Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы і балета паказаў публіцы сваю новую работу — оперу «Тоска» Джакома Пучыні. Прэм’ера выклікала і ў тэатры, і ў музычных колах шмат розных эмоцый і меркаванняў — ад шчырага захаплення да іроніі і непрымання. Таму рэдакцыя вырашыла замест традыцыйнай рэцэнзіі абнародаваць думкі ўдзельнікаў «круглага стала», які тэатр наладзіў адразу пасля першага паказу па ініцыятыве першага намесніка генеральнага дырэктара тэатра Уладзіміра Рылаткі.
Кадр са спектакля.
У ім удзельнічалі кампазітар Алег Хадоска, музыказнаўцы Надзея Бунцэвіч, Наталля Ганул, Алена Лісава, а таксама пастановачная група «Тоскі» — дырыжор-пастаноўшчык Віктар Пласкіна, рэжысёр Міхаіл Панджавідзэ, мастак Аляксандр Касцючэнка. Матэрыялы «круглага стала» занатавала і падрыхтавала Таццяна Мушынская.
Надзея Бунцэвіч: Размову варта пачаць з таго, што сёлетняя «Тоска» — пятае ўвасабленне оперы на беларускай сцэне...
Міхаіл Панджавідзэ: Некалі будзе і дваццаць пятае! Бо «Тоска» — вечная опера, надзвычай дасканалая з пункту гледжання лібрэта. Невыпадкова Станіслаўскі казаў пра Пучыні, што ён — «кампазітар-рэжысёр»...
Таццяна Мушынская: Добра памятаю папярэдні спектакль, які паставіла два дзесяцігоддзі таму Маргарыта Ізворска разам з дырыжорам Юрыем Кочневым. У ім было шмат адметных і экспрэсіўных вобразаў — Наталля Кастэнка і Надзея Губская ў галоўнай партыі, надзвычай каларытны і злавесны Скарпіа атрымоўваўся ў Мікалая Майсеенкі.
Алена Лісава: Вельмі яркае ўражанне пакідаў дуэт Ніны Шарубінай (Тоска) і Мікалая Майсеенкі (Скарпіа).
Таццяна Мушынская: Спытаем у рэжысёра: як выглядае ягоная канцэпцыя оперы?
Міхаіл Панджавідзэ: Галоўнае ў ёй — узаемаадносіны мастака і ўлады. Павялося лічыць, што праўда заўжды на баку мастака. Але ці так гэта? Нам хацелася б паразважаць і пра ступень неабароненасці творцы. Бо і Тоска, і Каварадосі — асобы вядомыя і таленавітыя, упэўненыя ў сваёй недатыкальнасці. Адчуванне выбранасці быццам дае ім дазвол узнімацца над прынятымі нормамі. Так, Тоска — спявачка, якую абагаўляюць. Але глядзіце: адбываецца бітва пры Марэнга, свет скаланаецца, Напалеон прайграе, потым выйграе, змяняецца карта Еўропы... Але яна нічога не бачыць, бо жыве ў сваім уласным свеце. Па сутнасці, Тоска становіцца і здрадніцай, і забойцай, і самазабойцай. Між тым, яна ўсім хацела дабра. Але, як вядома, добрымі намерамі выкладваецца сцежка ў пекла...
Кацярына Галаўлёва (Тоска), Эдуард Мартынюк (Каварадосі).
Таццяна Мушынская: Дык Тоска была вымушана так зрабіць! Значыць, вашы сімпатыі на баку Скарпіа?
Міхаіл Панджавідзэ: Мы — не пракуроры і не адвакаты. Кожны глядач будзе ацэньваць сітуацыю сам. Не збіраюся нікога судзіць і сцвярджаць: гэта кепска, а гэта хораша. Як рэжысёру мне цікава паказаць матывацыю ўчынкаў. Але насамрэч перад намі гісторыя страшная: пра тое, як ракавыя жарсці прыводзяць да пагібелі двух цудоўных людзей. Прычым падзеі оперы адбываюцца на працягу літаральна некалькіх дзён...
