Дакументальны кінематограф шмат гадоў складае гонар беларускага экраннага мастацтва. Здабыткі нашых рэжысёраў у ім бясспрэчныя, пацверджаныя многімі дыпломамі на прэстыжных нацыянальных і міжнародных фестывалях. Дакументальныя фільмы мінулага года, знятыя на студыі «Летапіс», тэндэнцыі айчыннага, а таксама сусветнага неігравога кіно сталіся тэмай «круглага стала», які ладзіў часопіс «Мастацтва». У ім удзельнічалі кінакрытыкі — Ала Бабкова, Антаніна Карпілава, Вольга Мядзведзева, Людміла Саянкова і практыкі — рэдактар студыі «Летапіс» Ірына Дзям’янава, кінарэжысёр Міхаіл Жданоўскі, сцэнарысты Галіна Злабенка і Ізольда Кавелашвілі, сцэнарыст, пісьменнік, рэдактар студыі Уладзімір Мароз.
Год ураджайны
«Георгій Жукаў. Вайна і мір маршала Перамогі». Рэжысёр Анатоль Алай.
Антаніна Карпілава: Мы даўно любім «Летапіс». Не толькі за былыя дасягненні, але і за тое, што зроблена цяпер. Усе крытыкі прагледзелі фільмы, знятыя на аб’яднанні за мінулы год. Прагляд выклікаў шмат думак, акрэсліў шэраг пытанняў. Куды рухаецца дакументальнае кіно? Ці існуе яно ўвогуле або становіцца рэкламнай прадукцыяй? Тыпы герояў і сюжэтаў, фрагменты рэальнасці, што бяруцца за аснову стужкі, — якія яны? Ці ўсведамляем, што судакрананне з рэчаіснасцю ў нас рэдуцыраванае, скарочанае, таму відавочна звужэнне тэматыкі? Апрача таго, кожны год мы глядзім фільмы «Белвідэацэнтра», пачынаюць заяўляць пра сябе Студыя дакументальнага кіно Надзеі Гаркуновай, майстэрня Уладзіміра Бокуна. Інакш кажучы, «Летапіс» існуе ў канкурэнтнай прасторы. Ці ёсць свае асаблівасці ў гэтага творчага аб’яднання?
На мой погляд, яны захоўваюцца. Але не ў тым яркім выглядзе, як у перыяд росквіту, у 80-я і 90-я гады. Дакументальнае кіно застаецца, але на звужанай прасторы. Калі гляджу фільм «Андрэй» Віктара Аслюка (прычым, ужо чацвёрты раз), дык зачаравана сачу за героем. З канцэпцыяй стужкі можна пагаджацца ці не пагаджацца, але гэта кіно! Візуальныя вобразы «Маляванага раю» (рэжысёр Галіна Адамовіч), прысвечанага самабытнай мастачцы Алене Кіш, — таксама кіно.
Ала Бабкова: Мінулы год для «Летапісу» быў больш ураджайным, чым папярэднія. Мы паглядзелі 16 фільмаў, і 12 з іх для мяне былі цікавымі. Найперш прафесійнасцю, а ў «Летапісе» працуюць кінематаграфісты высокага кшталту. Гэта Міхаіл Жданоўскі, Галіна Адамовіч і Віктар Аслюк. Да спіса дадала б Сяргея Лук’янчыкава. Але стужкі, зробленыя іншымі кінематаграфістамі і крыху слабейшыя па ўзроўні, таксама адметныя. Або героі цікавыя, або факталогія прывабная, калі хапае нечаканага матэрыялу.
«Паходня…», Вітаўт, Жданоўскі
«Паходня вайны». Рэжысёр Міхаіл Жданоўскі.
Антаніна Карпілава: Ключавым, знакавым фільмам года, на маю думку, з’яўляецца стужка Міхаіла Жданоўскага «Паходня вайны». Назва не самая ўдалая, занадта агульная. Зразумела, што Вітаўта так называлі, але... Гэта фільм-даследаванне з сур’ёзным пасылам. У ім шмат таго, што «чапляе» і прымушае разважаць пасля прагляду. Кім на самай справе быў Вітаўт, што гэта за фігура? Чаму пераходзіў з адной веры ў другую? Дакладна акрэслена ў фільме постаць Аляксандра Неўскага, які «пакланіўся» Залатой Ардзе, але не здрадзіў веры. Духоўныя параметры і праблемы героя надзвычай актуальныя. У фільме шмат вострых момантаў. Але пра ўсё расказана аб’ектыўнай мовай летапісца. Прысутнічаюць меркаванні беларускіх, літоўскіх, польскіх і ўкраінскіх гісторыкаў. Крыху не хапае расійскага меркавання... Чаму я вылучаю «Паходню» ў канцэптуальным плане? Бо беларуская нацыя (і гэта наша балючае пытанне) маладая. Яна фарміравалася ў саюзе з іншымі этнасамі і дзяржавамі і таму яшчэ не выпрацавала ўласных культурных кодаў. Архетыпічны слой у нас надзвычай моцны. Далей — міфалогія, фальклор...
Ала Бабкова: «Летапіс» ідзе ў гісторыю ўжо «другой хваляй». Першая хваля ўзнікла ў канцы 80-х гадоў і доўжылася прыблізна да 1997-га. Надзвычайны інтарэс да гістарычнай тэматыкі нават выклікаў незадаволенасць тагачаснага кіраўніцтва «Беларусьфільма», якое ўсур’ёз думала пра рэарганізацыю студыі. На першапачатковым этапе цікавасці да мінуўшчыны кінематаграфісты шмат у чым ішлі вобмацкам, імкнуліся адлюстраваць значныя постаці і падзеі. З’явілася стужкі пра Усяслава Чарадзея Валерыя Кавалёва, Міхаіл Жданоўскі зрабіў карціну «Крэва» — пра Крэўскую унію і яе акалічнасці. Пра гэта ён згадвае і ў «Паходні вайны». Як адметны ўспрымаўся фільм «Ветрык арэляў» Станіслава Гайдука, дзе буйным планам пададзены асобы вядомых жанчын ВКЛ — Уршулі Францішкі і Барбары Радзівіл, а таксама гераічнай Эміліі Плятэр. Такіх фільмаў было знята шмат, але часцей атрымліваліся стужкі-накіды. Цяпер я бачу, што ідзе паглыбленне ў гісторыю.
