«12 крэслаў» Генадзя Гладкова. Сцэны са спектакля.
У сярэдзіне верасня Беларускі акадэмічны музычны тэатр запрасіў на прэм’еру эксцэнтрычнага балета «12 крэслаў» на музыку Генадзя Гладкова. Такім чынам знакаміты Астап Бендэр, вялікі камбінатар і сын турэцкага падданага, а таксама Іпаліт Мацвеевіч Вараб’янінаў (ён жа Кіса), бацька рускай дэмакратыі і прадвадзіцель павятовага дваранства, трапілі ў Мінск.
Раман Ільі Ільфа і Яўгенія Пятрова, напісаны ў 20-я гады мінулага стагоддзя, афарыстычны і даўно разабраны на мноства цытат. Гэты твор, што надзвычай каларытна адлюстроўвае нэпманскую Расію і пачатак пабудовы сацыялізму, амаль праз век набывае нечаканую актуальнасць і злабадзённасць.
Скажыце шчыра, паважаны чытач, няўжо вы ніколі не марылі, як знакаміты Астап, раптоўна аказацца багатым, каб наяве ажыццявіць таемныя летуценні? Вядома, марылі. Хоць у тым і не прызнаецеся. Так што Бендэр жыве ў душы кожнага з нас. Выкажу крамольную думку, але гэта такі ж вечны вобраз, як Гамлет або Дон Кіхот! Выходзіць, з пункту гледжання тэмы і персанажаў цікавасць гледача новаму спектаклю забяспечана.
Што датычыць яго музычнай асновы, дык з вядомым кампазітарам Генадзем Гладковым калектыў сябруе даўно: «Прыгоды брэменскіх музыкантаў» не першы сезон з поспехам ідуць у тэатры. Мала хто з сучасных расійскіх кампазітараў здолеў так рэалізаваць свой талент, як Гладкоў. Яшчэ ў савецкі час сапраўднымі музычна-экраннымі «хітамі», якія мелі неверагодную папулярнасць, сталі фільмы, зробленыя сумесна з Маркам Захаравым, — «12 крэслаў», «Звычайны цуд», «Дом, які пабудаваў Свіфт», «Формула кахання», «Забіць дракона».
Асноўныя музычныя тэмы, што прагучалі ў першым з названых фільмаў Захарава (Бендэра там віртуозна іграў незабыўны Андрэй Міронаў), пазней зрабіліся асновай балета Гладкова, пастаўленага ў Свярдлоўску (1986). Мікалай Макарэвіч, музычны кіраўнік і дырыжор мінскіх «12 крэслаў», сведчыць: і ён, і аркестр з захапленнем працавалі над партытурай. Дзякуючы аркестроўцы, зробленай самім аўтарам, музыка балета і цяпер, праз чвэрць стагоддзя, гучыць надзвычай сучасна, не губляючы вастрыні ў тэмпах, рытмах, тэмбральных спалучэннях. Музыка «12 крэслаў» меладычная і надзіва прыдатная для танца, яна сама па сабе нараджае зрокава-танцавальныя вобразы. У ёй прысутнічае драйв, няспынны рух. А самае галоўнае — закладзенае адчуванне камічнага, прычым ва ўсёй палітры — ад мяккага гумару да сатыры і сарказму. Кампазітар выкарыстоўвае розныя інтанацыйныя і жанравыя пласты — тут гучаць танга, шымі, лацінаамерыканскія рытмы, характарныя фарбы, ёсць і стылізацыя пад цыркавую музыку.
Адметнасць новай пастаноўкі і ў тым, што функцыі балетмайстра і рэжысёра падзелены. Практыка распаўсюджаная на Захадзе, яна амаль не сустракаецца ў нас, але ў дадзеным выпадку цалкам апраўдвае сябе. Бо ў кожнага — свае задачы. Да гэтага часу мы ведалі Дзмітрыя Якубовіча як надзвычай таленавітага саліста, здатнага арганічна спалучыць спевы, танец, драматычную ігру. Як сказаў дырыжор Анатоль Лапуноў, Дзмітрый — «геніяльны прасцяк». Думаю, калі б «12 крэслаў» былі мюзіклам, ён мог бы вельмі ярка ўвасобіць Бендэра. Але артыст перарос уласнае амплуа.
Адначасова Якубовіч шмат у чым пераўзышоў сябе і як малады харэограф. Бо поўнаметражных балетаў раней не ставіў — толькі асобныя нумары. А гэта рэчы прынцыпова розныя! Стварыць арыгінальную харэаграфічную версію, прыдумаць пераканаўчыя танцавальныя вобразы літаратурнай класікі — дарагога каштуе! Паколькі трупа выхавана на класічнай танцавальнай лексіцы, арыентавана на яе, дык пластычная партытура спектакля ўзнікала менавіта на гэтай аснове. Пра класіку нагадваюць першае сола Бендэра, дуэт Лізы і Колькі ў 1-й дзеі. У іншых эпізодах шмат элементаў эстраднага танца, яскравага і кідкага, які добра спалучаецца з тэмай пошуку скарбаў. Ёсць элементы пантамімы, побытавых і бальных танцаў, рытмапластыкі — усё, што працуе на эксцэнтрычны стыль.