Наталля Ганул: Зроблена каласальная праца! Партытура надзвычай няпростая — і драматургічна, і інтанацыйна. Яе цяжка вытрымаць — у першую чаргу выканаўцам. Але пры ўсіх тэхнічных складанасцях, пры дробных або значных заўвагах, яны справіліся з пастаўленай задачай. І мы ім апладзіруем. Цудоўна, што ў рэпертуары з’явілася «Тоска». Хацелася б, каб абмеркаванне спектакляў надалей зрабілася традыцыяй.
Таццяна Мушынская: «Тоска» — опера па сваёй прыродзе камерная, яна трымаецца на траіх героях і іх узаемаадносінах. Склады выканаўцаў розныя: на мой погляд, прэм’ерны прадставіў салістаў больш сталых і вопытных, другі вабіў эмацыйнасцю і маладосцю. І ў кожным складзе выканаўцаў героі і матывацыі атрымаліся адметныя. Пачну з Каварадосі. Герой Эдуарда Мартынюка вельмі малады, ён па-славянску лірычны і абаяльны. Акрылены каханнем у першай дзеі, задзірысты ў другой, узрушаны прадчуваннем смерці ў трэцяй. Марыа Сяргея Франкоўскага больш сталы, па імпульсіўнасці ён — сапраўды італьянец. Абодва тэнары маюць надзвычай прыгожыя галасы і выдатна праводзяць усю партыю вакальна. Асабліва запамінаюцца перадсмяротны маналог і арыя ў першай дзеі (Каварадосі спявае яе, стоячы ў будаўнічай «люльцы» — арыгінальная мізансцэна, знойдзеная рэжысёрам). Для такіх імгненняў і існуе тэатр, для такіх імгненняў туды і варта хадзіць! Галоўныя гераіні таксама адметныя. Кацярына Галаўлёва акцэнтуе лірызм, душэўную грацыю, жаночую абаяльнасць. Ніна Шарубіна — паўднёвы тэмперамент, рэўнасць, магчыма, раз’юшанасць, але і гатоўнасць ахвяраваць. Скарпіа — псіхалагічна самы складаны вобраз. Яго ўвасабляюць Уладзімір Пятроў, Уладзімір Громаў, Станіслаў Трыфанаў.
Ніна Шарубіна (Тоска).
Міхаіл Панджавідзэ: Многія оперы будуюцца на тым, што барытон перашкаджае сапрана любіць тэнара...
Таццяна Мушынская: Уладзімір Пятроў тлумачыць праблемы свайго героя не толькі тым, што ён, па словах Каварадосі, «духоўнік і кат, які імкнецца да распусты», але і вонкавай непрывабнасцю, якая выклікае ў Тоскі пачуццё фізічнай гідлівасці. Уладзімір Громаў малюе барона Скарпіа іначай. Ён больш прывабны, але адчуваецца, што ў гэтага начальніка паліцыі шмат прыхаваных або відавочных комплексаў.
Надзвычай моцны фінал першай дзеі, калі гучыць харал. Хор размешчаны высока над сцэнай, на ўзроўні балкона — і гэта яркая знаходка рэжысёра. Ствараецца нечаканае слыхавое ўражанне, што галасы сапраўды ляцяць зверху, з неба, як у храме. Напярэдадні спектакля галоўны хормайстар тэатра Ніна Ламановіч заўважыла, што хору цікава працаваць з рэжысёрам, які бліскуча ведае італьянскую мову. Акрамя таго, Пучыні як кампазітар — пры ўсёй геніяльнасці — не вельмі любіў хор. У ягоных операх (за выключэннем «Турандот») харавых партый мала. У оперы «Тоска» заняты дзіцячы хор, а дарослы за сцэнай спявае разам з Тоскай знакамітую кантату...
Міхаіл Панджавідзэ: Заўважце іронію Пучыні! Велічная кантата з нагоды таго, што войскі Банапарта разбіты, пяецца як Lacrimosa!
