«Рыса» (зборнік «Крокі»). 1988.
Від кінематографа, якому прысвяцілі сябе Міхаіл Тумеля і яго калегі, раней называлі мультыплікацыяй (ад лацінскага «multiplicаtio» — множанне), а цяпер завуць анімацыяй (таксама ад лацінскага «animаtio» — адушаўленне). Другі тэрмін лепш адпавядае сутнасці справы, і ў гэтым пераконваешся, калі глядзіш стужкі Тумелі. Хоць для яго мастакоўскага вопыту трэба зрабіць карэкціроўку: здаецца, ён больш схіляецца да філасофскай анімацыі, дзе адушаўленне ідзе праз інтэлектуальныя асацыяцыі (зрэшты, сюжэтная, апавядальная драматургія яму таксама не чужая).
Як можна ў візуальнай форме ўвасобіць зачараванасць дыснееўскімі шэдэўрамі?
У троххвілінным «Марафоне» Міхаіл Тумеля разам з сарэжысёрам-мастаком Аляксандрам Пятровым пазначаюць на белай прасторы экрана чорную вертыкальную рысу, злева ад якой імчыцца ў танцавальным рытме сусветна любімы Мікі-Маўс, а справа ў такт персанажу рухаецца дзіця. Малы вырастае да дарослага, да дзядулі, які ўжо не здольны паспяваць за спрытным і нязменным Мікі. А потым побач з крэслам старога аказваецца ўнучак, і ў нашай свядомасці ўзнікае думка: сапраўды персанаж Уолта Дыснея неўміручы для пакаленняў гледачоў! Прытым у «Марафоне» адлюстраваны самы галоўны складнік творчага адкрыцця Дыснея: праз вясёлых, гарэзлівых і часам недарэчных персанажаў ён увасобіў мару чалавека аб вечным жыцці. Такі вось вытанчаны мастакоўскі рэверанс зрабілі аніматары вялікаму папярэдніку.
Стужка «Рыса», якую Тумеля рабіў адначасова з «Марафонам», нечакана для яго самога трапіла ў палітычны кантэкст перабудовачнага часу ў СССР. Папулярная ў канцы 1980-х — пачатку 1990-х гадоў праграма «Погляд» прадэманстравала яе як алюзію на нясхільнага перад камуністычнай цвярдыняй Барыса Ельцына.
У іншых фільмах рэжысёр разважае пра кошт кожнага імгнення жыцця і яго хуткаплыннасць («Адна хвіліна», «Мячык»), пра чалавечую годнасць і вялікае ўздзеянне мастацтва на эмацыянальную сферу асобы («Чароўная дудка» паводле асяцінскага эпасу), пра мудрасць суайчыннікаў, адлюстраваную ў беларускім фальклоры і гісторыі.
У асобе Міхаіла Тумелі вельмі гарманічна спалучаюцца творца нацыянальнага кшталту і мастак агульнагуманістычнага мыслення. Дарэчы, з Тумелем рады супрацоўнічаць у розных кутках свету. Геаграфія яго прафесійных прыпынкаў вельмі шырокая: Еўропа (Венгрыя, Расія, Украіна), Азія (Японія, Паўднёвая Карэя), Амерыка (ЗША, штат Арыгон). На радзіме ў рэжысёра ёсць магчымасць працаваць над аўтарскімі праектамі, а замежжа, як правіла, звязана або з педагогікай (у яго ёсць вучні-паслядоўнікі ў Токіа), або з анімацыйнай кааперацыяй, дзе кожны выконвае сваю мастацка-тэхналагічную частку працы.
«Песня пра Вольфганга Бясстрашнага...». 1991.