Ізольда Кавелашвілі: У «Паходні вайны» мне падаўся не зусім удалым прыём, калі пераапранутыя маладыя людзі, па-руску «ряженые», гуляюць у гістарычныя падзеі. Гэта раздражняе і перашкаджае штучнасцю. Адсюль і адпаведнае стаўленне да мінуўшчыны. Выразныя навукоўцы-кансультанты з розных краін. Найбольш цікавым успрымаўся літовец, які пераконваў, што Вітаўт быў прадстаўніком менавіта іх нацыі... (Агульны смех.)
Антаніна Карпілава: Балтам...
Таццяна Мушынская: Даўно вядома: у беларусаў суседзі амаль усіх герояў забралі, толькі асобныя засталіся...
Ала Бабкова: Наконт «ряженых» у «Паходні...». На пачатку фільма якраз і гучыць аўтарскае пытанне: што прымушае людзей уяўляць сябе воінамі, рыцарамі мінулага? Па-першае, гэта штуршок для паглыблення ў гісторыю. Па-другое, «Паходня...» тлумачыць многае з таго, чым мы жывем цяпер: рэлігійную талерантнасць беларусаў, пэўную несамастойнасць... Інакш кажучы, карціна вельмі і вельмі прадуманая.
Ізольда Кавелашвілі: Мы працягваем гуляць у мінулае, а не жывем сённяшнім днём!
Ірына Дзям’янава: Гісторыя, адлюстраваная ў «Паходні вайны», — абсалютна сучасная. Стваральнікі стужкі ў тым і выяўляюць уласную палітычную пазіцыю.
Галіна Злабенка: Выкажу меркаванні і як глядач, і як сцэнарыст. Я ўдзячная кіраўніцтву «Летапісу» за гэты паказ. У фільме «Галерэя» Уладзімір Мароз сказаў: «Мы і сёння працягваем традыцыю і ствараем культурны пантэон...» На апошнім праглядзе такая тэндэнцыя відавочная. І ад яе атрымліваеш моцны зарад. Бо, на жаль, тых, хто працуе ў дакументальным кіно, часцей не хваляць, а адсоўваюць на другі-трэці план. Або ставяць стужкі паміж трансляцыямі футбольных матчаў...
Ала Бабкова: Адзіная заўвага: «Паходня вайны» надзвычай насычана інфармацыяй. Таму, хто ўпершыню паглядзіць стужку пра XIV стагоддзе і ВКЛ, будзе цяжкавата ўсё засвойваць. Магчыма, патрэбны паўзы, не варта так інтэлектуальна перанасычаць фільм.
Людміла Саянкова: Мяне вельмі прываблівае стужка «Паходня вайны». Мы ведаем імёны Вітаўта, Кейстута, бачылі спектакль купалаўцаў. Але ў фільме перад вачыма праходзіць уся панарама XIV стагоддзя. Атрымалася цэласная гістарычная карціна з асобамі, якія выявілі сябе ў тым часе. Мы ганарымся такімі героямі. У нас ёсць свой Вітаўт, у літоўцаў і палякаў — свой. Яго хопіць на ўсіх. Некалькі нацый маюць дачыненне да гэтай постаці. І так далікатна кожнаму народу аддадзена ягонае! У тым пазіцыя не толькі навукоўцаў, але і аўтараў фільма.
Стужку можна назваць аўдыявізуальнай. Калі ўслухоўваешся, гісторыя набывае аб’ёмнасць. Спадабаўся і візуальны шэраг. «Карцінка» і гук узаемна дапаўняюць адно аднаго. Вельмі хацелася б, каб фільм знайшоў шлях і да гледача-школьніка, і да дарослай аўдыторыі. Беларусам ён будзе карысным.
Ала Бабкова: «Паходня вайны» — яскравы прыклад якаснага асветніцкага фільма. Ён складаецца з двух вялікіх блокаў: аўтарскі тэкст сцэнарыста Уладзіміра Мароза, у якім раскрываецца погляд на гісторыю, і меркаванні навукоўцаў розных краін пра асобу Вітаўта. Паміж імі існуюць свае ўзаемаадносіны, і гэта надзвычай цікава, бо праз персону паказваюць эпоху. Прычым персону неадназначную, супярэчлівую. У постаці вялікага князя сышлося шмат таго, што сёння здаецца амаральным, нават бесчалавечным. Але такі быў час! Гэта твор, які трэба паказваць надзвычай шырока. Хацела б спытаць: «Паходня вайны» — заказны фільм, да 600-годдзя Грунвальдскай бітвы?
Уладзімір Мароз: Фармальна — не, але тут заказ унутраны. Гэтая стужка — мая ідэя. Зрабіць такі фільм не ў год юбілею бітвы было б больш складана.
Міхаіл Жданоўскі: Беларусь стала самастойнай дзяржавай, і ўзнік шэраг фільмаў (у іх стварэнні мы ўсе прымалі ўдзел), якія выклікалі шмат дыскусій. Але тыя стужкі шмат у чым былі «назыўнымі». Хацелася акрэсліць пэўныя вехі сваіх будучых фільмаў, над якімі мы маглі б потым працаваць гадамі.