Таццяна Мушынская: У фінале першай дзеі на сцэне Скарпіа, а анёльскія твары на роспісах ператвараюцца (з дапамогай камп’ютарнай графікі) у твары д’ябальскія. Сэнс відавочны: нават у царкве Скарпіа не можа маліцца, бо ў душы яго жывуць дэманы.
Аляксандр Касцючэнка: На маю думку, атрымаўся відовішчны спектакль, на які пойдзе глядач. Тэхнічна ён вельмі складаны. Гэта мая другая (пасля «Набука») праца з Міхаілам Панджавідзэ. Тэрміны сціслыя, усяго няпоўны месяц, артысты літаральна стагналі. Мы думалі, працэс будзе ісці лягчэй...
Міхаіл Панджавідзэ: Бо не планавалі тэхналагічных навацый. Але праекцыю на дэкарацыі зрабіць досыць няпроста. Прадставіць відэаграфіку — у роспісах, аб’ёме, дынаміцы — для нас аказалася новай справай. Высветлілася, што дэкарацыі, замацаваныя зверху, мы можам прымусіць круціцца. Мы можам трансфармаваць прастору — гэта адкрывае новыя перспектывы.
Алег Хадоска: Дасягненне спектакля ў тым, што ў вядучых партыях мы бачылі на сцэне не вакалістаў, а акцёраў. Яны ігралі... На мой погляд, «выпаў» вобраз Спалеты, бо ён атрымаўся шаржыраваны. Хоць, магчыма, і такі падыход мае права на існаванне.
Алена Лісава: Вобраз Скарпіа ў другой дзеі сапраўды ўражвае сілай пачуццяў. Але калі меркаваць па мізансцэнах, ён вельмі зарана пачаў дамагацца Тоскі. Барон павінен актыўна дзейнічаць тады, калі ўпэўнены, што яму не адмовяць. А на сцэне мы назіралі 20 хвілін незразумелай барацьбы, за якую няёмка — і нам, і артыстам...
Міхаіл Панджавідзэ: Артысты рабілі гэта з задавальненнем!
Алена Лісава: Але не атрымалася натуральна. З-за такіх мізансцэн Скарпіа робіцца драбнаватым. Ён павінен уласным інтэлектам закруціць інтрыгу, а потым атрымаць вынік.
Міхаіл Панджавідзэ: Скарпіа многімі ўспрымаецца як хадульны персанаж, якому чын надае значнасць. На самай справе кожны хам, калі ён дарвецца да ўлады, лепшым не становіцца. Калі барон у запале крычыць гераіні: «Ты — мая!», дык што, у гэты час ён павінен проста стаяць?!
Таццяна Мушынская: У прэм’ерным спектаклі, калі Тоска з’яўлялася на сцэне і пачынала шукаць уяўную саперніцу, яна штурхала рабочых, якія працуюць у царкве... прабачце, як быццам прыбегла ў тэатр з Камароўкі. Вульгарнасць не ўпрыгожвае! Усё-такі Тоска — артыстка...
Міхаіл Панджавідзэ: Дарма вы думаеце, што ўсе прымадонны ў жыцці такія вытанчаныя, выхаваныя... У мяне жонка — спявачка, у Пласкіны — таксама. І мы лепш ведаем, якія яны могуць быць...
Таццяна Мушынская: Тое, што рэжысёр прыдумаў (і вывеў на сцэну) большую колькасць дзейных асоб, чым заяўлена ў лібрэтыста і ў Пучыні, — цікава і стасуецца з сюжэтам і атмасферай. Найперш гэта брыгада тых, хто рэстаўруе царкву, і паліцэйскія, якімі камандуе Скарпіа. Людзі ў чорным, што не маюць музычнага тэксту, то хаваюцца, то выходзяць з-за калон, яны маўклівыя, але па мізансцэнах, па паводзінах пераконваюць.