Асобны выпадак — праца з «аднакашнікам» па Вышэйшых сцэнарных і рэжысёрскіх курсах Аляксандрам Пятровым, які мае сваю студыю ў Яраслаўлі (калега атрымаў «Оскара» за зробленую ў Канадзе стужку «Стары і мора» па апавяданні Хэмінгуэя). Яму Міхаіл Браніслававіч дапамагаў працаваць над 26-хвілінным фільмам «Маё каханне», ужо залічаным у «залаты фонд» расійскай анімацыі. У цітрах Тумеля пазначаны як сааўтар сцэнарыя, лінейны прадзюсар і аніматар. Сустракаецца яго імя і ў цітрах японскага поўнаметражнага фільма «Чабурашка» рэжысёра Макотэ Накамуры. Японцы выкупілі права на гэтага персанажа ў расіян і робяць стужкі аб прыгодах «невядомага навуцы звера» і яго сяброў.
У газетным аглядзе, куды трапіў і японскі фільм, маскоўскі кінакрытык Святлана Хахракова назвала Тумелю расійскім рэжысёрам. У пэўным сэнсе так яно і ёсць, хоць і па паходжанні, і па месцы прапіскі ён — наш зямляк. Таму, калі мы сустрэліся з Міхаілам Браніслававічам, завязкай для размовы паслужыла яго творчае «падвоенае грамадзянства».
Калі вас уключыць у плеяду сучасных расійскіх аніматараў, такіх як Юрый Нарштэйн, Андрэй Хржаноўскі, Гары Бардзін, Валерый Угараў, Аляксандр Пятроў, як вы сябе будзеце адчуваць?
— Для мяне гэтыя майстры застаюцца недасягальнымі ўзорамі. У любым выпадку буду адчуваць сябе на прыступку ніжэй. Думаю, што ацэнкі зробленага мной у прафесіі крыху завышаныя. Стаўлюся да сябе так: я — «перааніматар» і крыху «недарэжысёр». Знаходжуся недзе паміж ліфтамі.
Увогуле даваць сабе характарыстыку цяжка. У артыкуле для часопіса «Настальгія» я разважаў пра дзве катэгорыі рэжысёраў. Адны з іх — атланты. Ім мала выказаць сябе ў праблематыцы канкрэтнага фільма; героі, ідэі, вобразы пераходзяць у іншыя стужкі. Мне здаецца, што да іх належыць Юрый Нарштэйн. У чымсьці таксама Аляксандр Пятроў. А ёсць рэжысёры-пратэі...
Удакладняю: гэта персанаж грэчаскай міфалогіі, бажаство, якому прыпісваўся дар змяняць сваю знешнасць...
— Так. Напэўна, я — пратэй. У мяне няма яскрава акрэсленага выгляду. Калі мае фільмы паставіць побач, можна ўбачыць, што ўсе яны розныя — па тэматыцы, тэхніцы, вобразах, па метражы ў рэшце рэшт. Можа, гэта зменлівасць і ёсць маё аблічча?
Вас вабіць «язда ў невядомое»?
— Не, бо па характары я — кансерватар. Не магу назваць сябе авангардыстам, які шукае новыя шляхі ў мастацтве. Хутчэй абапіраюся на тое, што зрабіў хтосьці, і гляджу на знойдзенае ў іншым ракурсе.
Чалавек сам па сабе — істота супярэчлівая. У беларускі перыяд, калі я зноў пачаў супрацоўнічаць з «Беларусьфільмам» (а гэта адбылося ў 2006-м), можна казаць пра нейкі крок у бок «атлантызму»: выкарыстоўваю нават адну тэхналогію — або пясок на шкле, або камп’ютарная выцінанка.
Цяпер перад «Беларусьфільмам» стаяць тыя ж праблемы, што дваццаць гадоў таму: пошук заказаў, інвестараў, кааперацыя з іншымі партнёрамі. Між тым ёсць досыць значны арганізацыйна-творчы вопыт пачатку 1990-х гадоў, калі ў Мінску з’явіліся недзяржаўныя — прыватныя і грамадскія — студыі, кампаніі. Менавіта ў той перыяд беларуская анімацыя зрабіла крок наперад. Ва ўсялякім разе прыкметнымі былі поўнаметражныя фільмы «Сын чалавечы» Таццяны Жыткоўскай, «Дэкамерон» Алега Белавусава і ваша «Чароўная дудка». Да гэтага часу «Беларусьфільм» не здолеў выпусціць хоць бы адзін поўнаметражны анімацыйны фільм. З чаго пачынаўся той вопыт?
