00:00. Лічбавы друк. 1998.
Андрэй Дурэйка нарадзіўся ў 1971 годзе ў Гродне. У часы «перабудовы» вучыўся ў Мінскай мастацкай вучэльні ў Алы Блізнюк, Наталлі Залознай і Ігара Цішына, дзе адначасова з класічным cпасцігаў мастацтва авангарда. У канцы 1980-х і ў 1990-я актыўна займаўся акцыянізмам і перформансам. У 1992 годзе, падчас арганізацыі антыакадэмічнай выставы «Урокі нядобрага мастацтва», выключаны з манументальнага аддзялення Беларускай акадэміі мастацтваў. З 1994 года пакідае заняткі жывапісам пад лозунгам «Няма экспрэсіянізму» і канцэнтруе ўвагу на аб’ектах і інсталяцыях. У 1998-м ажыццяўляе сваю апошнюю акцыю, прысвечаную секулярызацыі творчасці, і з’язджае за мяжу. У тым жа годзе паступае ў Дзюсельдорфскую акадэмію мастацтваў да Герхарда Мерца. У сваёй творчасці развівае ідэю мастацтва як логіку мыслення формай у кантэксце, прасторы і часе.
Што для цябе было стымулам стаць мастаком?
— У адказ на гэта пытанне я расказваю гісторыю, як у трэцім класе разбіў адным хлопчыкам шкляную шафу. Было зразумела, што пасля вакацый у клас вяртацца не варта. Тады ж у спецклас з архітэктурна-мастацкім ухілам быў абвешчаны конкурс, які я паспяхова прайшоў. Таму адзін з пабуджальных матываў творчасці — уцёкі ад жорсткай рэальнасці.
Маляваў як усе. Дзеці заўсёды таленавітыя. Але мабыць тыя, што нас выбіралі, умелі распазнаць схільнасць. Сваім станаўленнем абавязаны настаўніцы Тамары Пятроўне Новікавай. У той жа час у мяне нарадзілася разуменне элітарнасці прафесіі...
Сёння змянілася прычына, па якой ты працягваеш займацца мастацтвам? Ці проста яно ўжо ўвайшло ў плоць і кроў?..
— Кожны мой наступны праект перакрэслівае папярэдні, і я трапляю ў нулявую стадыю, калі вымушаны пераасэнсоўваць сутнасць новай работы. Я думаю, што маё мастацтва звязана з катэгорыяй крызісу. Гэта ўжо не ўцёкі ад рэчаіснасці, а хутчэй хваравітая неабходнасць пераадолення нейкіх акалічнасцей, бясконцыя развагі над пытаннем, навошта я ўвогуле працую... Не займаюся тым, што не лічу жыццёва неабходным у дадзены момант.
Пазіцыяную сябе як канцэптуальнага творцу, у якога ідэі дамінуюць над сродкамі выявы. Інтэлектуальная дзейнасць запатрабавана ў мастацтве як ніколі раней. Пра талент, густ разважалі ў ХVІІІ—ХІХ стагоддзях, а ў ХХ стагоддзі мастацтва, як аднойчы сказаў мой сябар, прайграла фізіцы і тэхніцы. І нам яшчэ трэба вяртацца да супольнасці такіх мастацтваў, як рыторыка, геаметрыя, астраномія. Каб нас не называлі нейкімі дзікімі, беднымі творцамі... Таму найперш я спрабую канцэптуальна асэнсоўваць сябе ў часе і прасторы.
Можаш апісаць сваю творчую лабараторыю? На прыкладзе, скажам, апошняй работы...
