«Мама».Рэжысёр Валер Гаравы. 2009.
У хуткай перспектыве Беларускае ТБ плануе адкрыць новы канал культуралагічнага напрамку — «Беларусь 3». Аналагі ёсць і на ўсходзе (расійскі «Культура РТР»), і на захадзе (польскі «TVPKultura»). Паўстае сур’ёзная праблема: як адшукаць адпаведнае «начынне»? Колькаснае, бо тэлебачанне — гэта канвеер па вытворчасці штодзённага экраннага прадукту, і якаснае, бо яно ж (асабліва культуралагічны канал) мусіць ствараць артэфакты.
Тое, што дакументальнае (неігравое) кіно «перасялілася» з кіназалаў на тэлевізійны экран, — не навіна. Актуальнай стала праблема канкурэнцыі: дакументальныя стужкі (тэхналагічна састарэлы, але неўміручы тэрмін) здымаюць «Летапіс» на «Беларусьфільме» і спецыяльна створаны ў 1989 годзе Белвідэацэнтр. А таксама — СДК (Студыя дакументальнага кіно) Белтэлерадыёкампаніі, са студзеня 2012 года — творчае аб’яднанне «Тэлекіно». Як інкарпарацыя творчай майстэрні ў тэлеіндустрыю адбіваецца на фільмах і якую стратэгію абралі для сябе іх аўтары? Адказы на гэтыя пытанні ў пэўнай ступені даюць самі стужкі, чыя спецыфіка абумоўленая, так бы мовіць, эфірным быццём.
Любы тэлевізійны артэфакт не існуе адасоблена і самастойна, бо ўплецены ў бясконцы «скрутак» тэлепраграмы ды, па вялікім рахунку, мімалётны, як успышка. З іншага боку, тэлебачанне ёсць з’ява масавай культуры, што вымагае пэўнага спрашчэння ды стракатай афарбоўкі экраннага прадукту. Таму здымаць дакументальны фільм тут — гэта вам, як той казаў, не там. Тэматычныя, жанравыя, формаўтваральныя правілы жорсткія. Уціснуць мастака ў пракрустава ложа амбіцыі — справа невыгодная. Але некаторыя рэжысёры спрабуюць. Набылі нават адметную жанрава-стылістычную спецыялізацыю.
Так, Надзея Гаркунова ідзе шляхам стварэння экранных альбомаў, абапіраючыся на самавычарпальны матэрыял — сакавітыя пейзажы ды нацюрморты Валяр’яны Жолтак («Палатно даўжынёю ў жыццё», 2009), меладычны фартэпіянны аповед у чатыры рукі Сіван Сільвер і Гіля Гарбурга («Закаханы дуэт», 2009) ці вершы Максіма Багдановіча («Сны Максіма», 2011). Рэжысёр наўмысна мінімалізуе сродкі камп’ютарнай графікі ды вербальны каментар, каб вызваліць каштоўнасць самадастатковай мастацкай прыроды жывапісу, музыкі, паэзіі.
Валер Гаравы, наадварот, у сваіх фільмах-партрэтах не ўтаймоўвае моцы візуальнай пластыкі і метафарычнага гучання. Рэжысёр, перадусім, зацікаўлены асобай. Героі яго фільмаў — артысты (Галіна Макарава, Аўгуст Мілаванаў і Галіна Талкачова), музыкі (Ігар Палівода, Чэслаў Немэн), паэты (Веніямін Блажэнны) ды проста «Іван і Валянціна» (вясковы дзед і мінчанка).
Гаравы стварае іх лірычныя экранныя партрэты ў складанай «тэхніцы палімпсесту», калі збягаюцца шматлікія слаі — хранікальныя кадры і стылізацыі пад іх, маўклівыя інсталяцыі і шчырыя прызнанні... Адны выявы выгараюць, страчваюць фарбы і набываюць метафізічны сэнс. Другія наадварот — «наліваюцца» каларытам, быццам сокамі жыцця. Такое візуальнае перацяканне вызначае ўстойлівы прынцып нелінейнай апавядальнасці ўсіх фільмаў Валера Гаравога.
Яшчэ адна мастацкая канстанта яго стужак — вобраз дзяцінства, які сам па сабе мае разгорнутую семантыку: вытокі, чысціня, вечнасць наперадзе... Таму героі абавязкова распавядаюць пра ўражанні свайго дзяцінства. Звычайна гэта вайна, што раптам перавярнула свет — «Трэці званок для дваіх» (2010), «Іван і Валянціна» (2011). У фільмах-партрэтах, дзе вобраз героя ствараецца рэтраспектыўна, рэжысёр выкарыстоўвае адмысловы тэлевізійны прыём дакументальна-ігравога вядзення дзеяння. Быццам рэха, у стужках раз-пораз усплывае вобраз падлетка ці дзяўчынкі як люстэрка для героя (гераіні), як арэлі Быцця, як знак яго (яе) неўміручасці — «Мама» (2009), «Гэты дзіўны свет» (2009) «Свет дзіўных сноў, як манускрыпт» (2010), «Шчаслівы той, хто моўчкі быў паэт...» (2012).
