Лялька Ліза і лялька Герман.
Здавалася б, паміж Санкт-Пецярбургам і Гродна — нічога агульнага.
Непараўнальныя яны ў размаху, прынамсі, заходні беларускі фарпост выглядае мініяцюрным гарадком у табакерцы, але ж гіпноз ірацыянальнага выяўляецца і ў малых формах. Подых барочных касцёлаў, спакойнае хараство класіцысцкай архітэктуры, загадкавыя мадэрнавыя балкончыкі, таямнічыя дворыкі ствараюць арэол гродзенскай фантасмагорыі. Стары тэатр, равеснік Пушкіна, быў перабудаваны з былога манежа ў 1790-х. Лялечнікі асталяваліся ў гэтым будынку толькі ў 1980-м. Першапачаткова там дзейнічала оперна-балетная трупа гродзенскага старосты Антонія Тызенгаўза. Гістарычныя асацыяцыі, супадзенне лічбаў нібыта самі па сабе сплятаюцца ў нейкія кабалістычныя выкладкі, і здаецца заканамерным, што менавіта падчас свайго трыццацігоддзя Гродзенскі абласны тэатр лялек паказаў прэм’еру «Пікавай дамы» Аляксандра Пушкіна — Пятра Чайкоўскага.
Аднайменныя аповесць і опера дагэтуль выклікаюць у даследчыкаў жаданне параўноўваць. Сучаснікі кампазітара крытыкавалі ягоны твор за празмерна меладраматычны характар, за тое, што ён са сваім братам Мадэстам, аўтарам лібрэта, залішне трансфармаваў сюжэт і спрасціў задуму Пушкіна. Тым не менш опера з першых паказаў карысталася поспехам у публікі. Лібрэта з цягам часу неаднойчы перапрацоўвалася рэжысёрамі. Гэта выклікала жорсткія спрэчкі крытыкаў, але аматары оперы заўзята абаранялі аўтарытэт братоў Чайкоўскіх.
У «Пікавай даме» Гродзенскага абласнога тэатра лялек пераплятаюцца матывы аповесці і оперы, але рэжысёр Алег Жугжда вынаходліва і з гумарам (добра, што пушкінская першакрыніца дае для гэтага ўсе падставы) выходзіць з патэнцыяльна спрэчнай сітуацыі, не пасягаючы на лібрэта. Аляксандр Сяргеевіч і Пётр Ільіч самі становяцца героямі спектакля, які разгортваецца як своеасаблівая творчая дуэль між пісьменнікам і кампазітарам. Спрадвечнае супрацьпастаўленне знакамітых твораў падкрэсліваецца паралельным драматычным канфліктам пастаноўкі. Ад сюжэта «Пікавай дамы» сэнсавыя ніці разыходзяцца да абодвух аўтараў. У спектаклі гучаць урыўкі з лістоў, дзе Пушкін і Чайкоўскі распавядаюць сябрам і сваякам пра свае задумы. Лірычныя адступленні цесна спалучаны з дзеяннем і выяўляюць містычную ўзаемасувязь біяграфій і твораў.
Камерны па форме спектакль Алега Жугжды ўяўляе сабой картачную партыю на чацвярых гульцоў. Першая сцэна вызначае правілы, паводле якіх надалей адбываецца пераўвасабленне персанажаў. Да ломбернага стала падыходзяць Пушкін (Дзмітрый Гайдэль) і Чайкоўскі (Віталь Лявонаў), і кожны выказвае намер прыступіць да стварэння «Пікавай дамы». Для першага яна — гульцоўскі анекдот, які трэба прыдумаць, каб пасля ганарарам пакрыць картачны доўг, для другога — тэма, што зрабілася блізкай толькі пасля доўгага роздуму. З’яўляецца трэці персанаж — Гулец, і Пушкін з Чайкоўскім ператвараюцца ў ягоных партнёраў. Тройка, Сямёрка, Туз — так рэкамендуюцца яны адзін аднаму, а потым пачынаюць партыю, напрыканцы якой нечакана з’яўляецца чацвёртая ўдзельніца — Дама (Ларыса Мікуліч). Квартэт незямных сіл цяпер у поўным складзе, можна распачынаць галоўную ігру. Мужчыны застаюцца за сталом, а жанчына сыходзіць у цень. Уласна, у гэты момант і пачынаецца развіццё сюжэта пушкінскай аповесці. Томскі (Аляксандр Енджаеўскі) — у спектаклі ён асноўны расказчык — распавядае гісторыю графіні. Дзеянне канцэнтруецца на ломберным стале, да ігры далучаюцца галоўныя героі спектакля — лялькі Герман, Графіня і Ліза.
Аляксандр Енджаеўскі (Гандальер), Ларыса Мікуліч (Ліза).
Марыянеткі — традыцыйна самыя адухоўленыя тэатральныя лялькі, жывыя, непасрэдныя. Яны найлепшым чынам адпавядаюць пушкінскай паэтыцы. Апрача таго, захоўваюць свой спрадвечны сімвал — падпарадкаванне вышэйшай волі. Асноўны канфлікт пастаноўкі, аповесці і оперы — сутыкненне рацыяналізму і містыкі, так што думка, нібыта хтосьці таямнічы маніпулюе персанажамі, таксама мае месца. У спектаклі старая графіня з пляменніцай і ваенны інжынер знаходзяцца ва ўладзе чатырох тагасветных гульцоў. Карты, якія замяняюць многія прадметы (яны іграюць ролі любоўных запісак; план дома мае выгляд раскладзенага пасьянса; прыступкі — з разгорнутай калоды карт), суразмерныя трыццацісантыметровым лялькам. З марыянеткамі гуляюць у прамым і пераносным сэнсе. Томскі вядзе з мініяцюрнай Лізай размову і падражнівае яе, як кот (дакладней, сумуючы свецкі леў) мышку. Указальным пальцам прыціскае да зялёнага сукна падол яе шэранькай спадніцы і такім чынам прыпыняе «Лізавету Іванаўну».
