Павел Вайніцкі ля "Паштальёна" аўтарства Жбанава. / Фота Юрыя ІВАНОВА
— Спадар Павел, у сваёй творчасці вы маеце іншыя эстэтычныя арыенціры і кіруецеся іншымі прынцыпамі, чым Уладзімір Жбанаў. Што ў такім выпадку прымусіла вас заняцца асэнсаваннем ягонай творчай спадчыны?
— Жбанаў цікавы мне як асоба, як творца, які здолеў зрабіць наша гарадское асяроддзе больш прывабным, а скульптуру — больш чалавечнай. Ягоная творчасць — гэта пераход ад звыклай скульптурнай савецкасці з яе эстэтычнымі канонамі і тэматычнымі прыярытэтамі да сітуацыі больш-менш сучаснай сацыяльнасці. Савецкая манументальная пластыка ўяўляла з сябе ідэалагічна афарбаваныя “пасланні” ў выглядзе фігур правадыроў і герояў, аддаленых, нават ізаляваных, ад гледача высокімі пастаментамі. Уладзімір Жбанаў першым у Беларусі і адным з першых на постсавецкай прасторы папросту зняў скульптуру з пастамента, паставіўшы яе на брук. Ён наблізіў скульптуру да гледача, зрабіў падобнай на гледача, пазбавіў яе ідэалогіі.
Увогуле, слова “глядач” тут не зусім дарэчнае, бо ўзаемаадносіны гараджан і гэткага кшталту скульптуры не абмежаваны толькі “назіраннем візуальных прыгажосцяў”: апошняя вымагае актыўнага ўзаемадзеяння, камунікацыі. Нашы ўсходнія суседзі такую скульптуру называюць кантактнай. Што ж да дэталізаванай фігуратыўнай стылістыкі жбанаўскіх работ, дык гэта, на маю думку, была даніна існуючым у грамадстве эстэтычным стэрэатыпам. Фармальная пластыка наўрад ці была б прынята соцыумам на той час.
Я мяркую, што Жбанаў запачаткаваў новую тэндэнцыю і гэтым шмат зрабіў для сваіх калег, якія праз ягоныя здабыткі, праз створаны ім прэцэдэнт зыходна маюць свабоду ад п’едэсталаў ды навязлівых стэрэатыпаў. А значыць — маюць магчымасць ісці далей. На маю думку, гэта добра. Вы правільна заўважылі, я не падзяляю эстэтычных канцэптаў Уладзіміра Жбанава — мне даспадобы іншая пластыка. А як даследчык скульптуры ўсведамляю ягоную ролю ў развіцці нашага і ўвогуле постсавецкага мастацтва. А як вучань Уладзіміра Іванавіча я палічыў неабходным дапамагчы ўдаве скульптара Жанне Жбанавай і куратару Ларысе Міхневіч у стварэнні яго мемарыяльнай выстаўкі.
— Наколькі перспектыўным для нашай культуры вам уяўляецца той кірунак, прыхільнікам якога вы з’яўляецеся?
— Я лічу, што айчынная культура павінна карэляваць з сусветнай не толькі на “папулярным” узроўні, як гэта адбываецца зараз. Культура фарміруецца не па жаданні нейкай асобы ці групы спецыялістаў — тут працуюць фактары больш складаныя. Напрыклад, скульптура ў горадзе з’яўляецца са згоды экспертаў ды замоўцаў, якія кіруюцца не толькі ўласнымі эстэтычнымі перавагамі, але і грамадскай мэтазгоднасцю. Стварэнне скульптуры — манументальнай, дэкаратыўнай — гэта вельмі энергазатратны тэхналагічны працэс, дзе задзейнічана шмат людзей, ён вымагае багата часу, матэрыялаў. Да таго ж грошы на вялікі праект сёння можа выдаткаваць толькі дзяржава.
Немагчыма ўявіць, што нейкі скульптар, рэалізуючы ўласныя амбіцыі, сваім коштам поставіць на гарадскім пляцы вялікі арт-аб’ект, у якім адлюстраваны самыя сучасныя сусветныя тэндэнцыі. Спачатку ў грамады павінна з’явіцца ўсведамленне патрэбы ў такім аб’екце. На маю думку, у нашым манументальна-дэкаратыўным мастацтве дамінуе інерцыя савецкай традыцыі. Таму і скульптура, у асноўным, — зразумелая, простая, фігуратыўная. Узораў сучаснага падыходу ў нашай пластыцы няшмат, але нейкая эвалюцыя ўсё ж такі адбываецца.
Нават Уладзімір Жбанаў, які даволі рана ў сваёй творчасці вызначыўся адносна манеры стылістыкі, усё жыццё трымаўся абранага напрамку, у межах свайго стылю таксама эвалюцыянаваў. Пад час падрыхтоўкі да выстаўкі, пераглядаючы нерэалізаваныя яго эскізы, было вельмі цікава назіраць за пэўнымі зменамі, бо познія работы Жбанава больш складаныя, дынамічныя. Мяркую, калі б Уладзімір Іванавіч не пайшоў з жыцця так рана, ён яшчэ здзівіў бы нас нечаканай пластыкай ды вобразнасцю...
— Як лічыце, ці мае сэнс здзейсніць праекты, якія не паспеў рэалізаваць Жбанаў?