Калі толькі пачыналі здымкі «Паходні вайны», галоўнай для мяне была ідэя, якая непакоіла доўгі час: чаму з’яўляюцца і распадаюцца вялікія імперыі? Існавалі магутная дзяржава Аляксандра Македонскага, Рымская імперыя. Імперыя Карла Вялікага ахоплівала ўсю Еўропу. Вялікае Княства Літоўскае затанула, як Атлантыда, СССР перастаў існаваць... Моцны, але разнародны арганізм імперыі змяшчае шмат элементаў, і знутры назапашваецца адмоўная энергетыка, якая нясе зарад разбурэння. Гэта рэч непазбежная. Спачатку існуе вялікі Сусвет, потым ён распадаецца, і ўзнікае шэраг суверэнных дзяржаў.
Да фільма «Паходня вайны» стаўлюся спакойна, як да досыць традыцыйнага кіно. Я не мог вырвацца з чыста беларускай прасторы, хоць як рэжысёру мне было б непараўнальна больш цікава весці здымкі ў розных краінах. Фільм пра Вітаўта можна зняць у адной толькі Літве! Скажыце, які помнік беларусы абаранялі з рыдлёўкамі? Так здарылася ў Літве ў 1952-м, калі збіраліся знесці помнік Вітаўту. На прэм’еры фільма ў Мінску глядачка спытала мяне: «А вы за каго?» (Агульны смех.) Піянерскае пытанне... Існуе гісторыя як навука. Даследчык Юрась Бохан лічыць, што сама палітыка Вітаўта была прычынай вайны з Тэўтонскім ордэнам.
Ала Бабкова: Але вы свайго героя паказалі дастаткова аб’ектыўна...
Міхаіл Жданоўскі: Я хацеў бы зрабіць стужку з праекцыяй на сучаснае жыццё. Знялі археолага, які займаецца пошукамі пахавання Вітаўта. З гэтага і збіраліся пачынаць фільм, але... Няма Вітаўта, прапаў... Калі з Уладзімірам Марозам здымалі фільм «Крэва», пераканаліся: уся ардынацыя Ягелонаў спакойна спачывае ў Вавелі, ёю ганарацца, а магілы Вітаўта нідзе няма... Нават прыжыццёвай выявы не засталося. Абсалютна! Быў — і знік, нібы нейкі фантом!
Як рэжысёр, што шмат гадоў распрацоўвае тэму мінуўшчыны, лічу: трэба не толькі шукаць у гісторыі свае карані, але і акцэнтаваць моманты самасвядомасці. Напрыклад, пачуваю сябе зняважаным, калі прамаўляюць «беларуская Швейцарыя» — у тым ёсць пэўная другаснасць.
Антаніна Карпілава: А ў вас не ўзнікалі думкі, што гісторыя — гэта таксама мастацтва?
Міхаіл Жданоўскі: Безумоўна!
«Андрэй». Бялоў. Аслюк
«Зоська Верас». Рэжысёр Ірына Волах.
Людміла Саянкова: Фільмы-партрэты — даўняя традыцыя «Летапісу», існуе яна і цяпер. Але гэтыя стужкі не заўжды атрымліваюцца, бо такі фільм павінен быць з’явай мастацтва. Ёсць важнае паняцце, якое ў творчасці ўспрымаецца з вялікім плюсам, — суб’ектыўнасць аўтара. Можна штосьці бясстрасна канстатаваць — магчыма, атрымаецца відавы фільм. Але аўтар павінен дакладна ведаць, для чаго ён робіць карціну. «Андрэй» рэжысёра Аслюка — менавіта фільм-партрэт. Гэта кіно, дзе спалучана шмат культурных пластоў. Невыпадкова цытуецца Таркоўскі, за кадрам гучаць запісы з фільмаў «Салярыс», «Люстэрка». Глядзела стужку некалькі разоў, каб яе асэнсаваць. У фільме дадзены не проста партрэт Андрэя Бялова, творцы не ўсім знаёмага, — ён прадстаўнік групоўкі мастакоў, якіх называюць нонканфармістамі...
Ізольда Кавелашвілі: Люблю ўсе фільмы Аслюка, але сярод іх вылучаю «Шахту» і апошні, «Андрэй». Дзівосная карціна! Без усялякіх закадравых тэкстаў, тлумачэнняў. Мы спасцігаем чалавека і нават не разумеем да канца, але з’яўляецца цікавасць да яго. Паглядзіце, як рэжысёр «падае» мастака! Той нічога не расказвае пра сябе, нават не паказвае ўласныя карціны — проста праносіць, а мы паспяваем іх заўважыць у праёме дзвярэй, і гэта нечакана... Такім чынам здымачная група выклікае інтарэс да творцы. Не толькі ў ігравым, але і ў неігравым кіно заўжды варта думаць, як прэзентаваць героя.
Людміла Саянкова: Фільм Аслюка больш шырокі і глыбокі, бо стужка — пра сутнасць мастацтва. Усё ў Віктара падабрана дакладна, ён ведаў, што трэба сказаць. Невыпадкова згадваецца Таркоўскі, невыпадковае супадзенне імёнаў — адзін Андрэй і другі таксама. Таркоўскі прамаўляе: «Што ёсць мастацтва? Мастацтва ёсць малітва». «Андрэй» — фільм медытатыўнага плана. У ім прысутнічаюць фатаграфіі Васілія Шукшына, Аляксея Германа, Мсціслава Растраповіча. Невыпадкова гучыць музыка Баха. Усё з’ядналася ў штосьці цэласнае. Такі фільм — з’ява ў «Летапісе» на сёння. Віктар Аслюк пацвярджае свой узровень.
Міхаіл Жданоўскі: «Андрэй» — вельмі культурны фільм. У ім адчуваецца стыль. Але другаснасць таксама прысутнічае. Калі пачынаюць цытаваць класікаў, значыць некаму не давяраюць — ці сабе, ці персанажу. Адчуваю моманты, калі, паказваючы героя, аўтар моцна трымае «лейцы» (паводле сваёй задумы). І раптам... ён плавае. Звычайная, жывая вада дапамагае ўбачыць зусім іншую асобу. Узнікае пытанне: а якім герой можа быць яшчэ? Які ён на самай справе?