— Для выставы, у якой я нядаўна ўдзельнічаў, прапанаваў працу «Weissrussland» (перакладаецца як «Беларусь»). Назва напісана гатычным шрыфтам з дзвюма падвоенымі «s». Хто ведае нямецкую мову, скажа, што слова мае памылку. Яна свядома запраграмавана. Работа памерам 198 сантыметраў у даўжыню размешчана на ўзроўні цэнтральнай кропкі на 175 сантыметраў ад падлогі. Памеры прадыктаваны маімі біяметрычнымі данымі: гэта тая прастора, якую я амаль магу ахапіць — але яна аказваецца большай. Размова ідзе пра вельмі хісткае паняцце, з аднаго боку — блізкае і яснае мне, ад якога я не магу ў нейкіх сітуацыях адмовіцца. З іншага боку, я не магу яго ўтрымаць, яно ўсё роўна асуджана на праграмны збой. У самім слове ўжо закладзены неадназначны кантэкст, канцэпт. Літаральны пераклад Weiβrussland — белая руская зямля. Для разумення пэўнай культурнай сітуацыі гэтае слова становіцца сімвалічным: як, скажам, адна культура — нямецкая — можа запазычыць з іншай — рускай — уяўленне пра трэцюю культуру — беларускую? Узнікае пытанне: што ў апошняй застаецца аўтэнтычнага? І ў гэтым трагізм імя, слова, напісанага готыкай, што накладаецца яшчэ і на тэму падзеі. Выстава прысвячалася 65-годдзю заканчэння Другой сусветнай вайны. Важна, як работа змяшчалася ў кантэкст. З аднаго боку — гэта амаль літаратурная, культурна-гістарычная праекцыя. З іншага — тое, як тэкстаформа ўздзейнічае на гледача, як працуе шрыфт, як ён выбудаваны, яго прапорцыі, маштаб, прастора — усё гэта іграла для мяне вялікую ролю...
Гэта адзін з самых простых твораў, што я рабіў за апошні перыяд. І тыповы для разумення таго, як я працую з тэкстам. Не заўсёды ўпэўнены, што ў падобных працах можна ўсё літаральна дэкадзіраваць гледачу, але — чаму б не паспрабаваць? Я не памятаю, каб нехта з беларускіх мастакоў напісаў імя сваёй краіны вялікімі літарамі.
Сучаснаму твору мастацтва прад’яўляюць шмат прэтэнзій, папракаюць у амаральнасці. Мне падаецца, што гэтыя абвінавачванні перашкаджаюць адэкватнай ацэнцы мастацтва.
Акадэмія Мастацтваў. Акадэмія жыцця. Фота. 1997.
— У такім выпадку нам кожны раз давядзецца вяртацца да пытання, што ёсць мастацтва... І чым больш мы будзем думаць пра гэта паняцце, тым мацней аддалімся ад сацыяльна-маральна-асветніцкіх пытанняў... Таму што толькі мастак ведае, колькі ўкладзена ў матэрыяльную базу і колькі сэнсу мае сам матэрыял. І толькі мастак ведае, чаму ён робіць нейкі твор.
Сёння шмат гавораць пра тое, што мастацтва павінна быць сацыяльным, злабадзённым. Адначасова з гэтым сцвярджэннем паўстае і пытанне маралі. Але я думаю, што прырода ўзнікнення мастацтва, яго імпульс — дзесьці ўнутры чалавека, на тым узроўні, што не патрабуе і не прадугледжвае слоўнага тлумачэння. Таму, уласна, творцы і мысляць формамі.
Ты кажаш пра мастацтва і ўнутрана ўласцівыя яму рэчы, якія дазваляюць і даюць магчымасць выбудоўваць яго ў першую чаргу па форме і праз форму. Мастак сапраўды мысліць формай і форму ў выніку і атрымлівае. Тут я з табой згодны. Але ў канцэптуальным мастацтве, калі мастаку дастаткова выказаць ідэю, думку, то-бок вербальную канструкцыю, увасабленне ў форме перастае быць важным...
— Мы часта кажам пра канцэптуалізм як пра вербальныя, тэкставыя рэчы. Але калі мы глядзім на работы Джозэфа Кошута, то не падобна на тое, каб ён ігнараваў фундаментальныя пытанні формы ў тэксце. У канцэптуальным мастацтве Дональда Джада няма тэксту як такога, але ёсць яснасць мыслення, форма, структура. Такія аспекты часта вынікаюць з культуры ўспрымання. Скажам, для ўсходнееўрапейскіх краін, для той жа Расіі, характэрны літаратурны падтэкст: традыцыя канцэптуалізму савецкага часу была звязана з літаратурай. Аднак у Беларусі, пачынаючы з ХV стагоддзя, унутраныя пасылы былі іншымі. Магчыма, прычына ў тым, што адбывалася магутнае спляценне культур: праваслаўнай, каталіцкай, іудзейскай. Можа, традыцыя абстракцыі ў яўрэйскай культуры давала імпульс іншаму канцэптуалізму.