Наталля Ганул: Калі адзін крытык выказвае сваё меркаванне, з ім можна не пагадзіцца, але калі некалькі, варта прыслухацца. З дробязей складваецца цэлае. Некаторыя дробязі выбіваліся з агульнага кантэксту. Былі моманты, якія мне асабіста перашкаджалі. Паводзіны брыгады рабочых у царкве, якія назіралі за Тоскай і Каварадосі, — я ўспрымала гэта як камедыю дэль артэ. Можа, не патрэбен такі дысананс? Збіваецца драматычны напал, дасягнуты музыкай і выканаўцамі.
Алена Лісава: У мяне па мізансцэнах першай і апошняй дзеяў пытанняў ніякіх. Акрамя мімансу, брыгады рабочых, якія больш стаяць, чым рухаюцца. Без дзеяння знаходзіцца на сцэне цяжка...
Міхаіл Панджавідзэ (яхідна): Значыць, можа дзейнічаць?
Таццяна Мушынская: Не думаю, што, паслухаўшы заўвагі крытыкаў, рэжысёр пабяжыць адразу ж нешта мяняць...
Алена Лісава: Мне здаецца, што Тоска не можа спяваць у другой дзеі знакамітую арыю або з-за кушэткі, або сагнуўшыся на ёй. Спявачцы нязручна! І ў дадатак гэта адбіваецца на якасці гуку. Прычым у самы неспрыяльны момант. З-за мэблі спяваць не трэба...
Міхаіл Панджавідзэ: Хто скончыў вакальнае аддзяленне, падыміце руку! Калі вакал перашкаджае мізансцэне, значыць вакаліст кепска навучаны...
Таццяна Мушынская: У другой дзеі шмат цікавых рэжысёрскіх знаходак. Найперш, калі адсоўваецца панэль, на якой нібыта стаяць кнігі, а за ёй хаваецца пакой для катаванняў. Скарпіа падае сябе эстэтам і аматарам прыгажосці, а высвятляецца, што за прыгажосцю — жорсткасць, катаванні і кроў. Але ў спектаклі і зашмат натуралізму. Скарпіа раз’юшана б’е нагамі акрываўленага Марыа; дыба, дзе катуюць мастака, нагадвае прыстасаванне, на якім на рынку разбіраюць і падвешваюць тушу жывёлы. Гледачу не павінна быць млосна. І ён не павінен баяцца, што яго ў зале пачне ванітаваць...
Міхаіл Панджавідзэ: Стоп, стоп! Калі ў вас было такое адчуванне, значыць, мы дасягнулі патрэбнага выніку!
Таццяна Мушынская: Але сутыкненне мастака і ўлады — адна канцэпцыя, а сутыкненне мастака і мясніка-ката — іншая...
Міхаіл Панджавідзэ: Заўважце, такія людзі, як Скарпіа, нічога не рабілі самі, усё — чужымі рукамі...
Таццяна Мушынская: Пытанне ў тым, паказваць жудасць на сцэне ці не паказваць?
Міхаіл Панджавідзэ: Паказваць!
Наталля Ганул: Задумка са столікам у кабінеце Скарпіа ўспрымалася так: «А цяпер мы прадэманструем магчымасці сцэны...» Ён не сыграў, як чэхаўскае ружжо!
Надзея Бунцэвіч: А малады глядач на столік досыць жвава рэагаваў!
Таццяна Мушынская: Пытанне да мастака. Разумею, што ў трэцяй дзеі хацелася паказаць змрочныя казематы замка Сант-Анжэла. Мінімалізм не абавязкова павінен быць пануючым стылем для ўсіх. Але ж на сцэне надта цесна! Другое пытанне адрасуецца рэжысёру і Паўлу Сувораву, камп’ютарнаму графіку. Калі я першы раз пабачыла «Набука», дык прыём выклікаў захапленне. «Тоска» — развіццё знаходак. Але ці няма небяспекі, што ўсе наступныя оперы будуць зроблены з камп’ютарнай графікай?
