыкл, які прывёз ім невялічкае “папаўненне” з Мінска. Інтэрв’юэнт не можа застацца ўбаку ад падзей і дае свае парады. Сумеснымі клопатамі, усё скончылася добра.
— Цікава, а ці часта вы атрымліваеце лісты ад патаемных прыхільніц?
— Мне неяк сказалі, што па тэлевізары я выглядаю гадоў на семдзясят. Вядома, гэта святая праўда! Таму мае мужчынскія чары дзейнічаюць выключна на пенсіянерак.
— Як вядома, рэжым тэлездымак вельмі напружаны. Можа, у вас ёсць двайнікі — на выпадак, калі захварэеце?
Голас “з залы”: “Трэба яго кланіраваць”.
— Ну, паспрабуйце…
Фота Кастуся АНТАНОВІЧА