Перад паляваннем у ранішнім тумане. 1932.
Выстава фатаграфій Зоф’і Хамянтоўскай «Паміж кадрамі. 1925–1939» адбылася ў Нацыянальным гістарычным музеі Беларусі.
Гісторыя захавала фельетон 1930-х гадоў, дзе Вітольд Дэдэрка піша пра будучага класіка польскай фатаграфіі цалкам кпліва. Аўтар акцэнтуе дзве пазіцыі: па-першае, што ў фатаграфіі працуе жанчына, а па-другое, што яна працуе з «Лейкай». Малафарматная лёгкая камера ў руках у дамы падавалася ўвасабленнем несур’ёзнасці, той лёгкасці і мабільнасці, да якой польскі істэблішмент, у тым ліку мужчынскі/прафесійны, не быў гатовы. У той час панавала ўсеагульнае захапленне піктарэалізмам, «мастацкім» малюнкам, які набліжае фатаграфію да жывапісу. Новую камеру (яна з’явілася ў Польшчы ў 1925 годзе, а Зоф’я пачала здымаць ёю ў 1927-м) лічылі цацкай для дылетантаў. Хамянтоўская змушана была апраўдвацца: маўляў, толькі «Лейка» дазваляе ёй здымаць у складаных умовах. Але сур’ёзнае стаўленне да фатаграфіі яна даказала ўсім сваім жыццём.
Дарэчы, пра архіўную фатаграфію распавядаюць у фармаце зваротнага адліку — хоць бы таму, што яна патрапіла ў рукі даследчыкаў не тады, калі стваралася, і не ў тым выглядзе. Наадварот, атрымаўшы архіў, што складаецца з больш як 120 скруткаў плёнкі (каля 36 кадраў у кожным), Фонд «Археалогія фатаграфіі» змушаны быў іх сканаваць, каб затым аднаўляць акалічнасці стварэння.
Матэрыял, які Фонд атрымаў з Аргенціны ад сям’і сына Хамянтоўскай, без усякай нацяжкі можна назваць надзвычай багатым.
Для польскага гледача, безумоўна, цікава ўсё, што зроблена фатографам з пачатку 1930-х да 1947 года. У першую чаргу, гэта два буйныя цыклы: «Варшава ўчора, сёння і заўтра», зняты па даручэнні мэра сталіцы Стэфана Стажынскага (1939), і «Варшава абвінавачвае» (1945). Тут Хамянтоўская ўжо магла прапагандаваць «Лейку»: якраз кампактная камера дазваляла фатографу знаходзіць кантакт з людзьмі, здымаць у бедных раёнах, працаваць у дакументальным стылі — гэта значыць, рабіць «непадрыхтаваныя» фатаграфіі, немагчымыя ў піктарэалізме. На ганарар ад выставы «Варшава ўчора, сёння і заўтра» Хамянтоўская набыла аўтамабіль, які быў вельмі хутка нацыяналізаваны з прычыны пачатку Другой сусветнай вайны.
У 1930-я гады Хамянтоўская і стала класікам польскай фатаграфіі. Абедзве ключавыя для яе біяграфіі серыі выстаўляліся ў перыяды, якія ў сацыялістычнай Польшчы лічылі за лепшае не каменціраваць, але ад гэтага іх значнасць не стала меншай. Цяпер, дзякуючы архіву, настаў час вярнуцца да тых старонак гісторыі.
Працавала Хамянтоўская і ў іншых жанрах: у 1937 годзе яна адкрыла ўласнае атэлье, дзе рабіла заказныя працы, у тым ліку і рэкламу. У 1936-м Зоф’я стала фатографам Міністэрства транспарту, атрымала замовы на здымку польскіх пейзажаў, якія неўзабаве ўпрыгожылі вагоны цягнікоў. Цікавы той факт, што ўдзел у конкурсе на месца штатнага фатографа міністэрства быў ананімным і Хамянтоўская (пад псеўданімам Варона) выйграла яго дзякуючы ўхвальнаму водгуку спецыяліста, які быў катэгарычна супраць «жаночай фатаграфіі».
Заваяваўшы прафесійнае прызнанне, яна становіцца членам прэстыжных Польскага і Варшаўскага фотаклубаў, уваходзіць у склад журы фатаграфічных конкурсаў. Яе працы адзначаюцца высокімі ўзнагародамі, і ў 1938 годзе Хамянтоўская займае пасаду мастацкага рэдактара часопіса «Kobiety w pracy». У 1939-м адбылася яе персанальная выстава ў Салоне мастацтваў Чэслава Гарлінскага, адным з самых вядомых у Варшаве, які да гэтага наогул не выстаўляў фатаграфію.