Міхаіл Панджавідзэ: А калі ўсе оперы будуць ставіцца з маляванымі дэкарацыямі — гэта ўспрымаецца нармальна? Дарэчы, у «Аідзе» плануюцца ўзноўленыя дэкарацыі Яўгена Чамадурава, і — ніякай камп’ютарнай графікі. У «Набука» была плоскасная камп’ютарная графіка, цяпер — аб’ёмная. Сяргей Шаўчэнка, мастак па святле, — лепшы прафесіянал з тых, каго мы маглі знайсці. Мала ў тэатры, нават расійскім, людзей, якія ўмеюць працаваць з камп’ютарнай тэхнікай, як гэта робіць Павел Сувораў. Прафесіяналы, а іх звычайна не хапае, запатрабаваны адразу ў некалькіх тэатрах.
Надзея Бунцэвіч: Спектакль пастаўлены так, што яго трэба глядзець з сярэдзіны залы. Калі з краю або з ложы, дык мы не бачым паловы таго, што адбываецца. Калі б я не трапіла на генеральны прагон, дык на прэм’еры, седзячы ў ложы «Б», нічога б не зразумела.
Міхаіл Панджавідзэ: Тэатр — не цырк, дзе крэслы ідуць па кругу. Некалі такое ж пытанне (пра тое, што бачна, а што не бачна, з разлікам на якога гледача будаваць мізансцэны) я адрасаваў знакамітаму Барысу Пакроўскаму. Ён адказаў: «Не пакутуй! Наступны раз купяць больш дарагія білеты! Стаў так, як ты хочаш і разумееш! У тэатры заўсёды нехта нечага не ўбачыць...»
Надзея Бунцэвіч: Падчас прагляду «Тоскі» раз-пораз здавалася, што рэжысёр ідзе насуперак кампазітарскім рэмаркам. Складвалася ўражанне: штосьці робіцца ўразрэз з музыкай. Каб адысці ад штампаў? На пачатку трэцяй дзеі ёсць музычная тэма, якая заўсёды асацыюецца з шэсцем...
Міхаіл Панджавідзэ: Тады атрымаецца ілюстрацыя музыкі... Паспрабуйце ў гэтым рытме прайсціся! Калі разважаць так, дык у «Набука» ўсе павінны вальсіраваць...
Надзея Бунцэвіч: Разумею, што Алег Гардынец — класны акцёр. Фактура і гэтак далей... У другой дзеі ён — кат, у трэцяй — турэмшчык. Ён у вас на дзвюх работах, «па сумяшчальніцтве» працуе? (Агульны смех.) На дзве стаўкі?
Міхаіл Панджавідзэ: Калі б у трупе былі два Гардынцы, Брадвей меў бы ў параўнанні з намі бледны выгляд. Але двух такіх вакалістаў — няма!
Наталля Ганул: Варта крыху змяніць танальнасць размовы. Крытыкі не выступаюць як апазіцыя тэатру. Пастановачная брыгада і мы не стаім па розныя бакі барыкад. Хацелася, каб дыялог успрымаўся як сяброўская гаворка на тэму «опера».
У кожнага з нас ёсць уласнае ўяўленне пра «Тоску». З ёй мы пазнаёміліся не сёння. Вядома, папярэдні вопыт вымушае параўноўваць. Мне было цікава ўбачыць, як тэатр справіцца з надзвычай складанай партытурай. Падтрымліваю многія з тых працэсаў, якія адбываюцца ў калектыве. Ёсць шмат пазітыўнага, што прываблівае публіку. Сёння ў оперу імкнуцца хадзіць. Каб гэтая цікавасць трымалася не толькі дзякуючы новаму абліччу тэатра, эфектам, артыстычным імёнам, мы павінны думаць пра тое, каб якасць убачанага прымушала публіку зноў і зноў вяртацца да спектакля. Вяртацца не таму, што ён сядзеў у правай ложы або левай і не ўсё ўбачыў. Партытура «Тоскі» складаная. Мае прапановы дырыжору, Віктару Міхайлавічу Пласкіну. Вядома, будуць рэпетыцыі з аркестрам. І таму варта імкнуцца да таго, каб баланс паміж аркестрам і спевакамі будаваўся больш дакладна. Можа, даць магчымасць вакалістам не спяшацца, асабліва ў павольных арыях? Бо аркестр падганяе салістаў. Хацелася б, каб інструментальныя інтэрмедыі да трэцяй дзеі прагучалі больш чыста. Гэтыя нумары ведаю на памяць, да асобнай ноты...