— Гэта было б вельмі добра. Бывае, што рэалізацыю спыняе чыстая выпадковасць, кшталту адсутнасці нейкага подпісу на афіцыйнай паперы або не выдаткаваных своечасова грошай. У прыватнасці, вельмі крыўдна, што Уладзімір Жбанаў не паспеў давесці да ладу скульптурную кампазіцыю “Царскае паляванне”. Ужо было і рашэнне прынята наконт яе ўстаноўкі ў Лошыцкім парку, я бачыў гэты дакумент. Над выявай коннай “амазонкі” ў строях ХІХ стагоддзя, якая імчыць разам з парай хартоў (а менавіта так выглядае скульптура), Жбанаў працаваў з 1999 года, удасканальваючы ды перарабляючы яе зноў і зноў. Смерць заспела мастака ў той момант, калі ён сарваў са скульптуры ўсе дэталі і збіраўся перарабляць яе наноў. Магчыма, дадзеная работа стала б паваротнай у творчасці скульптара, бо відавочна, што гэта была б нейкая квінтэсэнцыя яго творчых пошукаў. На жаль, мы ўжо ніколі не ўбачым увасаблення апошніх інтэнцый Жбанава, але цалкам магчыма вярнуцца да адной з папярэдніх версій, якія засталіся зафіксаванымі на фота. Можа, гэтая выстаўка і паспрыяе таму, што гэты твор скульптара ўсё ж такі з’явіцца ў мінскім парку.
— Ці можна, на вашу думку, лічыць праявай новага пластычнага мыслення манументальна-дэкаратыўную аздобу парку Перамогі?
— Недзе ў 2004 годзе Ганна Аксёнава, галоўны архітэктар праекта рэканструкцыі зоны адпачынку “Камсамольскае возера”, прапанавала мне пафантазіраваць на тэму парку Перамогі. Далей гэта быў вельмі цікавы вопыт працы ў калектыве прафесіяналаў над сур’ёзным аб’ектам, і вынік нашай сумеснай творчасці таксама атрымаўся натхняльным. Зыходна ў праектных прапановах адсутнічаў, прызнацца, той дух трыумфальнасці, які прасочваецца ў рэалізаваным праекце, але былі камернасць, утульнасць. Можна сказаць, увага тых, хто меў дачыненне да праекта, засяроджвалася найперш на парку як такім, а не на тэматычным азначэнні апошняга. Але пры гэтым у парку мусіў быць “тайм-лайн” па ваенных гадах, сістэма фантанаў — ад фантана-салюта, да “крыніц памяці” і гэтак далей… Было шмат цікавых ідэй, якія персаніфікавалі “ваеннае пасланне” — пазбаўлялі яго састарэлай плакатнасці, — такіх як, напрыклад, празрыстыя боксы для музейных прадметаў, размешчаныя побач са сцяжынкамі.
Я спадзяваўся, што парк такім і атрымаецца. Але недзе ў 2009 — 2010 гадах работа была скарэктавана. Добра, аднак, што тэматыка парку выяўлена не прамалінейна, не ў фігуратыўнай пластыцы, а ў абстрагаваных формах. Гэта добра. Было б сумна, калі б аўтары не здолелі адысці ад савецкага манументальнага канону. Інакш кажучы, фармальная пластыка, дзякуючы сваёй шматсэнсоўнасці, не толькі ўвасабляе трыумф, але і стварае прастору для асабістага прачытання гістарычнага кантэксту.
— Вы лічыце, што змястоўнасць у манументальна-дэкаратыўнай пластыцы састарэла, і сёння да гледача трэба звяртацца на мове абстрактных форм?
— Сацыяльна-палітычны кантэкст для мастацтва, якое звернута да грамады, заўжды надзвычай важны. Але дадзены кантэкст можа змяняцца, і тады аб’ект, які ўвасабляе тую або іншую ідэалогію, выклікае адарванне, як гэта мы бачым у суседняй краіне, дзе помнікі савецкай і імперскай эпох даводзіцца абараняць ад вандалаў. Помнік Леніну, калі разабрацца, — гэта не столькі ўшанаванне асобы, як увасабленне героя, які штосьці прамаўляе і кудысьці заклікае, указвае напрамак. Аналагічныя помнікі ставілі ва ўсе часы. А помнікі Леніну зроблены, дарэчы, якасна і прафесійна; на іх стварэнне пайшла незлічоная колькасць чалавека-гадзін. Уяўляеце, колькі высілкаў патрэбна, каб зрабіць помнік у чырвоным граніце ўручную (бо электраінструмент з’явіўся параўнальна нядаўна)? А яму — пятлю на шыю ды на брукаванку валяць, а потым яшчэ малаткамі ў пыл крышаць... Мне як скульптару гэта балюча бачыць. А як спецыялісту цікава працаваць з формамі, не ўкладаючы ў іх ангажаваных сэнсаў, якія для гледача — шырокае поле асацыяцый.
— Інакш кажучы, мастак проста павінен ствараць прыгожыя рэчы?
— Так пытанне не стаіць. Мастак сам выбірае, працаваць яму на сацыяльны кантэкст або на самавыяўленне. У некаторых атрымліваецца спалучаць... А “прыгожа” — увогуле не аргумент, калі гаворка ідзе пра сучаснае мастацтва. У ХІХ стагоддзі гэтае слова яшчэ нешта значыла, але не сёння. Можна зрабіць нешта гіперсуперпрыгожае, і яно будзе незапатрабавана, нікому не патрэбна. Усё робіцца для чагосьці, з нейкай мэтай. Калі мэта вартая, дык і твор атрымліваецца.
Як бы творца ні шанаваў асабістую свабоду, у працы яму ўсё адно даводзіцца азірацца на грамадства. І тыя, хто спадзяецца, што капіталізм ды звязаная з ім камерцыялізацыя мастацтва пазбавяць гэтай неабходнасці, памыляюцца. Проста, давядзецца лічыцца з іншымі рэаліямі. І гэтак жа вышукваць магчымасці, каб працаваць было цікава, а потым было не сорамна за свае творы...