З 1939-га, калі Зоф’я вывозіць сям’ю з Пінска, і па 1945 год Хамянтоўская здымае ўжо іншую — ваенную і разбураную — Еўропу... На жаль, захавалася вельмі мала кадраў акупаванай Варшавы і Варшаўскага паўстання, якія ёй удалося зрабіць: на пачатку вайны выйшаў указ пра забарону фотаздымкі. Апублікаваны яе адрывістыя дзённікавыя нататкі, дзе апісаны збянтэжанасць і жах тых гадоў: Хамянтоўская не жадала жыць ні «пад рускімі», ні «пад гестапа».
У 1947-м з паваеннай варшаўскай экспазіцыяй Хамянтоўская прыехала ў Лондан, там яна і вырашыла эміграваць. Забрала з Варшавы дзяцей Пятра і Габрыэлу і неўзабаве пераехала ў Аргенціну. Усе наступныя гады яна здымае толькі жыццё ўласнай сям’і, і пакуль гэтыя архівы застаюцца па-за публічнай увагай.
Не верыцца, што згаданы перыяд — толькі дзесяць гадоў, як яна пераехала ў Польшчу з палескага Парахонска. Але менавіта там, на Палессі, Зоф’я перажыла смерць бацькі і два няўдалыя шлюбы, там зняла вялікую частку архіва, які ўдалося апрацаваць Фонду. Гэта больш за тры тысячы негатываў. За нешматлікімі выключэннямі яны не друкаваліся і не публікаваліся.
Для параўнання: да 1946–1947 гадоў адносяцца 1,5 тысячы негатываў, адсканаваных Фондам. Акрамя таго, у архіў увайшлі 7 працоўных сшыткаў, куды Хамянтоўская ўклейвала так званыя «кантролькі» (адбіткі невялікага фармату).
У 1970-я, калі Хамянтоўская даведалася пра плануемае ў Варшаве аднаўленне Каралеўскага палаца, яна праінфармавала тагачасныя ўлады аб тым, што ў яе ёсць яго сапраўдныя і якасныя даваенныя фатаграфіі. Зоф’ю запрасілі ў Польшчу, яна выступала на тэлебачанні, пра яе пісалі ў газетах. У 1979 годзе варшаўскія серыі Хамянтоўскай былі выстаўлены ў Гістарычным музеі Варшавы, тады ж яна перадала музею частку сваёй калекцыі, а іншую частку — у прыватны збор. У Буэнас-Айрэсе, у сям’і сына, таксама застаецца некаторая колькасць здымкаў.
З прычыны ўсіх гэтых акалічнасцей даследчыкам пакуль цяжка вызначыць поўны аб’ём яе спадчыны, як і тое, наколькі значная яго палеская частка.
З улікам зацікаўленасці Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь менавіта ў палескай тэме Фонд склаў экспазіцыю пераважна з гэтых кадраў. (Варшаўскія цыклы зрабілі Хамянтоўскую вядомай, а лёсы Мінска і Варшавы падобныя, гэты матэрыял паказаны, але ў мультымедыйным фармаце.)
Выстава складаецца з некалькіх частак: месца, людзi, штодзённасць вёскi, пустка, звычаi, зiма, горад, уцёкi.
З 1925 года, спачатку ўвесь час, а потым наездамі, Хамянтоўская здымала Пінск і яго ваколіцы, сцэны сямейнага адпачынку і побыт сялян, вясковыя і гарадскія кірмашы, паляванне і рыбалку, гульні з сабакамі і паездкі на аўтамабілі, палескія балоты, лясы, азёры і рэкі. Гарадскія і сельскія віды, падзеі, будні і святы. У гэтых шпацырах і паездках сфармаваўся яе лёгкі, незакасцянелы з гадамі фатаграфічны стыль, які і сёння выглядае надзіва свежым. Цяпер можна казаць пра аўтэнтычнасць, пра тое, наколькі арганічныя ў яе кадрах людзі, пра яе веданне палескага жыцця ў гэты ўнікальны міжваенны час. А тады гэта былі ўсё тая ж легкаважная, у параўнанні са старымі апаратамі і штатывамі, «Лейка» і новы на фоне тагачаснай практыкі выбар аб’ектаў здымкі. Па сутнасці, Хамянтоўская пачынала як аматар і дэманстравала ўсе добрыя якасці гэтага этапу на фоне статутнай «мастацкай» фатаграфіі. Камера давала ёй мабільнасць, але галоўнае, вядома, здзяйснялася ў свядомасці.