Міхаіл Панджавідзэ: Там аркестравых інтэрмедый не існуе!
Наталля Ганул: Маюцца на ўвазе аркестравыя пройгрышы і каментарыі Пучыні ў трэцяй дзеі.
Надзея Бунцэвіч: Але на прэм’еры атрымалася непараўнальна лепш, чым на генеральным прагоне.
Алена Лісава: Сапраўды, хочаш не хочаш, а прэм’еру параўноўваеш з генеральнай рэпетыцыяй. Сёння было ўсё вельмі годна. Дзякуй дырыжору Віктару Міхайлавічу, што атрымаўся ансамбль салістаў і аркестра.
Віктар Пласкіна: Заўвагі, якія я пачуў, былі па дробязях: хтосьці зачапіўся, штосьці атрымалася не так...
Аляксандр Касцючэнка: Уласныя недапрацоўкі мы бачым лепш, чым хто-небудзь збоку...
Віктар Пласкіна: Але чаму вы не кажаце, што прэм’ера — гэта новае бачанне «Тоскі», што атрымаўся моцны спектакль? Ён зрабіў на публіку каласальнае ўражанне! Мы павінны адысці ад тых спектакляў, якія пастаўлены раней. І будаваць новы тэатр. У нас ёсць шмат самай сучаснай тэхнікі, а мы засталіся са старым мысленнем.
Наталля Ганул: Тут мы сабраліся толькі для таго, каб палепшыць пастаноўку, каб опера і праз месяц збірала поўную залу.
Віктар Пласкіна: Што галоўнае зрабіў рэжысёр? Ён прымусіў спевакоў іграць, бегаць... Так, дзесьці яны пераігрываюць, згодзен з вамі. Але трэба, каб прайшло 7–8 спектакляў і ўсе часткі пастаноўкі з’ядналіся між сабой. Спектакль ставіўся вельмі хутка, і ўсё пралічыць і спалучыць — складана. Хачу сказаць камплімент рэжысёру. Я назіраў за яго працай. Вы не ўяўляеце, якіх тэхнічных намаганняў каштавала новая пастаноўка! І гэта ён здолеў зрабіць. Па-другое, у Панджавідзэ каласальнае веданне спектакля. Гэта другая ці трэцяя ваша «Тоска»?
Міхаіл Панджавідзэ: Трэцяя.
Віктар Пласкіна: Штосьці з задуманага атрымалася, штосьці не, але атрымаецца. Лічу, што мы зрабілі не адзін, а тры крокі наперад. Калі будзем такімі тэмпамі рухацца, дык у нас праз год, два, тры з’явяцца прыгожыя, сапраўдныя, магутныя спектаклі.
Алена Лісава: Атрымаўся вельмі эфектны спектакль! У тым ліку дзякуючы і цікаваму візуальнаму шэрагу, у якім выкарыстаны жывапіс эпохі Адраджэння. Сцэнічныя эфекты прадуманы. Хор спявае зверху, а не выходзіць на сцэну, — такі прыём робіць уражанне.
Наталля Ганул: Вельмі лёгка застацца на пазіцыі — «ура!», «ура!» Усе заўвагі, больш значныя або дробныя, выказваліся з адзінай мэтай — каб спектакль стаў яшчэ лепш...
Таццяна Мушынская: Мы сабраліся, каб пачуць розныя меркаванні. Крытыка — не харавыя спевы. У дадатак унісонныя...
Алег Хадоска: Спектакль надзвычай складаны. І для аркестра, і для салістаў, і для рэжысёра. Можна сказаць, што «Тоска» атрымалася. На падобных пастаноўках правяраецца оперны тэатр. Удзячны калектыву за такі значны прарыў.
Наталля Ганул: Я таксама віншую вас з прэм’ерай...