Аўтар сцэнарыя і дырэктар фільма «Андрэй» Уладзімір Заічэнка — мнагагранная асоба. Ён сам шмат гадоў малюе. Ведае галоўнага героя стужкі Андрэя Бялова. Гэта ён яго знайшоў... Увогуле рабіць фільм пра мастака вельмі складана. У «Андрэю Рублёве» Таркоўскі практычна не паказвае твораў іканапісца. Ёсць толькі белая сцяна ў храме — і разважанні. Але мы глядзелі фільм, ведаючы, хто такі Рублёў, і візуальна памятаючы ягоныя работы.
Вольга Мядзведзева: У «Андрэю» прысутнічае бязмежнасць космасу чалавека глыбокага, і ўспрымаць гэтую стужку павярхоўна — недарэчна. Існуюць розныя ступені прачытання фільма. Спалучэнне ігравога і неігравога пачаткаў заўсёды складанае. Як з дапамогай ігравых фрагментаў дасягнуць натуральнасці ў неігравым? Аслюк вырашае праблему амаль бездакорна. Герой не прамаўляе ніводнага слова, яму аддадзена чыста фізічнае існаванне ў кадры. Але пры тым так шмат кажа пра сябе і мастак, і рэжысёр...
«Цярновыя вянкі...». Кныш. Лук’янчыкаў
Антаніна Карпілава: У апошняй праграме «Летапісу» бачу заглыбленне ў гістарычны і культуралагічны пласты. Магчыма, гэта спроба ўцёкаў ад сябе? Знарок палемічна завастраю пытанні...
Ізольда Кавелашвілі: І мне падалося: у стужках, якія мы глядзелі, мала сучаснасці, цяперашняга жыцця. Мала сацыяльных і палітычных фільмаў. Фільмы пра мастакоў — добра, але гэта прыватныя асобы. Дакументалісты цікавяцца пераважна мінулым...
Галіна Злабенка: (Кавелашвілі). Вы пытаецеся, дзе сённяшні дзень? Ён тут усюды!
Ізольда Кавелашвілі: Я, магчыма, не вельмі сімпатызую Сяргею Лук’янчыкаву як чалавеку, але яго карціна «Цярновыя вянкі Алімпа» выклікае цікавасць. Яна пра вядомага трэнера Рэнальда Кныша, у якога шмат праблем, комплексаў, «болевых кропак». У фільме адлюстраваліся характар, вобраз, асоба. Былі ўзноўлены падзеі жыцця. Чалавек наогул цікавы не столькі дасягненнямі, колькі недахопамі.
Антаніна Карпілава: Сапраўды, фільм Лук’янчыкава пры ўсёй яго недасканаласці — усё-такі дакументальная гісторыя. Хоць акалічнасці яе досыць вядомыя з прэсы, у стужцы адчуваецца пранікнёнасць.
Галіна Злабенка: Калі глядзела «Цярновыя вянкі...», згадала, што сама працавала на стужцы, якая датычыла асобы Кныша, з рэжысёрам Уладзімірам Ісатам. Ён першым расказаў у неігравым кіно пра трэнера і яго драму. Мы здымалі ў 1993-м. Усё, пра што апавядаецца тут, там ужо было. Наш фільм паказалі па тэлебачанні ўсяго два разы, хоць сам Ісат працаваў у тэлеструктурах.
Вольга Мядзведзева: Заўсёднай праблемай у дакументалістыцы застаецца ступень уплыву рэжысёра на героя фільма і на яго лёс. Якім выглядае герой у вачах грамадства? Такая этычная праблема здаецца надзвычай цікавай. У фільме «Цярновыя вянкі...» я адчула сэнс, які не хацелася б прачытваць у сувязі з асобай неардынарнай і супярэчлівай. Не так даўно ў начным эфіры ішло інтэрв’ю з танцоўшчыкам Мікалаем Цыскарыдзэ, які пераконваў, што трэнер або балетмайстар павінен растварыцца ў вучню і свядома адмовіцца ад прэтэнзій на славу — у адрозненне ад выхаванца, які дасягае поспехаў. Лук’янчыкаў выставіў на агульны агляд няўтольнае славалюбства трэнера, яго глыбокія і хваравітыя комплексы. Так, Кныш згаджаецца, што не навучыў Вольгу Корбут прызнаваць перамогі іншых. Ён хацеў, каб яна заўсёды ўспрымала сябе лідарам. Лук’янчыкаў павінен разумець, што ўваходзіць у сферу не заўсёды адэкватнай свядомасці, якая пачынае працаваць супраць персанажа. Для мяне трэнер не аказаўся героем. Магчыма, гэтага і хацеў дасягнуць рэжысёр? Шкада, бо постаць шматмерная і неадназначная.
Людміла Саянкова: Пытанне з карцінай Лук’янчыкава няпростае. Пра Кныша былі зроблены фільмы, дзе ён паўставаў як выхавальнік не адной Корбут. Рэнальд Іванавіч — таленавіты трэнер і складаны чалавек. А які творца просты? Яго гісторыя адлюстроўвае драму колішняга трыумфатара, які дасягнуў паважнага ўзросту і пакутуе ад таго, што ўсё, зробленае ім, быццам бы перакрэслена. Страсці распаліла і сама Вольга ўласнай публікацыяй, пра якую ўсе памятаюць. Уявіце сябе на ягоным месцы! Ён выхаваў алімпійскую чэмпіёнку, а яна потым перад усёй краінай выставіла яго ў непрыгожым святле. Не кожны педагог здольны мужна перажыць такое!
