На рацэ. Алей. 2009.
Спахмурнелыя нябёсы, нямы выгін ракі, дождж, адзінота. Вецер нібы застыў у галінах дрэў, не калыша разнатраўе. Час прыйсці да сябе. Пастаяць троху, сцішыцца і падумаць. Куды вядзе дарога, чаму стынуць зараснікі, чаму сум так ахінае душу? У сваіх самотных пейзажах Валерый Шкаруба быццам «кансервуе» няпэўнасць, перажыванне экзістэнцыі, духоўныя зрухі, якія складана адчуць у гарадской мітусні. Зялёныя, сінія фарбы набываюць у пейзажах Шкарубы шэрае адценне, нібы ўбіраючы смутак, маўклівасць і задуменне — станы чалавека, што вядуць яго да самапазнання. Беларускія аматары высокага мастацтва з абласных і раённых цэнтраў не распешчаны выставамі знакамітых сталічных творцаў — шыкоўным падарункам стала для іх перасоўная выстава мастака.
Пра ідэю арганізацыі экспазіцыі, яе логіку і законы развіцця распавядае сам творца, прыадчыняючы для чытача дзверы ў сваю майстэрню.
Адзін калега-мастак сказаў мне: «Калі табе прапаноўваецца выбар — адмоўся ад выставы ў Парыжы і рабі яе на Радзіме». Можа, гучыць залішне пафасна, але ў гэтым ёсць рацыянальнае зерне, ёсць праўда. Зараз мой родны кут — уся Беларусь. Давялося павандраваць са сваімі творамі па свеце, і адтуль, здалёк, роднымі здаюцца і Гродзеншчына, і Гомельшчына, і Міншчына.
На працягу апошніх дзесяці гадоў з розных гарадоў Беларусі да мяне прыходзілі прапановы зрабіць там выставы. Адмаўляўся, бо мая перасоўная экспазіцыя знаходзілася за мяжой — падарожнічала ад Японіі да Вялікабрытаніі, па Еўропе і Азіі. Калі творы вярнуліся на Беларусь — больш за тры гады таму, — я вырашыў адказаць усім музеям і галерэям, якія мяне запрашалі, і арганізаваць перасоўную выставу — каб не даводзілася кожны раз вазіць карціны з Мінска. Міністэрства культуры цалкам падтрымала маю ідэю. Куратарам гэтага праекта стала Наталля Шаранговіч, дырэктар Музея сучаснага выяўленчага мастацтва.
Першая экспазіцыя адкрылася вясной 2010 года ў Бабруйску: супрацоўнікі мясцовага мастацкага музея прыехалі да мяне ў майстэрню, забралі работы — у іх быў свой транспарт. Наступная выстава планавалася ў Слуцкай карціннай галерэі — туды творы пераехалі з Бабруйска. І ўсё пайшло вось па такім ланцужку. Адтуль экспазіцыю перавезлі ў Гомельскі палацава-паркавы комплекс Румянцавых-Паскевічаў, у верасні прыйшла чарга музея імя Масленікава ў Магілёве, потым — Брэсцкага мастацкага музея, а напрыканцы 2010-га экспазіцыя адкрылася ў Гродне.
На перасоўнай выставе было прадстаўлена 30 карцін, напісаных за апошняе пяцігоддзе. Але я адмыслова адабраў каля пяці прац, якім ужо па дзесяць — пятнаццаць год: каб можна было параўнаць і зрабіць выснову, як змяняецца мастак, ці змяняецца ён увогуле, становіцца лепш ці горш.
Творы можна было паглядзець на працягу аднаго — двух месяцаў. Я абавязкова наведваў адкрыцці ўсіх экспазіцый, калі-нікалі трапляў і на закрыцці. І кожнаму гораду, у якім быў, дарыў сваю карціну, бо нават з юбілейнай выставы мясцовыя музеі не могуць дазволіць сабе набыць карціны ў мастака.
Экспазіцыя аказалася вельмі жывой, рухомай: яна ўвесь час крыху перайначвалася, я пастаянна дадаваў свежыя работы. Напрыклад, тэрмінова спатрэбіліся працы для выставы ў Санкт-Пецярбургу: прыехаў у Слуцк і забраў некалькі твораў, а замест іх аддаў зусім новыя.
Я быў вельмі здзіўлены, што столькі людзей ведаюць мяне і недзе бачылі мае працы. На адкрыццё выставы ў Бабруйску прыйшоў незнаёмы мужчына: «Разумееце, у мяне сёння дзень народзінаў, шасцідзесяцігоддзе. Дома чакаюць шэсцьдзясят гасцей, але мне вельмі хацелася наведаць вашу выставу». Ён чакаў гэтай экспазіцыі некалькі год. І хадзіў па музеі цэлую гадзіну, разглядаючы творы.