— Канец 1988-га — пачатак 1989 года. На чале працэсу, як і многіх іншых, якія тычацца айчыннай анімацыі, стаяў Алег Белавусаў, цяпер нябожчык. На «Беларусьфільме» творча-фінансавыя адносіны і ўмовы былі тады неспрыяльнымі для многіх супрацоўнікаў. Дарэчы, Алег адзін з першых далучыў аніматараў «Беларусьфільма» да брыгаднага падраду, калі праца ацэньвалася па якасці, канчатковым выніку і ўводзілася прагрэсіўная сістэма аплаты. У той час ён пазнаёміўся з Валерыем Іванавічам Шаплыкам, які ўзначальваў абарончае прадпрыемства — навукова-вытворчае аб’яднанне «Цэнтр» Міністэрства сярэдняга машынабудавання СССР. Генеральны дырэктар павінен быў дыверсіфікаваць ваенны завод, і з гэтай нагоды ўзнікала шмат самых розных ідэй. Адна з іх — узвесці ў Беларусі (і ў Расіі таксама) штосьці падобнае на «Дыснейлэнд». Шаплыка хацеў пабудаваць вёску, у якой былі б прадстаўлены розныя віды дзейнасці — ад ганчарства да аніматарства, а вёска зрабілася б аб’ектам турызму. І вось на гэтай аснове Шаплыка і Белавусаў распрацавалі план. Калектыву «Беларусьфільма» было прапанавана перайсці ў НВА «Цэнтр». Узнікла шмат дэбатаў, віравалі сапраўдныя жарсці...
Памятаю, аніматараў, якія тады пайшлі з «Беларусьфільма», называлі ні больш ні менш як здраднікамі...
— У той час я якраз вярнуўся з Вышэйшых курсаў і адразу далучыўся да «шаплыкаўцаў». Каб не агаліць кінастудыю, мы дапрацоўвалі заказы «Беларусьфільма». Але ладзіліся і новыя праекты. На гэтай студыі мы працавалі дзесяць гадоў, да 1999-га. «Сын чалавечы» і «Чароўная дудка» зроблены там, «Дэкамерон» Алег Белавусаў пачынаў на «АФ-“Цэнтры”», а скончыў у сваёй студыі «АБЦ» («Анімацыйны Беларускі Цэнтр») пры Беларускім саюзе кінематаграфістаў. Калі ў Белавусава з Шаплыкам адносіны зайшлі ў тупік, частка калектыву перайшла ў студыю «АБЦ». Што тычыцца мяне, то свае асноўныя фільмы я зрабіў на «АФ-“Цэнтры”».
У чым заключалася ў тыя часы розніца паміж дзяржаўнай і недзяржаўнай студыямі? Нашы дырэктары ведалі, што грошай няма, таму актыўна шукалі заказы. Іх дынамічнасць была значна вышэй, чым у «беларусьфільмаўцаў». Напрыклад, дырэктар Лідзія Гапузава прывезла заказ з Паўночнай Асеціі. Змагла пераканаць Міністэрства культуры рэспублікі, што беларускія аніматары здольныя ўвасобіць нартаўскі эпас. Адзіны мінус — «АФ-“Цэнтр”» не меў ні вопыту, ні кантактаў па дыстрыбуцыі...
Гэта значыць, па дастаўцы фільмаў гледачу, спажыўцу. Вы згодны, што ў Беларусі патрэбен інстытут прадзюсараў, якія займаліся б пошукам грошай, рэалізатараў ідэй, сюжэтаў і продажам мастацкага прадукту?