Што павінна рабіць мастацтва — апраўдваць чаканні грамадства або фарміраваць іх? Ці яму ўласціва разуменне грамадства як цэлага і яно не мусіць рэагаваць на яго хвілінныя патрэбы?..
— Мастакі заўсёды з’яўляліся прадвеснікамі нейкіх ідэй. Мастакі ў высокім сэнсе, кшталту Каперніка, які намаляваў наш універсум, прынамсі, сонечны. Ён выказваў чаканні грамадства ці быў піянерам гэтага грамадства? З аднаго боку, мы можам сказаць, што соцыуму былі непатрэбны гэтыя веды пра ўніверсум. І прыйдзем да высновы, што і мастацтва па вялікім рахунку нікому не патрэбнае. Яно не ўтылітарнае, не вырабляе пральныя машыны... З іншага боку, сёння ўжо цяжка ўявіць камфортнае жыццё без мабільніка, а без адкрыцця Каперніка ніякая GPS-навігацыя не працавала б. Таму не варта арыентавацца на грамадскія запыты, а тым больш на кан’юнктуру мас.
Мастак быццам і не павінен кіравацца грамадскімі запытамі, але калі нешта ім зроблена, то грамадству без гэтага ўжо складана існаваць...
— У маім архіве больш чым паўтары тысячы «чорных квадратаў». Можна знішчыць арыгінал — Малевічаў «квадрат», але існуе іканаграфія ідэі. Казімір Малевіч адгадаў і першым рэвалюцыянізаваў пэўную сітуацыю, сёння выцесніць гэтую з’яву з галоваў людзей ужо немагчыма. Што б мы ні гаварылі, а ён знак нашага часу. Калі з’явяцца новыя іконы — мы не ведаем. Калі з’явіцца той новы творца, які зможа ўзняць сцяг так высока і дакладна?
У працэсе развіцця мастацтва тое адчуванне меры, якое было ўласціва грэкам у эпоху іх вялікай класікі, зведала вялікія трансфармацыі. Кожны перыяд, кожны стыль спараджае сваё пачуццё меры, і яны могуць зусім не адпавядаць адно аднаму... Памятаю, у мяне была палеміка з прафесарам Вадзімам Салеевым, які пытаўся: «Вы што, хочаце паставіць пісуар Дзюшана на адзін узровень з Сіксцінскай капэлай?» Я адказаў, што ў гісторыі мастацтваў гэта звёны аднаго ланцуга і нельга падзяляць іх на лепшыя і горшыя. Хоць, здаецца, Дзюшан цалкам парушыў усе крытэрыі меры.
— Я лічу, што пісуар — гэта сімвал, жэст. Параўнаць з Сіксцінскай капэлай можна іншую работу Марселя Дзюшана — «Нявесту, распранутую сваімі ўласнымі халасцякамі», над якой ён працаваў дзесяць гадоў. А «Пісуар» — гэта вызначаны жэст. Як і «Чорны квадрат» Малевіча: сам аўтар змяшчае гэты твор — як ікону — па-за мастацтвам.
Значнасць ідэй можна супастаўляць у часе?
— Гэта патрабуе ад нас разумення і ведаў пра тое, што адбываецца сёння. І ўсведамлення: чаму, нягледзячы на «туалетную» ўбогасць, нейкія творы становяцца важнымі? Чаму наш час карыстаецца такога роду іконамі?
Але і з «Пісуарам» не ўсё так проста. Трэба ведаць, як ён экспанаваўся самім Дзюшанам. Сучасная культура часта прафануе, трансфармуе прэзентацыі і перамяшчае многія іконы ў іншы кантэкст. Я не ўпэўнены, што «Чорны квадрат» вісіць у Эрмітажы як ікона — у куце. Гэтак жа і «Пісуар» не размешчаны як належыць — на касяку дзвярэй. Парушаючы кантэкст, мы змяняем сэнс гэтых твораў. Па-за кантэкстам яны выглядаюць як голы пісуар.