Зоф’я Хамянтоўская належыць да роду Друцкіх-Любецкіх, прадстаўніку якіх у XVIII стагоддзі Францішак Радзівіл перадаў сядзібу ў Парахонску (цяпер Пінскі раён Брэсцкай вобласці). Нягледзячы на пажар 1918 года, тут жылі некалькі пакаленняў арыстакратычнай сям’і. Зоф’я, адзіная дачка, вучылася жывапісу і гісторыі мастацтваў у прафесара з Парыжа і, паводле хатняй легенды, ці то ў 9, ці то ў 11 гадоў атрымала ў падарунак ад бацькі свой першы «Кодак».
Мяркуючы па здымках, Зоф’я пачувалася на Палессі цалкам камфортна, шмат часу праводзіла за назіраннем прыроды, лёгка сыходзілася з людзьмі розных сацыяльных слаёў. Яе страсцю, напэўна, былі рамёствы, штодзённая праца палешукоў — настолькі шмат у архівах здымкаў лодак, сушкі сетак, лыка, ільнянога палатна. Пінск, убачаны яе вачамі, выглядае хоць маленькім, зялёным і ціхім, але ўсё ж еўрапейскім горадам — з каменнымі дамамі, чыгуначным вакзалам, брукаванымі вуліцамі і ходнікамі, прыгожымі аўтамабілямі.
Не прызначаліся для друку яе здымкі, на якіх сябры сям’і збіраюцца па грыбы, купаюцца і гуляюць з дзецьмі, праводзяць час з конямі, цялятамі, абмяркоўваюць паляўнічыя трафеі. Цяжка сказаць, які бок палескага «праекта» мацней — рэпартажны, партрэтны ці краязнаўчы, настолькі без дыстанцыі, без ідэалагічных і эстэтычных установак Хамянтоўская падыходзіць да фатаграфічнага працэсу. Вядома, сацыяльныя бар’еры, як і праблемы эканамічныя і палітычныя, у міжваенным Палессі былі відавочныя. Але дзякуючы таленту, чуласці, цёпламу стаўленню фатографа да роднай зямлі яны не выглядаюць разбуральнымі. Усё гэта і засталося «паміж кадрамі» — адкрытая прастора, прыязная атмасфера, блізкае асяроддзе і прырода. У Хамянтоўскай амаль няма здымкаў, зробленых у інтэр’ерах, практычна ўсё знята на вадзе, у лесе, у двары, на балоце, ля ракі, на вуліцы. Яна ўважліва працавала з адлюстраваннямі ў вадзе і на снезе, са святлом і ценем, але думаецца, што не гэта галоўнае ў яе палескай практыцы.
Кадры часоў свайго юнацтва Хамянтоўская друкавала мала і зусім мала выстаўляла іх, падымаючыся да прафесійных вяршынь. Хоць дзве важныя для яе персанальныя выставы ў Пінску адбыліся — у 1931 і 1937 гадах. Галоўнае, што яна асвоіла не толькі тэхналогію, але і «філаЗофію» «Лейкі». І няхай публікавала Хамянтоўская тое, што ад яе чакалі, новую камеру яна прапагандавала, адзначаючы ўласны пазітыўны досвед — заўсёдную гатоўнасць да працы, увагу да «дробязей жыцця», разуменне каштоўнасці фатаграфіі-дакумента.
На мінскай выставе куратары прадставілі нам малавядомую палескую спадчыну фатографа. Імя майстра вяртаецца ў беларускую культуру, як вярнуліся многія імёны таленавітых людзей, што зрабілі бліскучую кар’еру і сталі гонарам іншых краін. Іх лёсы ствараюць міжкультурную прастору сённяшняга дня, і Зоф’я Хамянтоўская і яе архіў — таму прыклад.
У канцы года Фонд плануе паказаць выставу «Паміж кадрамі. 1925—1939» у Пінску. Праект уключае выданне альбома фатаграфій Зоф’і Хамянтоўскай з падрабязным даследаваннем яе творчасці.
Любоў Гаўрылюк