— Так. Такую функцыю ў тым або іншым аб’ёме маглі б выконваць і дырэктары фільмаў кінастудыі. Але яны павінны мець больш паўнамоцтваў і менш займацца папяровай валакітай. У нас тэрміны дыктуе планавы аддзел паводле нарматываў, якім ужо 20 гадоў. І дагэтуль планавікі чамусьці лічаць выпрацаваны матэрыял у метрах, а не ў секундах, хоць на плёнцы многія даўно ўжо не здымаюць. Такія архаізмы не адлюстроўваюць сённяшні дзень. Цяперашні час шмат чаго мяняе, а дакументацыя, нарматывы скоўваюць ініцыятыву ланцугамі.
Ці можа беларуская анімацыя «трапіць» у еўрапейскі кантэкст?
— Тут трэба разумець, які сэнс укладваецца ў паняцце «анімацыя». У Еўропе зараз існуе аўтарская арт-анімацыя, якая рухае гэты від мастацтва, яе шануюць на кінафестывалях свету. А ёсць камерцыйная анімацыя. Яна вельмі моцная, напрыклад, у Францыі, Англіі, Ірландыі. Камерцыйныя фільмы не ўдзельнічаюць або рэдка ўдзельнічаюць у кінафестывалях. У іх свае паказчыкі — вытворчасць серыялаў, рэйтынгі на тэлеканалах. Гэта індустрыя, ёю займаюцца калектывы спецыяльна навучаных людзей. Прычым гэтыя плыні анімацыі ўсё больш і больш размяжоўваюцца. Цяпер еўрапейскія студыі прыдумваюць праект, выпрацоўваюць яго дызайн, фарміруюць структуру, а выконваюць заказ, як правіла, азіяцкія студыі. У свеце інтэнсіўна ідзе падзел працы, працэс глабалізацыі назіраецца і тут. З гэтым часткова сутыкнуліся беларускія і ўкраінскія аніматары ў 1990-я гады. Заказаў не было, і значная частка спецыялістаў, якія прайшлі «АФ-“Цэнтр”», «АБЦ» і нават «Беларусьфільм», працавалі ў Польшчы, рабілі еўрапейскія заказы там. Кіраўнік вядомай студыі ў Бельска-Бяла набіраў заказы з Францыі, Германіі, Італіі, а выконвалі іх нашы.
У гэты час я супрацоўнічаў з маскоўскай студыяй «Пілот», дзе раней завяршыў свой фільм «Аса!». У «Пілоце» працавалі над амерыканскім дзіцячым серыялам «Майк, Лу і Ог» для канала «Cartoon Network», які прыдумаў прадзюсар Чак Свенсан разам з расіянінам Міхаілам Алдашыным. Падрыхтоўчая частка выконвалася ў Маскве, асноўная — у Карэі. Гэтаму серыялу студыя аддала два гады, і я з ёю. Працавалі па жорсткім графіку, патрабавалася ўменне знаходзіць нетрывіяльныя вырашэнні ў кароткія тэрміны. Серыял паказваўся на тэлеканале ў ЗША два гады — нядрэнны паказчык.
Ці многія нашы аніматары здолелі б вытрымаць такія ўмовы?
— Думаю, нейкая частка здолела б, асабліва малодшае пакаленне. Беларускіх аніматараў шануюць за тое, што яны хутка ўваходзяць у іншыя сістэмы. Мая жонка працавала на ўкраінска-французскім праекце ў Кіеве над лялечным серыялам пра іншапланецян. На жаль, тая студыя «Барысфен» ужо не існуе. Апошняя паездка ў Кіеў пакінула сумнае адчуванне. Там на працягу года майстры анімацыйнага кіно практычна не маглі нічога рабіць, таму што з-за палітычных пературбацый дзяржаве было не да творчасці аніматараў. Калі вярнуцца да айчыннай анімацыі, дык большая частка нашых кароткаметражных стужак або звязана з дзіцячай тэматыкай, або гэта арт-фільмы. Яны маюць вагу ў кінематаграфічным асяроддзі, доказам чаго служаць дыпломы і прызы на міжнародных і расійскіх кінафестывалях.