Як здолелі пастаноўшчыкі стварыць шматнаселены спектакль, маючы невялікую балетную трупу, — загадка (прычым і кардэбалет, і салісты апошнім часам не мелі складаных мастацкіх задач). У асобных сцэнах удзельнічаюць навучэнцы Дзіцячай харэаграфічнай школы № 1, якія ўдала іграюць беспрытульнікаў.
Шмат цікавых пастановачных знаходак і ў рэжысуры Анастасіі Грыненка (яна рабіла і новую рэдакцыю лібрэта, бо ў Свярдлоўску ставіўся балет у 3-х дзеях). Думаю, «12 крэслаў» могуць адкрыць нечаканую лінію ў яе творчасці. Пастаноўка мюзіклаў для дзяцей і дарослых, якімі Грыненка захаплялася ў апошнія сезоны, выглядае ў нечым асвоенай тэрыторыяй. Строгі падзел па карцінах (а іх 12, як крэслаў) робіць дзеянне дынамічным. Важна, што новы балет шматузроўневы, адрасаваны розным гледачам. Адным будзе цікавае харэаграфічнае ўвасабленне рамана. Другім — атмасфера часу, камедыйна-сатырычны ракурс успрымання сацыялістычнай рэчаіснасці. Трэцім — роздум на тэму «чалавек і сістэма». На дапамогу пастаноўшчыкам прыходзіць выкарыстанне выразных магчымасцей сумежных відаў мастацтва. Напрыклад, нямога кіно і кінахронікі 1920—30-х гадоў, якія ўзмацняюць гучанне спектакля.
Моцную сэнсавую ролю маюць сцэнаграфія і касцюмы спектакля (мастак Андрэй Меранкоў, касцюмы Таццяны Лісавенка). У вобразным вырашэнні сцэнічнай прасторы шмат адсылак да культурных з’яў таго часу — вежа Татліна, біямеханіка Меерхольда, канструктывізм. Татальна і надзвычай эмацыйна ўздзейнічае ў «12 крэслах» чырвоны колер. Калі на пачатку спектакля ў фае сустракаеш дзяўчат у чырвоных касынках, іранічна думаеш: «Аказваецца, традыцыі Таганкі не паміраюць...» Потым чырвані становіцца ўсё больш: паўсюль кумачовыя транспаранты з надпісамі, сцягі... Мастакі ведаюць такую заканамернасць: чырвоны колер на сцэне (менавіта кумачовы, а не малінавы ці пунсовы) глядзіцца надзвычай нявыйгрышна, блякла і нецікава. Але такі эфект і быў запраграмаваны. Колер выклікае шмат асацыяцый: гэта і сцягі на першамайскіх дэманстрацыях, і заслоны партыйных з’ездаў... Празмернасць і свядомая навязлівасць неўпрыкмет «забіваюць» усе астатнія адценні і набываюць сатырычнае гучанне, увасабляючы прамалінейнасць, часам — прымітывізм мыслення, а больш шырока — сацыялістычна-камуністычную фантасмагорыю.
Візуальным кантрастам успрымаюцца трызненні Бендэра, ягоная ідэя фікс, яркі і навязлівы фантом — карнавал у Рыа-дэ-Жанэйра. У пастаноўцы ён пададзены надзвычай пераканаўча. З аднаго боку, дзяўчаты з іх пышнымі, «паўлінавымі» спадніцамі і галаўнымі ўборамі нагадваюць цыркавых артыстак або мюзік-хольных прыгажунь. З другога — перад гледачом паўстае і пародыя на штампы аперэты, яе празмерную, «анілінавую» квяцістасць. Але і яшчэ адзін нечаканы ракурс узнікае ад супастаўлення надакучлівай чырвані, што сімвалізуе савецкую рэальнасць, і рознакаляровых мар Бендэра — яны акрэсліваюць выйсце ў іншую жыццёвую прастору, тую мрою, дзеля якой Астап і шукае скарб...
Колеравы кантраст прысутнічае ў вырашэнні касцюмаў. Бірузова-зялёны строй Астапа вылучае яго з натоўпу, але адначасова нагадвае пра марскія хвалі і далёкае Рыа. Масоўка «12 крэслаў» у многіх сцэнах выступае ў ватоўках шэрага, агідна-мышынага колеру. Гэта тыя, хто працуе на будоўлях сацыялізму. Але ўзнікае і іншы сэнс — магчыма, гэта адзенне тых, хто потым зробіцца ахвярай сістэмы і ператворыцца ў «лагерны пыл»...