Фантасмагарычная атмасфера Пецярбурга лунае над ломберным сталом, які нечакана ў містычных сцэнах ажывае разам з гарадскімі пейзажамі. Піцерскія далягляды, стылізаваныя пад гравюру, з вертыкальнага становішча лёгка складваюцца на ўзроўні зялёнага сукна, і здаецца, нібыта яно іх і нараджае. Рэжысёр Алег Жугжда і мастак Маргарыта Сташулёнак прытрымліваюцца прастаты і шматфункцыянальнасці ў сцэнаграфіі. Адна з высоўных скрыняў аказваецца труной Графіні. З-пад савана ляльцы падміргвае чалавечы твар. Па мосце ў начной сарочцы прашмыгвае марыянетачная Графіня; раптам, засцілаючы стол белым вэлюмам, які нагадвае неспакойнае неба або крыгаход, з’яўляецца велізарных памераў Прывід. Дама раскрывае сакрэт трох карт, і яны растуць проста са стала. Герой шукае выратавання пад ложкам, але рука ў чорнай пальчатцы адным пальцам прыўзнімае яго. Фантастычныя здані праследуюць галоўнага героя, у ігральны дом ён скача на мосце, у які запрэжаны сфінксы.
На думку Мадэста Чайкоўскага, лібрэта ад пушкінскага сюжэта адрозніваецца галоўным чынам наяўнасцю любоўнай лініі, якая ўзмацняе драматычны канфлікт. Усе астатнія змены (новыя персанажы і месцы дзеяння) з’явіліся як вынік гэтага дапаўнення. У спектаклі апавяданне ў цэлым рухаецца па сэнсаўтваральных кропках, агульных для аповесці і оперы. Фанаграма выкарыстоўваецца вельмі тактоўна. Выключна як оперныя абыгрываюцца толькі дзве сцэны: у спальні Графіні і ля Зімняй канаўкі. Яны ключавыя ў кампазітара.
Першая — кульмінацыйная, найбольш блізкая тэксту Пушкіна, другая — трагічная развязка — наадварот, цалкам дадуманая кампазітарам і лібрэтыстам паводле логікі псіхалагічнай драмы. Арыя Германа, што суправаджае начное забойства старой, ператвараецца ў трыа Тройкі, Сямёркі, Туза. Акцёры спяваюць, саліруе Аляксандр Енджаеўскі. Маладыя людзі абкружаюць стол, дзе як напалоханая белая моль мітусіцца Графіня-лялька. Яны даводзяць яе да сардэчнага прыпадку, а калі старая замірае, камічна задраўшы ногі ў перакуленым крэсле, даюць магчымасць разабрацца з наступствамі Герману-марыянетцы. Французскі раманс Графіні Ларыса Мікуліч выконвае двойчы — за ляльку ў вышэйапісанай сцэне і за Даму, задаволеную грандыёзным пройгрышам інжынера. Паколькі сустрэчы Германа з Лізай ля Зімняй канаўкі, вар’яцтва і самагубства дзяўчыны ёсць толькі ў оперы і адсутнічаюць у аповесці, то ў спектаклі ў гэтым эпізодзе адбываецца правакацыйны збой. Іранічны погляд рэжысёра не дазваляе нам цалкам пераключыцца на трактоўку братоў Чайкоўскіх, паводле якой памерлі ўсе — і галоўны герой у тым ліку. Лізу, якая эфектна, нібы ў запаволенай здымцы, скокнула з моста, ловіць у сваю гандолу палкі італьянец (Санкт-Пецярбург нездарма называюць Паўночнай Венецыяй)... Але Герман усё ж вар’яцее.
Оперы лялек спрадвеку захоўвалі музычныя творы, якія сышлі з вялікай сцэны. Захоўвалі не толькі партытуру, але і мастацкае аблічча арыгіналаў, дадаючы ім сваё спецыфічнае абаянне. У гродзенскай «Пікавай даме» прысутнічае дух тых старадаўніх марыянетачных тэатраў, дзе беражлівыя адносіны да жанру спалучаюцца з імкненнем заваяваць публіку, падмяняючы пры гэтым жывога артыста лялькай. Мініяцюрная Графіня ў спектаклі Жугжды ў гэтым сэнсе самы каларытны персанаж. У пышнай сукенцы ХVIII стагоддзя, у высокім парыку, яна, каб вярнуць сабе маладосць, лёгкім рухам рукі закрывае старэчую грымасу маскай пастаральнай фарфоравай пастушкі.
Гульцоўскі анекдот Пушкіна абарочваецца партыяй з незямнымі сіламі, трагічная опера Чайкоўскага зведзена да лялечнай арыі. Татальная гульня. У праграмцы да спектакля яна пазначана як «містычная містыфікацыя». Таму што яе рухальная спружына — у супрацьстаянні выпадку і логікі, фокуса і сапраўднай таямніцы, іроніі і сур’ёзу, камедыі і трагедыі. Увесь спектакль пабудаваны на гэтых кантрастах, на іх і адбываецца прыхаваная дуэль твораў Аляксандра Сяргеевіча і Пятра Ільіча. А калі кампазітар асабіста выклікаў на дуэль паэта за тое, што паэт сказаў яму «атандэ» (то-бок «пачакайце, я іграю»), — дык гэта было так... для адводу вачэй.
Надзея Якаўлева