Беларускія аніматары больш чулыя да нацыянальных вытокаў у параўнанні з аўтарамі ігравых фільмаў. Маю на ўвазе праект «Аповесць мінулых гадоў», які ствараецца чатыры гады, і вашыя фільмы, што маюць фальклорныя крыніцы...
— Ідэя звярнуцца да беларускага матэрыялу існавала даўно. Калі я вучыўся на Вышэйшых курсах у Маскве, у мяне быў задуманы праект казак пра ваўкалакаў, але па розных абставінах ён не ажыццявіўся.
Чаму вы зацікавіліся гэтымі казкамі?
— У іх арыгінальны светапогляд, які ідзе ад жанру «страшылак», «прымхліц». За ўсімі дзівацтвамі, чарадзействамі можна пабачыць характар беларуса, яго рэакцыі. Гэтыя казкі маюць глыбокія карані, што бяруць пачатак ад легенд пра Усяслава Чарадзея і адначасова ад сялянскага побыту.
Што тычыцца фільмаў з прымаўкамі і выцінанкай, то гэтыя ідэі таксама даўнія. Калі я працаваў у Аляксандра Пятрова, то нейкая незадаволенасць варушылася ў душы: маўляў, быў заняты ў заходніх праектах, засвойваў асецінскі фальклор, а да свайго так і не дакрануўся. Мая калега Марына Карпава даўно марыла стварыць серыял паводле беларускіх паданняў. Таму задумка Ігара Воўчака ўвасобіць у мультыплікацыі тэму беларускіх гербаў трапіла на падрыхтаваную глебу. Так у 2007 годзе з’явіліся першыя тры кароткія навелы «Аповесці мінулых гадоў» (працягласць фільма — 6,5 хвіліны), якія распавядалі пра гісторыю гербаў Мінска, Гродна і Бярэсця. Іх трэба было рабіць вельмі хутка, таму паралельна працавалі тры групы. Гэта аказалася плённым, бо ў кожнай творчай камандзе склалася сваё бачанне — нават па стылістыцы навелы розныя. Паколькі геральдыка — прастора, новая для гледача (у савецкі час ёю займаліся толькі вузкія спецыялісты), я прапанаваў зрабіць у пралогу візуальны аб’яднаны экскурс у гэтую навуку. Так я зноў праз шмат гадоў вярнуўся да тэхнікі пяску на шкле.
На пачатак гэтага года ўжо завершана праца над навеламі пра гісторыю васямнаццаці беларускіх гербаў. Арыентуемся па гербоўніку, дзе зафіксаваны 183 выявы. Мне падабаецца гэты праект. У ім праявіліся не толькі нашыя майстры Уладзімір Пяткевіч, Ірына Кадзюкова, Ігар Воўчак, Аляксандр Ленкін, але і маладыя рэжысёры і мастакі, як, напрыклад, Яўген Надтачый. Вядома, навела працягласцю ў 1 хвіліну 45 секунд — гэта малы метраж, але ж і стымул адначасова — трэба знайсці выразнае, лаканічнае вырашэнне. На маю думку, кожная мініяцюра вельмі насычана інфармацыяй і, магчыма, гледачу цяжка ўспрымаць запар тры навелы. А вось калі б іх дэманстраваць паасобку па тэлебачанні або ў метрапалітэне з пэўнай ратацыяй, эфект быў бы добры. Тое ж самае магу сказаць і пра фільм «Беларускія прымаўкі». Там кожная з прымавак увасабляецца цягам адной хвіліны, а некаторыя і за паўхвілінкі.
Ваша прапанова вельмі слушная, таму што далучаць гледача да нацыянальнай культуры трэба ўсімі магчымымі сродкамі, галоўнае, каб гэта было зроблена па-сапраўднаму таленавіта, у займальнай форме. Мы чуем ад дзяцей рэкламныя слоганы, запазычаныя з ТБ, і не чуем дыяментаў народнай мудрасці, якія вы сабралі ў «Беларускіх прымаўках». Напрыклад: «Сарока — калу, а кол — усяму сялу». Або: «Чорт чорта пазнаў, ды і на піва пазваў».