Музей часта нівелюе мастацтва, спрабуе абмежаваць нейкімі рамкамі. У музеі ў нейкай меры адбываецца яго смерць.
— Папярэднік музея — кунсткамера. Там паказваліся экзатычныя фрагменты мінулых эпох. Праблема была менавіта ў гэтай фрагментарнасці. Але музей сучаснага мастацтва іншы: творца там жывы валадар над формай, ён кіруе творам. Музей сучаснага мастацтва (прынамсі, у заходнім разуменні) паказвае, як у нейтральнай прасторы можна дэманстраваць ідэі. І ў гэтым яго адрозненне ад старога музея, дзе дэманструюцца толькі аскепкі ідэй.
У нас актыўна дыскутуецца праблема стварэння музея сучаснага мастацтва. Можаш акрэсліць сваё стаўленне да гэтага пытання?
— Мне падабаецца слова «інстытут», у яго аснове ляжыць паняцце інстытуцыі, функцыянавання. Таму найперш павінен стварыцца калектыў людзей, якія б даследавалі гэтую праблему, падышлі да яе як навукоўцы — фундаментальна. Другая важная рэч — прастора, адэкватная катэгорыям разумення маштабаў краіны і культуры. У Беларусі будуецца шмат стадыёнаў, дзесьці такога ж аб’ёму павінна быць і памяшканне музея. Мастаку для вольнага выказвання патрабуецца прастора. І трэцяе — устаноўка на сучаснасць. Сучаснасць свабоднага мастака, чалавека, што жыве на краі зямнога шара і спрабуе выйсці ў гіперсусвет, пераадолець гравітацыю, пазбаўляючыся ад стэрэатыпаў і шукаючы бязмежнай жыццёвай энергіі...
У мяне да цябе няпростае пытанне... У сувязі з тым, што ў нашай краіне складаная сітуацыя з актуальным мастацтвам, некаторыя з мастакоў, пераязджаючы на Захад, спрабуюць забыць пра Беларусь. Якія ў цябе ўзаемаадносіны з Радзімай, як ты адчуваеш беларускі бэкграўнд? Спрабуеш пазбыцца сваёй спадчыны ці, наадварот, акумулюеш яе?
— Адношу сябе да беларускіх традыцыяналістаў. Ганаруся тым, што яшчэ ў ХVІ стагоддзі на нашай мове была выдадзена першая Канстытуцыя. Я вырас у горадзе, у якім палова будынкаў узведзена італьянцамі. Калі нехта кажа, што мы не належым Еўропе, то мне па меншай меры дзіўна гэта чуць. У мяне няма падзелу: тут ці там. Не ведаю ніводнага мастака з Беларусі, які б сказаў, што ён сябе аддзяліў ад сваёй краіны. Нягледзячы на глабалізм, культура ўсё роўна развіваецца пад нацыянальнымі сцягамі. І ў Еўропе шчыра цікавяцца Беларуссю: што гэта за «terra incognita», што там асаблівага? На любой выставе пад маім прозвішчам стаіць «BY». Таму дзіўна, чаму BY ставіцца да цябе як да чужога?
На адлегласці падаецца, што заходняе мастацтва — гэта цэльная з’ява. Ты шмат паездзіў па Еўропе і бачыш адрозненні паміж краінамі...
— Свае асаблівасці развіцця ёсць у кожнай краіне, але калі мы возьмем такія інтэрнацыянальныя суполкі і плыні, як «Zero», «Fluxus»... Пра што мы будзем гаварыць: пра адметнасці эстэтычныя ці нацыянальныя? Я думаю, для Беларусі нацыянальнае пытанне застаецца актуальным, таму што яно не было вырашана ў належны час — у ХІХ стагоддзі. Людзі ведаюць Рэмбранта, але могуць не прыпомніць, хто правіў краінай, у якой ён жыў. Мастацтва заўсёды паперадзе грамадства, бо паводле сваёй прыроды яно — радыкальнае, свабоднае і цікавае.
Сяргей Кірушчанка