Карціна «Мяжа 1918» рэжысёра Лаўры Торханена была паказана ў сталічным кінатэатры «Перамога» ў рамках фестывалю еўрапейскага кіно «Залатая дзясятка+», арганізаванага пры падтрымцы прадстаўніцтва Еўрапейскага Саюза ў Беларусі, Міністэрства культуры нашай краіны і пасольстваў краін ЕС. Гэты фільм, што дэманстраваўся ў шэрагу лепшых стужак еўрапейскага кінематографа (сярод якіх было і «Дзікае паляванне караля Стаха» Валерыя Рубінчыка), прадстаўляў сучасны кінематограф Фінляндыі. Але ж не актуальнасць карціны прыцягнула да яе ўвагу, а погляд рэжысёра на мінулае ўласнай краіны. Калі гісторыя разглядаецца не як магчымасць назваць вінаватых і невінаватых, а як разважанне над лёсамі людзей, як спачуванне героям і ў той жа час аб’ектыўнае адлюстраванне іх учынкаў. Небагатаму на гістарычныя фільмы беларускаму кінематографу тут ёсць над чым задумацца і чаму павучыцца.
Лаўры Торханен
Лаўры Торханен — адзін з буйных сучасных рэжысёраў Фінляндыі. Зняў больш за 15 поўнаметражных карцін, самыя вядомыя з якіх — «Палаючы анёл» (1984), «Распрананне» (1986), «Тропік лёду» (1987), «Інсайдары» (1988), «Амерыканскі рай» (1990), «Чалавек без твару» (1995), «Занядбаныя хаты» (2000), «Мяжа 1918» (2006–2007). Сябра Еўрапейскай кінаакадэміі, з 1975 года выкладае рэжысуру ў розных навучальных установах. Больш за дзесяць гадоў — дэкан факультэта кінематаграфіі Хельсінкскага ўніверсітэта мастацтва і дызайну, з 2004-га па 2006 год быў прэзідэнтам Еўрапейскай асацыяцыі кіна- і тэлешкол.
«Мяжа 1918» — пра магчымасць выбару, які застаецца нават у самых складаных умовах. Гэта кіно пра тое, як з учынкаў канкрэтных людзей складаецца гісторыя. Пра абавязак, каханне і ідэнтычнасць. Фінская стужка — пра лёс асобнага народа і адначасна пра кожнага з нас, бо ўсе мы з’яўляемся грамадзянамі той або іншай краіны.
Размова з рэжысёрам «Мяжы 1918», якая ішла на англійскай мове, атрымалася крыху нечаканай — напрыканцы яе Лаўры Торханен нават жартоўна папрасіў прабачэння за тое, што быў занадта філасафічным. Аднак крыху абстрактныя на першы погляд адказы фінскага мастака маюць вельмі прыкладны характар і дазваляюць правесці паралелі з нашым кіно і нават нашай гісторыяй.
«Дваццаць гадоў я думаў пра гэту карціну…»
Спадар Торханен, як нарадзілася ідэя вашай стужкі? 1918 год — вельмі няпросты перыяд у гісторыі Фінляндыі. Грамадзянская вайна забрала жыцці тысяч фінаў і на гады змяніла лёс краіны. Адлюстраванне такой падзеі патрабавала пэўнага аўтарскага падыходу і ў першую чаргу мужнасці мастака. Як вы рашыліся ўзяцца за такі складаны матэрыял?
— Гісторыя стварэння «Мяжы 1918» сапраўды цікавая. Фільм заснаваны на рэальных падзеях, якія адбыліся з бацькам Ёрна Донера — аднаго з прадзюсараў стужкі. (Зраблю рэмарку, што Ёрн вядомы ў свеце як прадзюсар карціны Інгмара Бергмана «Фані і Аляксандр» і адзіны ўладальнік «Оскара» ў Скандынавіі.) Так вось, ён агучыў ідэю кіно падчас нашай першай сумеснай працы. Гэта было 20 гадоў таму, калі здымалі фільм «Распрананне» — даволі «хуткую» карціну, якую мы зрабілі літаральна за 12 дзён. Сюжэт у ёй такі: праз гады міністр і яго былая каханая сустрэліся, правялі ноч разам, разважаючы пра палітыку, і прыйшлі да высновы, што нічога не змянілася за гэты час. Менавіта тое, што ў стужцы столькі ўвагі надавалася мінуламу, палітыцы, прымусіла Ёрна расказаць пра свайго бацьку і пра перажытае ім у 1918 годзе. З часам гісторыя Ёрна пачала ўспрымацца ўсё больш і больш важнай. І праз вялікі тэрмін мы зноў пачалі думаць пра магчымасць стварэння стужкі на гэтую тэму. Збіралі фактаграфічны матэрыял пра падзеі, што адбывалася на мяжы ў 1918 годзе ў раёне рэчкі Сестра, калі Фінляндыя толькі аддзялілася ад Савецкай Расіі. Потым з гісторыі Ёрна і ўсіх сабраных звестак нарадзіўся сцэнарый.