— Я агучваў гэтую прапанову, аднак усё застаецца без вынікаў: адносіны тэлебачання і «Беларусьфільма» чамусьці не складваюцца. Іншы раз узнікае горкае пачуццё: а для чаго мы ўсё гэта робім?
Які імпульс падштурхнуў зрабіць «Выцінанку-выразанку», ваш апошні па часе фільм?
— Я пачуў этна-гурт «Тройца» і быў зачараваны іх спевамі. А калі пазнаёміўся, вырашыў зрабіць кліп. У іх ёсць жартаўлівая песня-казка «Жар-жар», вельмі рэдкая па жанры. Але з фінансамі не атрымалася і кліп не знялі. Каб не прапалі ўжо прыдуманыя персанажы, вырашыў выкарыстаць іх у «Прымаўках» (спачатку іх было толькі дзве). З формай выцінанкі я быў знаёмы слаба, таму пайшоў параіцца да мастака Уладзіміра Цэслера. Той запытаўся: «А ты Славу Дубінку ведаеш?» Калі паглядзеў, як ён чараваў нажніцамі над паперай, пераканаўся, што гэта арыгінальнае, ні на што не падобнае мастацтва. На конкурсе, які Дубінка ладзіў з дзецьмі, мы з мастачкай Алай Мацюшэўскай падумалі: яго вобразы «просяцца» ў фільм. І так атрымалася, што стылістыка выцінанак злучылася з прымаўкамі.
Над «Выцінанкай-выразанкай» пачаў працаваць, бо адчуў: яшчэ «не нагуляўся» з персанажамі «Беларускіх прымавак». Добра, але мала... Калі кліп немагчыма зрабіць, дык можна паспрабаваць песню ўвасобіць у фільме. Падалося, што змест павінен быць больш шырокі, чым сам невялікі музычны твор. У рэшце рэшт адным з галоўных герояў зрабіўся сам Вячаслаў Дубінка, прызнаны і арыгінальны мастак. Мы знайшлі пра яго сюжэт 1972 года, з якога і пачынаецца стужка. Глядач бачыць майстра ў старэнькім тэлевізары «Нёман», рукі яго працуюць над вытанчаным матыльком, а ў гэты момант апавядаецца пра гісторыю мастацтва выцінанкі. І калі матылёк як быццам вылятае ў свет, гучыць песня і дзейнічаюць яе персанажы: бабуля з дзедам, іх нерашучы сын, дзяўчына, хітры заяц...
Ёсць у вашай стужцы нават сам Іван Кірчук і двое ягоных музыкаў. Фільм вельмі прываблівае незвычайнымі выявамі ажурных персанажаў, такіх анімацыя, напэўна, яшчэ не ведала. Вялікая асалода — разглядаць вашыя вобразы! Вы даяце новае жыццё мастацтву, якім валодаў Вячаслаў Дубінка (на жаль, ужо нябожчык). Цудоўна, што паспелі яго ўвекавечыць...
— У канцы мінулага года зрабіў адзін з сюжэтаў для «Аповесці мінулых гадоў» — пра герб горада Брагіна. У ім таксама выкарыстаў элементы выцінанкі, больш смела і калажна. Там гэта апраўдана.
Шкада, але чамусьці тое, што мы робім з калегамі, не заўважана. Уласна беларускі матэрыял на фестывалях не заўсёды зразумелы, а ў глядацкай прасторы нас не існуе. Пракату кароткаметражных фільмаў няма, атрымоўваецца, што наша праца — рэч у сабе. Таму я на ростанях: за што брацца далей? Але зраблю яшчэ серыю беларускіх прымавак. Па плане іх у мяне шэсць.
А якая са зробленых прымавак для вас самая-самая?
— «Адзін пень гарэў, а другі — спіну грэў».
Ала Бабкова