Галіна Злабенка: Трагедыя Кныша не ў тым, што ён непрызнаны. Ён напісаў велізарную работу па тэорыі і методыцы выхавання будучых чэмпіёнаў свету, яго напрацоўкі шырока выкарыстоўваюцца на Захадзе. Але ўжо шмат гадоў таму, калі мы яго здымалі, трэнеру забаранялі нават з’яўляцца на тэрыторыі Гродзенскага спартыўнага комплексу! І ён працаваў у звычайных школах. Таму не варта так жорстка крытыкаваць і героя, і фільм пра яго.
«Маляваны рай». Кіш. Адамовіч
Людміла Саянкова: Карціна Галіны Адамовіч «Маляваны рай» падалася не надта цікавай. Магчыма таму, што я ведала перадгісторыю яе стварэння, якую мне расказвала рэжысёр-аніматар Ірына Кадзюкова. У фільме выкарыстаны вельмі арыгінальныя, рэдкія кадры старой хронікі, праз іх паказаны час, у якім жыла мастачка. Але асоба Алены Кіш так і не раскрыта.
Антаніна Карпілава: Досыць просталінейным падаецца мантажны «стык» чорна-белай хронікі і каляровых дываноў-сноў...
Галіна Злабенка: Я мала ведала пра мастачку Алену Кіш. Але ў фільме бачу манеру рэжысёра Уладзіміра Бокуна, асабліва ў хранікальнай частцы. Самой творцы з яе надзвычай складаным, цяжкім лёсам, на жаль, няма. Хацелася б больш пранікнуцца яе настроем... А вось пасля фільма Галіны Адамовіч «Лепей за нас», прысвечанага фірме «Маруся», што выпускае дзіцячае адзенне, нават заапладзіравала, хоць так і не прынята на праглядах. Гэта «цукерачка», смачная і прывабная. Калі рэжысёру падабаецца тое, што ён здымае, атрымліваецца зусім іншы твор...
Вольга Мядзведзева: У нас рознае стаўленне да паказаных фільмаў. У стужцы «Маляваны рай» я прачытала глыбокі сэнс — увагу да космасу чалавечай свядомасці, які складана адлюстраваць у дакументальным кіно. Гэта наогул прастора цяжкадаступная. Галіна Адамовіч паспрабавала дакрануцца да яе. І мне здаецца, у фільме прагучала трагедыя існавання творчага чалавека.
Ірына Волах і яе героі
Людміла Саянкова: Не з’яўляюся прыхільніцай таленту Ірыны, але ў дадзеным выпадку хачу аддаць належнае таму, што яна зрабіла ў стужках «Зоська Верас», «Зямля і неба». Гераіня першага фільма знаёмая нам са школьнай або ўніверсітэцкай праграмы, імя — на слыху, але як след мы пра яе не ведалі. За 10 хвілін экраннага часу рэжысёр змагла расказаць усю гісторыю жыцця і творчасці гэтай выдатнай жанчыны. Асоба прадстаўлена поўна. Ірына вельмі дакладна зарыентавалася ў архіўных матэрыялах, відэа- і музейных дакументах. Стужка зразумелая, глядзіцца лёгка. Карціна «Зямля і неба» прысвечана мастаку Язэпу Драздовічу. Гаворачы пра гэтыя фільмы, варта абавязкова адзначыць аператарскую працу. У дакументальным кіно на «Летапісе» надзвычай высокі ўзровень візуальнай культуры. Аператары — Сяргей Смірноў, Сяргей Мілешкін, Георгій Каралёнак — тут на славу. Пейзажы, гукарад, адэкватны краявідам, — усё спрыяе таму, што фільмы ўспрымаюцца як цэласная з’ява.
Галіна Злабенка: Адзначу працу аператара Сяргея Мілешкіна ў фільмах «Зоська Верас», «Зямля і неба». Такое любоўнае, захопленае вандраванне разам з героем! Першыя кадры — маладая Зоська Верас — прымусілі падумаць, што ідуць рэпрадукцыі гістарычных карцін. На самай справе — так бачаць аўтары, і аператар у тым ліку. Зоська Верас не згубілася ў фільме, яна там галоўная. Калі героя любіш, калі ён табе блізкі, дык здолееш так распавесці пра яго, каб гэта пачуццё перадалося кожнаму гледачу.
Людміла Саянкова: Ёсць цікавы від дакументальнага кіно — навукова-папулярнае. У нас яно прадстаўлена ў дастатковай колькасці. «Паходня вайны», «Зоська Верас», «Зямля і неба» — стужкі навукова-папулярнага плана. Аддаю належнае такому кіно, яно неабходнае ўсім нам — каб мы ведалі ўласную гісторыю...
Галіна Злабенка: Не зусім згодна з вызначэннем жанру — «навукова-папулярны». Хутчэй гэта гісторыка-адукацыйныя стужкі. І такія фільмы надзвычай патрэбныя! Студэнты Акадэміі мастацтваў, якія былі ў зале на праграме дакументальных стужак, вельмі хацелі атрымаць копіі фільмаў — каб вучыцца рабіць кіно не толькі па галівудскіх узорах.
Людміла Саянкова: Спосаб паказу падзей гісторыі — гэта і сведчанне таго, якія мы самі. Адшукаць факты і імёны, паказаць іх буйным планам — у тым выяўляецца культурнае, беражлівае, надзвычай маральнае стаўленне да ўласнай спадчыны. Яно прыкметнае ў згаданых карцінах.
Махава, Цімафееў, Дашук і іншыя
Галіна Злабенка: Фільм «Рэфарматар» зроблены маім былым студэнтам Юрыем Цімафеевым. Стужка цікавая, але рэжысёр так спяшаўся, каб пра ўсё-ўсё распавесці, што ў выніку яго герой, бедны Тызенгаўз, літаральна «патануў» у пейзажах, афармленні. Па жанры гэта тэлепрадукт. А вось Ірына Волах паспела! У тым і розніца паміж вопытным рэжысёрам і маладым, які ў дадатак прыйшоў з тэлебачання.