Як вы лічыце, такі вялікі тэрмін «саспявання» — 20 гадоў — спрацаваў на карысць фільму?
— Так. Столькі гадоў ісці да карціны — добра. У прыватнасці, вельмі задаволены тым, што мы знялі «Мяжу 1918» пасля падзей, якія разгарнуліся ў былой Югаславіі. Усе ведаюць пра самую грандыёзную катастрофу ХХ стагоддзя — Другую сусветную вайну, змяніўшую лёс усёй Еўропы, але тое, што адбылося з балканскімі краінамі, — таксама трагедыя, якая паўплывала на нас. Сотні тысяч забітых... Гэтая вайна была і застаецца сапраўднай палітычнай катастрофай другой паловы ХХ стагоддзя. Мой фільм таксама пачынаецца са сцэн грамадзянскай вайны ў Фінляндыі — вайны брутальнай і вельмі жорсткай. Але вобразы, якія ўзнікаюць на экране, — толькі прыблізная выява таго, што адбывалася насамрэч. Як рэжысёр я мусіў быць жорсткім, каб гледачы адчулі пякельны дух тых дзён.
І ў той жа час ваша кіно не толькі пра вайну, яно і пра абавязак, пра каханне...
— Галоўны герой — малады афіцэр, што адпраўляецца на мяжу, — вымушаны выбіраць паміж каханнем, сяброўствам і адказнасцю перад сваёй краінай. Па сутнасці, мая стужка пра тое, што чалавек у мундзіры асуджаны на пагібель — калі не цела, дык духу... Пра тое, што мундзір забівае чалавека. Што вырашэнне гэтай дылемы: салдат сваёй краіны — або каханы, сябра — каштуе вельмі дорага.
На што выкарыстоўваецца талент
Гістарычнае кіно — цудоўная падстава паразважаць не толькі над драмай чалавека на вайне, але і над лёсам уласнай краіны. Вы не адмаўляеце сабе ў гэтым. Стужка «Мяжа 1918» — у тым ліку і пра ідэнтычнасць Фінляндыі, пра яе пакутлівае нараджэнне. На ваш погляд, фіны сфарміраваліся як нацыя менавіта ў часы Грамадзянскай вайны?
— Гэта быў вельмі пакручасты перыяд гісторыі, але не час фарміравання нацыі. Увогуле Фінляндыя пачыналася са шведскамоўных людзей, якія зусім не бласлаўлялі тых, хто размаўляў па-фінску. Потым, у ХІХ стагоддзі, мы перажывалі перыяд нацыянальнага ўздыму. У нас з’явіўся шанец стаць незалежнымі. Але 1918 год — гэта той ракавы момант, які змяніў многае і адкінуў нас на 20 гадоў назад. Краіна была падзелена на «белых» і «чырвоных», яна патрапіла пад савецкі «водападзел» — і абараніць нашу цэласнасць стала няма каму. Толькі падчас Другой сусветнай вайны, калі Савецкі Саюз атакаваў нас, мы ментальна сталі аб’яднанай нацыяй. Дзіўная рэч, але гэты перыяд і зрабіўся часам нашай самаідэнтыфікацыі. У фінаў нават існуе такі жарт: «Ленін даў нам незалежнасць, а Сталін аб’яднаў нашу краіну». Такі парадокс. І мая карціна — пра трагедыю, якую перажылі фіны ў 1918-м...
Напэўна, гэты перыяд вельмі прыцягальны для вас — кінематаграфіста, які захапляецца гісторыяй?
— Я здымаю не толькі гістарычныя карціны. Вось літаральна днямі закончыў тэлевізійны фільм у дэтэктыўным жанры. Штосьці кшталту серыяла пра скандынаўскага Пуаро. Але вы маеце рацыю: працаваць над такім фільмам, як «Мяжа 1918», — вялікі падарунак для рэжысёра. Ёсць добрая ідэя, захапляльны фактаграфічны матэрыял, дапамога спонсараў — прызнаюся, я не рашыўся б на праект, калі б не падтрымка Ёрна. Але ўвасобіць на экране гістарычную карціну ўвогуле складана, а фільм пра Другую сусветную вайну — складана ўдвайне. Тут патрэбны сур’ёзныя сродкі, а сітуацыя ў фінскім кінематографе вельмі няпростая. Па эканамічных прычынах. Безумоўна, сацыяльныя тэмы мяне надзвычай цікавяць — нават ёсць напалову зроблены сцэнарый. Аднак карціны такога кшталту патрабуюць значных фінансаў і намаганняў.
