1968 год. БДТМІ. Трэці курс. Выдатны педагог, прафесар, народны артыст Беларусі Дзмітрый Аляксеевіч Арлоў выклікае на размову. Паведамляе,
«Улада цемры» Льва Талстога. Анатоль Трус (Мітрыч), Святлана Акружная (Анютка).
што мяне запрашаюць у Коласаўскі тэатр. Я — у разгубленасці. Ён працягвае: «Цябе чакае адна з галоўных роляў у спектаклі “Улада цемры” — Анюткі. Ставіць выдатны рэжысёр і педагог Барыс Уладзіміравіч Эрын. Ты там патрэбна». І гэта было сапраўды так.
А ў той час, скажу без перабольшання, у Коласаўскім тэатры працавалі выдатныя, самабытныя асобы: Цімох Сяргейчык, Яніна Глебаўская, Іосіф Матусевіч, Анатоль Шэлег, Зінаіда Канапелька, Уладзімір Куляшоў, Галіна Маркіна, Георгій Дубаў, Фёдар Шмакаў... цэлае сузор’е. Рэалізм, яркая тэатральнасць, інтэлект заўсёды прысутнічалі ў лепшых спектаклях коласаўцаў, дзе ніколі не падладжваліся пад гледача з дапамогай танных вадэвільных прыёмаў, а размаўлялі з ім шчыра, сур’ёзна. І ў гэтым была немалая заслуга не толькі акцёраў, але і кіраўнікоў тэатра — галоўнага рэжысёра Саламона Казіміроўскага і дырэктара Геральда Асвяцінскага.
І вось роўна праз год пасля выпускнога вечара я лячу ў Гомель. Там на гастролях — Коласаўскі тэатр. Мяне сустракае Леанід Кавалёў, чарговы рэжысёр. Пасялілі на кватэры з заслужанай артысткай БССР Галінай Маркінай. Адразу павезлі на рэпетыцыю ў тэатр. І так здарылася, што ў той жа дзень Барыс Эрын пазнаёміў мяне з народным артыстам Беларусі Анатолем Трусам. «Гэта будзе твой першы партнёр у акцёрскім жыцці», — адрэкамендаваў рэжысёр. Пасля рэпетыцыі Анатоль Міхайлавіч падышоў да мяне і сказаў: «Ну што, дачушка, пойдзем паабедаем!» Я вельмі хвалявалася перад спатканнем з акцёрамі, а тут, дзякуючы яму, адразу некуды знікла напружанасць і на сэрцы стала лёгка і ўтульна. З першай нашай сустрэчы ў маёй душы жывуць гэтыя святло і цеплыня. Над «Уладай цемры» коласаўцы працавалі ўжо амаль месяц. Рэжысёр даручыў нам самастойна распрацаваць сцэну «на печцы». Пасля асноўных рэпетыцый збіраліся ў гасцінічным нумары. Анатоль Міхайлавіч тактоўна і чулліва ўводзіў мяне ў атмасферу гэтага няпростага, глыбіннага, філасофскага твора. «Кіпцюрок ушчаміўся, усёй птушцы прапасці», — вельмі часта паўтараў мой партнёр другую назву п’есы і казаў, што галоўная думка аўтара менавіта ў гэтай назве.
А «дачушкай» Анатоль Міхайлавіч зваў мяне цягам многіх гадоў — да пастаноўкі «Не трывожся, мама!» Потым ахрысціў — «малая», бо я там у ролі Мзіі чытала верш: «Малая я, зусім-зусім малая, ды не малы сакрэт ёсць у мяне...» Вось і жартаваў Анатоль Міхайлавіч пра мой сакрэт.
Так мы з ім і сябравалі.
У Віцебску я часта бывала ў ягоным гасцінным доме. Сям’я — вялікая, дружная, цёплая. Цёця Соня, жонка Анатоля Міхайлавіча, выдатна гатавала. Калі якое свята, дык абавязкова збіралася шмат народу. Коласаўцы з задавальненнем адгукаліся на запрашэнні на дзень нараджэння ці проста на пасядзелкі, бо смачнейшага абеду, чым у цёці Соні, нідзе не знойдзеш.
У спектакля «Улада цемры» было доўгае, шчаслівае жыццё. Дзесяць гадоў мы з Анатолем Міхайлавічам ігралі сваю сцэну «на печцы». Самай значнай падзеяй у гісторыі гэтага спектакля і нашага тэатра былі гастролі 1976 года ў Маскве. Тэатральныя і літаратурныя крытыкі, суполка «талстоўцаў» далі самую высокую ацэнку нашаму спектаклю. Сцэну «на печцы», дзе Анютка з Мітрычам размаўляюць пра загубленае дзіця, назвалі лепшай за ўсю гісторыю пастаноўкі п’есы «Улада цемры». Кветкі нам дарылі не толькі на сцэне, але і ў гасцінічных нумарах. Аднойчы ў карзіне з кветкамі я знайшла бутэльку шампанскага, і мы наладзілі банкет на ўвесь свет.