Валер Гаравы густа (часам залішне) насяляе свае фільмы прадметамі з мінулага (патэфон, швейная машынка, гадзіннік, стары абажур) і вобразамі адвечнага (Муза-Скрыпка), інсталюючы іх наўпрост перад камерай на траве, снезе, дрэве... Яны ўвасабляюць аскепкі страчанага Часу, тужліва-экзістэнцыяльныя цені якога шукае рэжысёр. Адсюль, можа, настойлівы вобраз здранцвелага зімовага саду, што вандруе з карціны ў карціну Гаравога. Такі вось рэверс даўжэнкаўскага погляду на зямлю, свет ды чалавека.
Рэжысёр Тарас Вашчанка, наадварот, не спыняецца на асобным лёсе. Ён імкнецца да абагульненняў, выбіраючы маштабныя тэмы: моладзевыя субкультуры стрытрэйсераў, сталкераў, паркураў («БелСубКульт», 2011); мінулае і сучаснасць беларускага тэлебачання («Дзень TV», 2011). Яго фільмы-калейдаскопы грунтуюцца на шматлікіх інтэрв’ю, што накручваюцца бясконцымі фрагментамі, раз-пораз паўтараючы адну і тую ж думку. Раздробленасць драматургіі і павярхоўнасць тэматычнага агляду ператвараюць гэтыя фільмы ў экранныя буклеты. Але буклеты менавіта тэлевізійныя, якія цалкам стасуюцца з мільгатлівай (кліпавай) эстэтыкай так званага хатняга экрана. Ці магчыма ў такім фармаце зрабіць штосьці цэласнае, эмацыянальна пранізлівае? Высвятляецца — можна. Прыклад — фільм таго ж Тараса Вашчанкі «Апошні ліст» (2011), дзе рэжысёр стварае абагульнены вобраз Маці, якая страціла адзінага сына ў Афганістане. Сама тэма б’е наўпрост у душу. Але гэта вонкавая прастата.
Тарас Вашчанка здолеў утрымацца на мяжы трагедыі, не збочыўшы ў сентыментальнасць. Дзевяць прызнанняў, дзевяць цяжкіх маналогаў-успамінаў састарэлых кабет «расшчэплены» і складзены ў шматгалосную экранную фугу. У якасці прэлюдыі да яе выступае першы эпізод-прадмова: «...бачыць вобраз свайго сына ў постацях іншых». Тут пакуль толькі востры эмацыянальны імпульс неўтаймаванага болю без факталагічнай канкрэтызацыі. А далей рэжысёр пачынае паслядоўна праводзіць тэму ў дзевяці галасах па дакладных раздзелах: павестка ў армію («Гэта дзяржаўныя дзеці — не вашы»), першыя лісты-камуфляжы (хроніка афганскай вайны), чорная вестка (сын загінуў), «цынкавыя хлопчыкі» (цана жыцця — грашовы перавод: «21 рубель налічаны за службу»), цемра замоўчвання («Мы нават памаліцца за сваіх дзяцей не маглі»)...
Вочы мацярок — лёсы безабаронных «маленькіх людзей». І твары сыноў на застылых фатаграфіях — як стрэл у спіну пакаленню юнакоў мяжы 1970—80-х гадоў. Тут час спыніўся даўно — жыве толькі аголены боль. У фільме «Апошні ліст» Тарас Вашчанка здолеў перавесці «калейдаскапічнасць» сваёй экраннай лексікі ў стыле- і формавызначальны прынцып рэжысёрскага маўлення. Адсюль, як вядома, і пачынаецца мастацтва.
Андрэй Леўчык — не трагік, не лірык, не рамантык. За якую б тэму ні ўзяўся, абавязкова аздобіць яе камізмам. Будзь тое жыццяпіс гістарычнай постаці («Сафія Слуцкая», 2011) ці байкі «З жыцця мінскіх губернатараў» (2010). Рэжысёр рашуча, масіравана выкарыстоўвае ў сваіх фільмах ігравыя эпізоды-рэканструкцыі, атракцыйныя магчымасці камп’ютарнай графікі. Нярэдка з такой гульні атрымліваюцца экранныя коміксы.