І як часта даводзіцца ісці на кампрамісы са спонсарамі?
— Стварэнне фільма — справа няпростая. Можна здымаць палітычнае кіно ў Галівудзе — і не думаць, хто што скажа і падумае. Але калі табе даюць сродкі такія краіны, як Фінляндыя, калі датацыі на кіно ідуць з падаткаў, — пытанні будуць. Нават калі спачатку іх і не ўзнікае. Палітыка заўжды прысутнічае ў нашым жыцці. Яна як субмарына: цалкам яе не відаць, але там, пад вадой, скрываецца яе вялікае цела.
Дзяўчаты ідуць
Калі працягнуць тэму «мяжы»... Дзе гэтая ўмоўная мяжа ў ментальнасці людзей пралягае сёння?
— На мой погляд, яна праходзіць не па нашых землях, а ў нашай свядомасці. Вельмі скептычна ўспрымаю тое, што чую па тэлебачанні. Мне здаецца, што хтосьці, апелюючы да вышэйшай сілы і розуму, імкнецца маніпуліраваць людзьмі. Улады бяруць пэўныя ідэі з рэлігіі, перапрацоўваюць іх і пачынаюць дыктаваць, што трэба рабіць. Але варта больш верыць убачанаму на ўласныя вочы, чым таму, што табе прамаўляюць з экрана. Мяжа пралягла паміж тым, што мы бачым, і тым, што нам кажуць.
У якой ступені мастацтва, у прыватнасці кінематограф, можа захоўваць аўтаномію ў свеце інфармацыйнага маніпуліравання?
— Дасягнуць аўтаноміі вельмі няпроста, але магчыма. У размове закраналася пытанне кінасупрацоўніцтва, кааперацыі — і вы бачыце, што нават задумваючы стужку, мы ўжо вымушаны ісці на кампрамісы. Ёсць статыстыка, што з тых 700—900 карцін, якія штогод прадзюсіруюцца ў Еўропе, не больш за 10% выходзяць на знешнія кінарынкі. Значыць, далёка не ўсе еўрапейскія фільмы, на якія былі выдаткаваны грошы з еўрапейскага бюджэту, паказваюцца ў тых самых еўрапейскіх краінах.
На мой погляд, фінскаму кінематографу не хапае прафесіяналаў на ўсіх этапах: ад пачатку стварэння кіно да стадыі распаўсюджвання кінапрадукцыі. У нас штогод здымаецца 15—20 фільмаў. Думаю, гэта занадта многа для такой краіны, як Фінляндыя. Робіцца шмат фільмаў, разлічаных на маладзёжную аўдыторыю, — пра першы пацалунак ці пра першы развод. Але амаль няма фільмаў для дарослых. Увогуле для нацыі... Тут прысутнічае вялікая праблема. Я не супраць маладых, але яны часам не так валодаюць прафесіяй, як хацелася б, і ў выніку здымаюць не вельмі якасныя стужкі. Але змагацца можна.
Вы вядомы ў сваёй краіне і ў Еўропе не толькі як рэжысёр, але і як прафесар кінематаграфіі. З 1995 па 2006 год былі дэканам факультэта кінематаграфіі пры Хельсінкскім універсітэце мастацтва і дызайну. Няўжо маладое пакаленне кінематаграфістаў не здолела вас парадаваць?
— Вядома, радавала. Але гэта не значыць, што ім не трэба вучыцца. Ведаеце, калі я набіраў курс, дык узяў болей дзяўчат. Бо мне здаецца, што цяпер пачынаецца новая эра ў кінематографе, адкрываць якую будуць менавіта лэдзі. Гэта — добра. І дзяўчаты могуць падзяліцца сваім досведам і светаадчуваннем. Да ўсяго, яны не такія ўжо мяккія, як падаецца. Мужчынскае дамінаванне ў кінавытворчасці хутка скончыцца — жанчыны выйдуць наперад. І, адпаведна, з іх прыходам іншымі стануць і фільмы. Рэчы больш рэлевантныя, чым проста забойства ці саспенс, прыйдуць разам з дзяўчатамі. Мяркую, гэта важна, і калі так здарыцца — новая аўдыторыя з’явіцца і ў кінатэатрах.
А мужчыны не баяцца, што ў монстра кінематографа будзе новая, жаночая варта?
— Некаторыя — так. Але не я. Я люблю жанчын…
Дар’я Амяльковіч