А цяпер пра галоўныя партыі. Добра памятаю Бендэраў у розных экранізацыях «12 крэслаў» і «Залатога цяляці» (Арчыл Гаміяшвілі, Сяргей Юрскі, Андрэй Міронаў), для кожнага з артыстаў гэтая роля аказалася знакавай. Праўда, там былі сталыя выканаўцы, што мелі надзіва моцную зброю — тэкст Ільфа і Пятрова. І кожны ўдала і арганічна ўвасабляў сумесь цынізму і абаяльнасці, уменне «вялікага камбінатара» віртуозна карыстацца чалавечымі слабасцямі. Малады танцоўшчык Артур Іваноў (ён перайшоў у трупу з Тэатра оперы і балета) надзвычай падыходзіць на ролю Астапа знешне, свабодна адчувае сябе ў прасторы партыі з пункту гледжання тэхнікі. Новы мінскі Бендэр малады, кемлівы. Па жыцці яго вядзе не столькі памкненне да грошай, колькі цікавасць і цікаўнасць. На мой погляд, герою пакуль не хапае цынізму і глыбокай расчараванасці ў свеце і людзях, прыхаванай за афарыстычнымі выказваннямі (у рамане — слоўнымі, у балеце — пластычнымі). Але думаю, дасканаленне вобраза Бендэра будзе для яго доўжыцца.
А вось Кіса ў выкананні Віталя Краснаглазава атрымаўся ці не найбольш яркай постаццю балета. Вараб’янінаў надзіва разнастайны і харызматычны. Мо таму, што артыст мае вялікі сцэнічны вопыт? Уражанне, быццам танцоўшчык проста купаецца ў сваёй партыі. (Цяжка ўявіць, што ён гэткі ж пераканальны ў абліччы брутальна-саркастычнага Мефіста ў аднайменным балеце.) Яшчэ адным нечаканым адкрыццём «12 крэслаў» сталася выдатная характарная танцоўшчыца Людміла Кісялёва ў камедыйна-сатырычных партыях мадам Грыцацуевай і Агаф’і Ціханаўны з «Жаніцьбы», балета ў балеце. Калі бачыш работы Краснаглазава і Кісялёвай, шкадуеш, што такія артысты яшчэ дзесяць гадоў таму не мелі адпаведных роляў і таму як след не «разгарнуліся».
Ніколі не здагадвалася, што знакамітая п’еса Гогаля можа быць так пераканаўча ўвасоблена сродкамі харэаграфіі! (Астап і Кіса трапляюць у Тэатр Каломба, дзе паказваюць «Жаніцьбу», а ў якасці рэквізіту выступаюць запаветныя крэслы.) Але ж атрымалася — ды яшчэ як! Нечакана, выразна і... смешна! Увогуле ў спектаклі шмат сцэн, якія выклікаюць у зале проста гамерычны рогат. Напрыклад, танец маленькіх лебедзяў. Або эпізод вясельнай ночы Астапа і мадам Грыцацуевай, які чаргуецца са сцэнай, калі Кіса раз’ятрана трыбушыць чарговае крэсла. Сцэну ў Тэатры Каломба, як і фрагменты з удзелам Элачкі (віртуозная работа Вольгі Лядскай), можна без сумневаў паказваць у музычных рэвю — глядацкі поспех такім сцэнічным шлягерам забяспечаны!
У Музычным тэатры з’яўляюцца розныя прэм’еры. Ёсць спектаклі, што зроблены хутка, «на падборы», дзеля папаўнення касы, для гастроляў. Гэта можна зразумець: і фінансавы план ніхто не адмяняў, і публіка наша розная — часам не ўмее, часам не хоча аддзяляць высокае і сапраўднае мастацтва ад таннай забаўляльнасці. Але тым больш цікавымі, адметнымі і захапляльнымі ўспрымаюцца спектаклі, пастаўленыя камандай аднадумцаў. Менавіта ў гэтым зарука сапраўднага поспеху. Пасля «12 крэслаў» думалася пра тое, што Музычны тэатр не мае шыкоўных інтэр’ераў, грандыёзных крышталёвых свяцільняў, велізарных люстраў, мазаічнай падлогі, іншых будаўніча-дызайнерскіх цудаў, якімі валодаюць канкурэнты. Але справа, аказваецца, у тым, што арыгінальнасць ідэй і імпэт трупы зусім не залежаць ад навізны і дэкору памяшкання. Нагадаю даўно вядомую ісціну: талент — як каханне і кашаль — не схаваеш. А дух жыве там, дзе захоча...
Таццяна Мушынская