Антаніна Карпілава: Згодна, «Рэфарматар» — тэлефармат, карціна перанасычаная. Але прываблівае пошук формы, выкарыстанне батлейкі. І Тызенгаўз выступае абсалютна сучаснай, у нечым нават прадпрымальніцкага кшталту фігурай. Так што маладыя рэжысёры развіваюцца, рух ёсць, але амплітуда няроўная. Можа, варта ім часцей падказваць?
Галіна Злабенка: Упершыню ўбачыла фільм Вольгі Дашук «Майстар». Захаплялася героямі (яна — музыкант, ён — робіць скрыпкі), атмасферай іх узаемаадносін. Паглыблялася ў іх стан. Дакладна перададзена асяроддзе дома. Такое яно мілае сэрцу! Відаць, гэта і ёсць кіно...
Антаніна Карпілава: Мы ўжо разважалі пра этычную адказнасць рэжысёра. Фільм «Давеку» Кацярыны Махавай пра Івана Супрунчука выклікаў неадназначныя пачуцці. Глядзела яго з пэўным болем, этычных пытанняў да стужкі шмат.
Уладзімір Мароз: Фільм «Давеку» хацелася б абараніць. Рэжысёр адлюстравала даўнія, архаічныя, яшчэ паганскія традыцыі. А яны захаваліся ў нас, як ні ў якой іншай краіне. Выключны выпадак, каб майстар рабіў скульптуры адной сякерай! Галоўнае: ці выклікаў герой цікавасць, ці запаліў уласным святлом? Іван Супрунчук у Кацярыны менавіта такі. Таму, лічу, фільм адбыўся.
Людміла Саянкова: Згадваю неігравую стужку пра нашага вядомага рэжысёра Леаніда Нячаева. Яе зрабілі Юрый Цімафееў з Кацярынай Махавай. Паехалі ў Маскву і там знялі драму. У фільме Нячаеў кажа: «Як мне надакучыў гэты “Бураціна”! Я зусім іншае магу!» Свае апошнія дні ён жыў у цеснай аднапакаёўцы, шмат ад чаго пакутаваў. Сёння я думаю: якое шчасце, што ў нас ёсць такі фільм пра Нячаева! Славуты рэжысёр паўстаў перад намі з нечаканага боку. Хтосьці ведаў яго як бліскучага пастаноўшчыка, Ізольда Дзмітрыеўна разам з ім працавала, некаторыя — і я ў тым ліку — сустракаліся з ім толькі на фестывалях... Не, аўтар мае права ўваходзіць на тэрыторыю асобы! Але ўсё залежыць ад таго, з якой мэтай ён здымае. Думаю, у Лук’янчыкава ўзровень маральнага стаўлення да героя быў крыху заніжаны. А Махава змагла адлюстраваць сваё ўспрыманне чалавека ў няпростай сітуацыі, мастака таленавітага, неадназначнага, але тым больш дарагога і каштоўнага для нас.
Для каго здымаецца?
Галіна Злабенка (Марозу і Жданоўскаму): Калі ласка, звярніце ўвагу на шрыфты! Немагчыма прачытаць многія цітры! Асабліва, калі там ёсць тлумачэнні ці гістарычная даведка. Не хочацца па некалькі разоў перапытваць, што напісана на экране...
Людміла Саянкова: Падалося, што ў некаторых фільмах назва студыі ідзе па-руску?
Уладзімір Мароз: Калі фільм на рускай мове, дык і назва па-руску.
Людміла Саянкова: Усё-такі брэнд павінен заставацца нязменным...
Антаніна Карпілава: Калі звярнуцца да фільмаў не-лідараў, дык, адказваючы на пытанне «кіно гэта альбо не кіно?», вызначыла для сябе пазіцыю — «вялікі стыль». Герояў ставяць на пастамент, захапляюцца імі, але баяцца закрануць вострыя пытанні. Такія фільмы пра скульптара Занковіча, акадэміка Барысевіча, маршала Жукава...
Галіна Злабенка: Наконт апошняга фільма, «Георгій Жукаў. Вайна і мір маршала Перамогі» Анатоля Алая, хачу выказаць іншае меркаванне. Ён узрушыў да глыбіні душы. Менавіта чалавечнасцю. Такія фільмы пралятаюць міма? Нічога падобнага! Сама займалася аналагічнай тэмай. Згадайце ў фільме інтэрв’ю простых людзей, аповед пра тое, адкуль маршал родам. Для іх ён — не герой, што стаіць на пастаменце, не маршал, а чалавек, які застаўся ў сэрцах. І будзе жыць, як бы мы ні перапісвалі гісторыю...
Людміла Саянкова: Убачанае на праглядзе падзялілася для мяне на два складнікі. Гэта дазваляе паставіць пытанне так: чаго ў нас больш — дакументальнага кіно ці дакументальнага ў кіно? Фільмы, асабліва другой часткі праграмы («Лепей за нас» і «Маляваны рай» Галіны Адамовіч; «Спеўная бронза Занковіча» і «У зямлі мой лёс» Валерыя Каралёва; «Майстар» Вольгі Дашук; стужкі Мікалая Князева, Сяргея Лук’янчыкава і Анатоля Алая), — карціны, дзе ў большай ступені прадстаўлена дакументальная аснова. Але высветлілася, што калі ісці дэталёва ўслед за рэальнасцю, праўды ў такім кіно няшмат. На маю думку, амаль уся праграма другога дня ў пэўнай ступені аднастайная. І састарэлая. З-за кінематаграфічнай мовы, з-за вялікай колькасці пафасных, урачыстых слоў. Гэта адлюстравана і ў назвах — «Спеўная бронза Занковіча»... Таму пытаюся ў сябе: а для каго дакументальныя стужкі робяцца? На тэлеэкране яны паказваюцца вельмі рэдка, у кінатэатрах не дэманструюцца. На фестывалі наўрад ці прадставіш фільм «Жыццё акадэміка Барысевіча». Не ўяўляю гэткае кіно нідзе!