Знаходзячыся за мяжой, я з цікаўнасці паспрабаваў пісаць краявіды Аўстрыі, Італіі, Японіі, Кітая... Але ўсе яны засталіся ў эцюдах, не перайшлі на палатно. Вельмі прыгожыя азёры, заснежаныя вяршыні — складвалася адчуванне, што патрапіў у казку, да якой нічога асабістага дадаць не зможаш. Настрой, перажыванні, думкі і пачуцці можна прыўнесці толькі ў сваю прыроду. І толькі тады пейзаж робіцца творам мастацтва. Простаму перамалёўванню карцінкі студэнтаў вучаць на першых курсах мастацкай вучэльні — прыгожа перадаваць станы прыроды, раніцу, вечар, заход і ўзыход, зіму і лета... Але галоўнае і самае істотнае ў пейзажы — стан мастака, прысутнасць на палатне не самога чалавека, але яго эмоцыі, яго душы. Самы яркі прыклад з нацыянальнага мастацтва — Вітольд Бялыніцкі-Біруля. Ён як ніхто быў здольны паказаць душу і характар беларускага чалавека ў пейзажы.
Мой праект безназоўны — ніколі не азагалоўліваю свае выставы. Пейзажам я намагаюся даваць найменні як мага болей абстрактныя: яны не павінны замінаць гледачу, якому трэба пакінуць свабоду інтэрпрэтацыі — каб не было барацьбы паміж назвай і сэнсам твора і не атрымалася так, што чалавек прачытаў назву, а потым паглядзеў на карціну і адразу ўбачыў там адпаведнасць словам.
...У гады вучобы я пісаў шмат абстрактных карцін, любіў фармальныя кампазіцыі. Але паціху ўсё гэта сышло — і вельмі натуральна. Я не абіраў тэхніку — яна сама абрала мяне. Буду змяняцца толькі ў плане ўдасканальвання, паглыблення ў сваю тэму. Можна мяняць манеру і тэхніку, але ўсё гэта павярхоўна. А я не хачу глядзець на рэчы павярхоўна. Калі пішу пейзаж — сур’ёзна задумваюся. І жадаю, каб мае гледачы задумваліся таксама. Для гэтага трэба самому быць больш глыбокім.
Мяне калі-нікалі пытаюць: «Чаму вы пішаце гэту карціну?» або «Чаму вы робіце гэту выставу?» Мастак піша, бо не можа не пісаць, ён не павінен разважаць, што гэта за твор, навошта ён напісаны і дзе будзе размяшчацца. Гэта смерць у мастацтве.
Я працую над адным творам, прасякаюся ім, як акцёр, што ў тэатры грае адну вялікую ролю. Увесь час думаю пра яго, кіруюся ў майстэрню і загадзя ведаю, што мушу рабіць. Усё ідзе ад ідэі, ад замыслу, а не ад памераў залаў. Раней я мог даволі хутка перайсці ад эцюда да карціны. Зараз на напісанне работы можа спатрэбіцца два гады. Эцюды я захоўваю такім стосікам, яны стаяць, чакаюць свайго часу — цэлая шафа эцюдаў. Калі-нікалі праглядаю іх. І вось нейкі эцюд сам пачынае адтуль «праяўляцца», просіць звярнуць на сябе ўвагу. Пачынаю з ім працаваць — можа, праз год ад часу яго стварэння. Раблю эскізы — пяць-шэсць — і толькі потым пішу. Паміж эцюдам і карцінай — вялікая розніца, і не толькі часавая, яны могуць быць проста несупастаўляльнымі і непазнавальнымі. Вясна перацякае ў зіму, раніца — у вечар, ад першапачатковага варыянта можа нічога не застацца. У эцюдзе больш натуры: ты намагаешся максімальна «схапіць» тое, што бачыш, і нават калі ёсць хібы ў кампазіцыі ці колеры — гэта неістотна, галоўнае — прырода, якую ты напісаў. А вось калі працуеш над карцінай, там павінна быць менш ад натуры і больш ад тваёй асобы. Гэта той камертон, на якім правяраецца творца. Калі карціна горшая за эцюд, то гэта прысуд для мастака. Індывідуальнасць адрознівае твор мастацтва ад салона. Салонны пейзаж — як пірожнае, ён быццам гаворыць: «Купіце мяне!..», ён такі прыгожанькі і салодкі... Над ім не трэба разважаць і думаць.
Каштоўнасць карціны не ў тым, што глядач бачыць на палатне непасрэдна, а ў тым, што ён адчувае па-за палатном, а таксама ў тым, колькі мастак з творам мучыўся. Усе яго мукі і пакуты будуць заўважаны нават неспакушаным гледачом, бо творчая энергетыка ніколі не знікае.
...На адкрыцці выставы ў Брэсце было шмат людзей, прыйшло многа выдатных мастакоў, казалі безліч прыемных слоў — як заўсёды на вернісажах. І я падумаў раптам, што вось без гэтай экспазіцыі ў Брэсце маё жыццё было бы няпоўным. Калі я не пакажу свае творы ў якім-небудзь горадзе Францыі ці Германіі, то шчасліва пражыву і без гэтага. А вось без выстаў на Радзіме — не пражыву. Адчуваю, што яны патрэбны, і раблю. Інтуіцыя...
Валерый Шкаруба