А што ж засталося для гісторыі ад нашага мастацтва? Спектаклі вельмі рэдка запісвалі, а што запісвалі — не бераглі. І цяпер тая ж карціна. І выходзіць, што пасля тэатральнага акцёра застаюцца толькі сумны вэлюм успамінаў і настальгія аб мінулых залатых часах. Памятаю, запісвалі нашу з Анатолем Міхайлавічам сцэну з «Улады цемры». «У залаты фонд», — казалі. Перапісвалі некалькі разоў, каб захаваць самае-самае для нашчадкаў, для студэнтаў, якія будуць вучыцца па гэтых відэасюжэтах. А потым аказалася, што нічога з гэтых запісаў не ацалела... Тое ж самае здарылася і з «Востравам Алены»... Я ніяк не магла зразумець такой нядбайнасці, а мой дарагі партнёр супакойваў: «Не нервуйся, мы сваю справу зрабілі годна. Нам не сорамна».
Наш творчы саюз не скончыўся «Уладай цемры», а працягваўся ў спектаклях «Прыніжаныя і зняважаныя», «Багна», «Хуткія цягнікі», «Укралі кодэкс». А мой першы рэжысёр Барыс Эрын у спектаклі «Востраў Алены» нас «павянчаў». Так-так, мне давялося сыграць — каго б вы думалі? — жонку героя, ролю якога выконваў Анатоль Міхайлавіч. На рэпетыцыях спектакля прысутнічаў драматург Яўген Шабан. «Кранальным» назваў ён наш дуэт... У сцэнах сустрэчы з Макарам маё сэрца працінала пачуццё трапяткога кахання, наварочваліся слёзы самоты і радасці. У гэтых сцэнах было мала слоў, але многа пачуццяў, шчырых, непадробных, сапраўдных. І гэта ўсё таму, што і ў жыцці мы былі родныя па духу людзі. Не ведаю, каму яшчэ з гэткай жа натуральнасцю я магла б цяпер сказаць: «Я так люблю цябе, мілы ты мой...»
Анатоль Міхайлавіч ніколі не паддобрываўся да публікі. Яго мастацтва прываблівала змястоўнасцю, адсутнасцю ўнутранай і вонкавай мітуслівасці. Да таго ж ён быў вялікім інтуітам. І я ведаю, што лепшай узнагародай за сваю працу ён лічыў непасрэдную рэакцыю гледача. Але ж яго незабыўныя вобразы ў спектаклях «Энергічныя людзі» (Лысы), «Вішнёвы сад» (Фірс), «Брыльянт» (Стары) зачароўвалі і масцітых прафесіяналаў.
Пакінуўшы тэатр праз праблемы са здароўем, Анатоль Міхайлавіч вельмі сумаваў без работы. Цёця Соня папрасіла чымсьці заняць ягоны час, каб не было такой вострай настальгіі. І мы знайшлі выйсце. Дамовіліся запісаць на радыё нашы парныя сцэны з «Улады цемры» і «Вострава Алены». Я прыходзіла да яго рэпеціраваць. Ён чакаў гэтых сустрэч, сам адчыняў мне дзверы і казаў: «Заходзь, малая, будзем працаваць. Але давай спачатку паабедаем». Мы запісалі гэтыя сцэны, яны некалькі разоў гучалі па радыё ў Віцебску. Але, на жаль, і гэты запіс сёння не захаваўся — магнітафонная стужка «пасыпалася».
Не стала Анатоля Міхайлавіча восенню 1989 года, калі коласаўцы былі на гастролях у Калінінградзе. Кожны вечар — спектаклі, раніцай — рэпетыцыі. Мы працавалі з Барысам Эрыным над «Хамам» Элізы Ажэшкі. Не было магчымасці прыехаць у Віцебск, каб развітацца з дарагім мне чалавекам. Гэта мой смутак на ўсё астатняе жыццё. Хоць хто яго ведае, чаму так здарылася. Можа, наш любімы дзед (менавіта так звалі яго ў тэатры) не хацеў бачыць жалобу ў вачах сваіх самых дарагіх сяброў. І ён застаўся ў маім сэрцы назаўжды жывым, незабыўным...
Калісьці было такое бяздушнае, бездухоўнае выслоўе: «Незаменных няма». Яго любілі паўтараць многія чыноўнікі і нават рэжысёры. Але, дзякуй Богу, жыццё само даказала неправамоцнасць такіх слоў. Нівеліроўка індывідуальнасці, якая сцірае асобу, годнасць чалавека, не павінна і не можа існаваць у мастацтве. Так, нараджаюцца новыя людзі, прыходзяць новыя таленты, але непаўторнасць нашых вялікіх майстроў застаецца назаўсёды ў нашай памяці. У гісторыі. У Вечнасці.
Святлана АКРУЖНАЯ,
народная артыстка Беларусі