Вельмі абаяльны галоўны герой стужкі «У зямлі мой лёс», хоць назва некарэктная. Ён — аграном, бачна, што любіць сваю справу. Сапраўды, зямля — ягоны лёс. І сам прывабны, твар адкрыты... Колькі можна было ад чалавека нечаканага пачуць! Толькі рэжысёру трэба вызначыць, пра што пытацца. Аўтарская «ўстаноўка» ў дадзеным выпадку вельмі важная. Гэты фільм можна паказаць у аграгарадку, дзе працуе герой. А дзе яшчэ? Куды прадстаўляць такія стужкі? За гэтым пытаннем стаіць праблема выжывання жанру, сэнсу існавання «Летапісу» і беларускага кіно наогул...
Успомнілася карціна Поля Гагена «Хто мы, адкуль, куды мы ідзем?». Год таму я пісала артыкул, які датычыў работ «Летапісу» ў 2009-м. У ім сцвярджала: адказы на «гагенаўскае» пытанне можна знайсці ў фільмах творчага аб’яднання. Так і сёлета... Ва ўспрыманні дакументальнага кіно (і не толькі яго) мне дапамагае кніга Герца Франка «Карта Пталемея». На пачатку яе аўтар разважае пра след душы. Што гэта такое? Здаецца, у многіх карцінах другой часткі праграмы такога следу душы якраз не было. Існуе традыцыя пагаварыць пра чалавека, часам без толку, і «згубіць» яго. Засталася і іншая традыцыя, калі дакументалістыка з’яўляецца тэрыторыяй і фактам мастацтва. У тым пераконвала праграма першага дня, дзе паказваліся работы Міхаіла Жданоўскага, Віктара Аслюка, Ірыны Волах, Юрыя Цімафеева.
Вольга Мядзведзева: У прафесійным асяроддзі больш цікава абмяркоўваць пытанні, звязаныя з прыродай дакументальнага кіно. Чаму яно важнае і патрэбнае? Чаму нашмат больш важкае за ігравое кіно для прафесіяналаў? Дакументальнае кіно — асаблівы від кінематаграфіі, які спрабуе або агаліць рэальнасць, або перастварыць яе. Айчынныя дакументалісты, на шчасце, пазбаўлены звышамбіцый расійскіх калег, якія з дапамогай жанраў неігравога кіно імкнуцца выключна да самавыяўлення. У нас амбіцыі ці прыглушаны, ці не надта прыкметныя. Хоць бы таму, што існуе традыцыя любіць неігравое кіно і героя, пра якога ідзе аповед. Мая кропка адліку — здольнасць кожнага рэжысёра змяняць свой погляд на рэальнасць, з дапамогай неігравога кіно задаваць пытанні, на якія ён сёння не ведае адказаў. Цікавіць шлях, што праходзіць кожны рэжысёр — Жданоўскі, Аслюк, Адамовіч. (Жданоўскаму.) Міхаіл Андрэевіч, памятаю, у фільме «Асобны чалавек», прысвечаным Сяргею Пятроўскаму, вы прапанавалі аксіёму — яна для мяне бясспрэчная: неігравое кіно — гэта вобраз чалавека і часу, у якім ён жыў. За вашым вобразам часу заўжды захапляльна сачыць...
А перспектывы?
Людміла Саянкова: Цягам прагляду ўсёй праграмы «Летапісу» раз-пораз складвалася ўражанне, што аўтарам нецікава шукаць новыя хады, нечаканыя варыянты. І гэта не прэтэнзія да сцэнарыстаў і рэжысёраў, хутчэй — у самім нашым часе штосьці адбываецца. Творцы не бачаць сэнсу ў працэсе пошукаў...
Міхаіл Жданоўскі: Але і ўмовы для працы дакументалістаў павінны быць. Многія з нашых рэжысёраў проста зарабляюць на жыццё — і ўсё! Гэта трэба прызнаць. А ёсць традыцыі, якія не хацелася б страчваць. У 70-я гады, калі я толькі прыйшоў на студыю, гэта быў жывы, тэмпераментны, неспакойны арганізм. Такім ён заставаўся і ў 80-я, і нават у 90-я. Уладзімір Цяслюк тады ўжо нічога не здымаў, але з’яўляўся ў калідорах студыі і быў чутны яго голас, гэта пераконвала: жыццё дакументалістаў доўжыцца. Выпускалася мноства кіначасопісаў, альманахаў, як асобная структура існавала хроніка. Былі заказныя работы, навукова-папулярныя... Цяпер студыя «Летапіс» відазмянілася, такой атмасферы няма. Напэўна, мы доўга жывем, і праблема ў тым, што можам параўноўваць. «Летапіс» — такі арганізм, што ён, магчыма, выжыве, а магчыма і не... Развівацца за кошт уласных рэсурсаў усё больш складана.
Галіна Злабенка: У фільме «Андрэй» ёсць думка: «Мастацтва — гэта малітва за надзею». (Жданоўскаму.) Вы — кіраўнік курса дакументальнага кіно. Ці ёсць у вас надзеі і каго вы выхоўваеце?
Міхаіл Жданоўскі: Пры першай сустрэчы вельмі моцна і непрыемна ўразіла, што ўчарашнія школьнікі пытаюць: «А гэтая тэма “пройдзе”?»
Антаніна Карпілава: Жахліва!
Таццяна Мушынская: Толькі адлюстраванне атмасферы...