Бясспрэчны здабытак Андрэя Леўчыка — фільм «Загадкі дзеда Кандрата» (2011), дзе ўсе азначаныя стылістычныя асаблівасці рэжысуры набылі відавочную прапарцыянальнасць. Па-першае, фільм пра Кандрата Крапіву і гумарыстычная інтанацыя тут арганічная. Па-другое, сюжэтны ход — унучка запісвае на магнітафон інтэрв’ю з дзедам — дазволіў абысці традыцыйныя хібы параднага экраннага партрэта літаратурнага класіка і акадэміка. Гэта пастановачная сцэна (ад імя Крапівы — Фама Варанецкі, ад імя ўнучкі — Насця Петрусенка), якая пункцірам вызначае лінію сюжэтабудовы фільма, у фінале раптоўна вырабляе атракцыйны «кульбіт». У тым жа інтэр’еры на месцы Крапівы сядзіць яго праўнук, старанна вымаўляючы вершаваныя радкі з апошняй кніжкі прадзеда. І па-трэцяе. Дзівосы камп’ютарнай графікі рэжысёр падпарадкаваў аніміраванню кніжных малюнкаў, што суправаджаюць рэзюмэ баек Крапівы, ды ператварыў іх у пластычна-семантычны рэфрэн фільма.
Уладзіміра Біндзюкова таксама прыцягвае «лёгкі жанр». Яго фільмам уласцівыя рысы «глянцу» — мажорнага бляску жыцця, дзе няма месца душэўнай няўтульнасці. Аднак і ў гэтым кірунку аўтар пакуль не знайшоў устойлівага жанрава-драматургічнага алгарытму. Рэжысёр дакранаецца, напрыклад, да праблемы «ўзрошчвання» тутэйшых эстрадных зорак, аднак не робіць важкіх акцэнтаў, і фільм ператвараецца ў пусты кругазварот («Зоркі.by», 2010). Ці, распавядаючы пра журналістыку ваеннага часу, шмат разоў паўтарае вядомыя факты («Душэўныя боепрыпасы», 2011). Таму яго стужкі выглядаюць занадта доўгімі і застаюцца пакуль стылістычна непрыкметнымі.
Дарэчы, неакрэсленасць, якая мяжуе з трывіяльнасцю зместу ды формы, уласцівая цэламу шэрагу фільмаў Студыі дакументальнага кіно Белтэлерадыёкампаніі. Аднак падобны стан рэчаў абсалютна нармальны. Не толькі таму, што тэлебачанне наогул — гэта эстэтыка паверхні, «вітрыннае мысленне». Проста яскравыя творчыя дасягненні — апрыёры адзінкавыя. Каб яны ўзнікалі часцей, неабходна будаваць моцны агульнакультурны кантэкст, у тым ліку на тэлебачанні. Сучасныя прадзюсары ды маладыя журналісты ўпэўненыя: тэлебачанне стварае глядач, які «скача» па каналах. Але што ды як трэба рабіць, каб утрымаць яго каля экрана? На жаль, у прафесіяналаў адказу няма. Прынамсі, калі меркаваць па фільме «Дзень TV» (2011) Тараса Вашчанкі. Мне здаецца, увагу гледача здольная прыцягнуць перадусім выключнасць таго, што яму прапануе пэўны тэлеканал. Эксклюзіў беларускага тэлебачання — нацыянальная культура і гісторыя. Толькі тут яно сапраўды канкурэнтаздольнае ў фарміраванні сваёй стабільнай аўдыторыі. У сённяшняй глабальнай сістэме вяшчання ды інтэрнэту іншыя арыенціры — міраж. Таму задачы СДК, на мой погляд, відавочныя.
Тэлебачанне існуе па законах цыклічнасці (серыйнасці). Студыі мае сэнс выпрацаваць уласную праграму дакументальных тэлефільмаў, якія будуць здымацца не выпадкова,
але адпаведна пэўнай зададзенасці. Напры-клад, «Беларусы: жыццё і лёс», «Беларускія палацы, фальваркі, сядзібы», «Маё маленства» і г. д. З аднаго боку, падобная канкрэтызацыя акрэсліць неабходныя жанрава-тэматычныя каардынаты для ўсіх аўтараў. З другога — вызваліць з абмежавання «фармату»
(26 хвілін). Тады ўжо не спатрэбіцца згрувашчваць у адным фільме, скажам, усю мінскую архітэктуру Лангбарда («Застылая музыка Лангбарда», 2010, рэжысёр Зоя Катовіч),
а можна будзе прысвяціць па асобнай стужцы кожнаму будынку. Глядзіш, і факталагічны
матэрыял пашырыцца, і глыбіня думкі з’явіцца, і арыгінальныя рэжысёрскія хады адкрыюцца.
А гэта называецца менавіта творчым сталеннем...
Наталля Агафонава