Ірына Дзям’янава: Раней сітуацыя на творчым аб’яднанні была такая: людзі з жывымі і аголенымі нервамі прыходзілі і рабілі кіно. Узнімалі тэмы, якія лічылі актуальнымі, цікавымі, запатрабаванымі грамадствам. Пры гэтым атрымлівалі «шышкі», вымовы і г.д. Былы дырэктар студыі «Летапіс» казала: «Здача кожнага фільма Аляксандра Карпава — гэта нібыта інфаркт...» Многія рэжысёры здымалі свае стужкі ў вельмі складаных умовах! А сёння часам не назіраеш нават спробы не тое што зрабіць фільм, а хоць бы заявіць тэму... Так, гэта наша бяда, але тут ёсць і наша віна.
Міхаіл Жданоўскі: Вольга Мядзведзева згадвала мой фільм «Асобны чалавек». Але як рэжысёру мне былі важныя не тыя думкі, на якія яна звярнула ўвагу. Важнае Быццё, з вялікай літары, у біблейскім сэнсе... Я фіксую жыццё, але прапускаю яго праз сябе і каментую на пэўным маральным узроўні. Для мяне такім і быў Пятроўскі. У «Асобным чалавеку» ёсць яшчэ адна думка: ад мастака застаецца тое, што ў ім было ад Бога, ад вечных пакутлівых пытанняў... Бо мы жывем пад дахам Вечнасці. Калі гэтыя пытанні нас турбуюць, непакояць, дык такім чынам мы і знаходзім, і ствараем сваіх герояў.
Ці можна ў дадзеных умовах рэалізаваць уласныя памкненні? На якім матэрыяле? Якіх персанажаў выбіраць? Так, ёсць функцыянальнае кіно. Напрыклад, трэба зняць кампазітара, якому спаўняецца 70, — і давайце хуценька! Рэжысёр, не знаёмы ні з творамі кампазітара, ні з ім самім, — проста зняў кіно! Іншая справа, калі я шукаю тэму... Але праблема застаецца адкрытай: як нам сябе рэалізаваць? Асабіста я на студыі не існую. У камп’ютарах ёсць такая функцыя — «па ўмаўчанні». Выкладаю ў Акадэміі мастацтваў, вяду курс у будучых дакументалістаў.
Таццяна Мушынская: Дарэчы, у штаце «Летапісу» сцэнарысты ёсць?
Ірына Дзям’янава: Няма, толькі рэжысёры. Іх усяго сем чалавек.
Міхаіл Жданоўскі: Пытанне вельмі складанае: якім чынам захаваць студыю як жывы арганізм, што генерыруе ідэі? Але іх жа трэба ажыццяўляць! А не ціха існаваць, каб толькі выжыць...
Уладзімір Мароз: Дарагія калегі, вельмі карысны ваш погляд збоку. Бо мы самі не заўсёды можам ацаніць тое, што робім. Абмеркаванне актывізуе думкі. Сённяшні час няпросты, ён выяўляецца ў сацыяльным вымярэнні і канфліктах, якія ёсць паўсюль. Хоць у Амерыцы, хоць у Японіі, хоць у Беларусі. Калі разважаць пра нашу праграму... Адзін з персанажаў «Паходні вайны» гісторык Юрась Бохан у фінале фільма сказаў, што станаўленне беларускай нацыі працягваецца. Увогуле слушная думка. Хоць, магчыма, невялікая частка нашага грамадства «дарасла» і адчувае сябе нацыяй. Тое, што мы робім стужкі пра постаці айчыннай гісторыі, ствараем беларускі кінапантэон, небескарысна. Здаецца, «кропка невяртання» пройдзена, Беларусь як незалежная дзяржава будзе існаваць. І ніякія катаклізмы тую акалічнасць не зменяць і не парушаць. Калі ёсць дзяржава, суверэнная і незалежная, значыць да гэтага вёў пэўны шлях. І кожны чалавек, што зрабіў унёсак у тое, каб сёння мы мелі ўласную дзяржаву, заслугоўвае нашай увагі. З гэтага не вынікае, што ўсе фільмы павінны быць гістарычнымі. Як рэдактары мы тое цудоўна разумеем. Таму імкнемся зрабіць праграму больш разнастайнай. Але спадзяванні не заўжды падмацоўваюцца практыкай. Ведаю, існуюць думкі пра рэарганізацыю творчага аб’яднання. Толькі ўсе рэвалюцыі сведчаць: разбурыць вельмі лёгка, а стварыць штосьці ўзамен — надзвычай складана.
Галіна Злабенка: У работах студыі ёсць рамантызм — мяркуючы па тым, як падаецца матэрыял. Сюжэт і герой, здараецца, вельмі цікавыя. А часам — другасныя.
Уладзімір Мароз: Зразумела, трэба шукаць новыя падыходы і ў творчым, і ў вытворчым сэнсе. Але мы не адмаўляемся ад брэнда «Летапісу», які ведаюць і ў Расіі (сам колькі разоў быў там на фестывалях), і ў Еўропе (хоць апошнім часам нашы стужкі трапляюць туды радзей). Спадзяюся, фільм Аслюка «Андрэй» чакаюць тыя еўрапейскія фестывальныя шляхі, якімі ўжо прайшлі многія яго стужкі.
Людміла Саянкова: Лічу, дакументальнае кіно студыі шматаблічнае, рознае. Але паўстае пытанне: для каго яно ствараецца? Выйсце з сітуацыі, якая склалася, трэба шукаць разам з Міністэрствам культуры, з босамі тэлеканалаў. І абавязкова дабівацца, каб для неігравых стужак быў знойдзены пэўны час у тэлепраграмах.
Вольга Мядзведзева: Трапятліва стаўлюся да людзей, якія працуюць на «Летапісе». Хацелася б пажадаць вам мужнасці і цярпення, любві да сваіх герояў і віду творчасці, якім вы займаецеся. Бо неігравое кіно перажывае не лепшыя часы і зведвае не лепшыя ўплывы.
Уладзімір Мароз: І ўсё-такі застаюся аптымістам. Дзякуй, размова атрымалася шчырай! Яна карысная для ўсіх нас...