У сістэме мастацкіх каардынат ён займае не нейтральную кропку, бо ўсё сваё свядомае жыццё знаходзіцца ў эпіцэнтры. Так было, калі пачынаў сваю дзейнасць у Дзяржаўным мастацкім музеі
пры яго легендарным дырэктару Алене Аладавай, калі працаваў у Міністэрстве культуры, у кіраўніцтве Саюза мастакоў... Так ёсць і цяпер: загадчык аддзела выяўленчага мастацтва газеты «Культура» Барыс Крэпак — сябра многіх мастакоў, часты наведвальнік майстэрняў, даследчык творчага працэсу, так бы мовіць, звонку і знутры. Яго ўласны набытак: каля паўсотні выданняў, мноства артыкулаў і рэцэнзій. Яго прафесійнае прызнанне: заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі, двойчы лаўрэат Нацыянальнай прэміі «За духоўнае адраджэнне», лаўрэат прэміі Беларускага саюза літаратурна-мастацкіх крытыкаў, лаўрэат прэмій Беларускага саюза журналістаў.
Барыс Аляксеевіч, вы пачалі сваю працоўную дзейнасць у Дзяржаўным мастацкім музеі БССР. Гэта было ў 1965-м, адразу пасля заканчэння гістарычнага факультэта Ленінградскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Відаць, на гэты ж перыяд прыпадае і час вашага грунтоўнага знаёмства з беларускім выяўленчым мастацтвам. Можаце згадаць свае ўражанні?
— Я быў знаёмы з беларускім выяўленчым мастацтвам у самых агульных рысах. Да паступлення ў Ленінградскі ўніверсітэт некалькі гадоў жыў у Гродне, дзе скончыў школу. Там сустракаўся з мясцовымі мастакамі. Адзін з іх — Іван Дмухайла — у 1950-я быў маім айчымам. У 1958-м, з лёгкай рукі літсупрацоўнікаў «Гродненской правды» Васіля Быкава і Міхася Васілька, я надрукаваў у газеце сваю першую рэцэнзію пра групавую выстаўку жывапісу. Аднак па-сапраўднаму з «кухняй» беларускага мастацтва сустрэўся ў 1965-м, калі ў якасці новаспечанага навуковага супрацоўніка пераступіў парог Мастацкага музея. Адчуванне было дваістае: узрушэнне ад калекцыі рускага жывапісу і расчараванне ад пастаяннай экспазіцыі сучасных беларускіх мастакоў.
І вы, як радыкальна настроены малады спецыяліст з дыпломам лепшага ўніверсітэта краіны, свайго стаўлення не хавалі...
— Менавіта так. Я прыехаў у Мінск з адчуваннем вялікіх перамен у краіне, пачатак якім паклала хрушчоўская «адліга». Але калі ўбачыў беларускі жывапіс, нібыта трапіў у застылы свет кандовага ілюстратыўнага рэалізму, далёкага ад тых фантануючых метамарфоз, што запоўнілі палітры наватараў-шасцідзесятнікаў у Маскве, Піцеры, гарадах Прыбалтыкі. І, вядома ж, маю экскурсію па беларускай экспазіцыі Вучоны савет музея ў свет не выпусціў, праўда, далі магчымасць выправіцца. Але літаральна праз пару тыдняў мне нечакана прапанавалі пасаду рэдактара мастацка-экспертнай калегіі ў Міністэрстве культуры БССР, дзе я прапрацаваў амаль 5 гадоў — да вясны 1970-га.
«Музей стаў для мяне нібы стартавай пляцоўкай, з якой я, на злом галавы, убег у самую гушчу той прасторы, дзе адбываліся найважнейшыя падзеі культурнага жыцця Беларусі 60 — 70-х гадоў ХХ стагоддзя», — пісалі вы ў свой час. Ці можна сказаць, што літаральна на вашых вачах адбывалася тое знакавае, што паўплывала на далейшае развіццё беларускага мастацтва?
— Нягледзячы на вельмі кароткі тэрмін, праца ў музеі для мяне сталася вызначальным пунктам у далейшым лёсе. За гэты час (і падчас працы ў міністэрстве) я пазнаёміўся і пасябраваў не толькі з «аксакаламі» тагачаснай эліты, але і з «маладымі львамі», што ўбіраліся ў сілу: Леанідам Шчамялёвым, Аляксандрам Кішчанкам, Міхаілам Савіцкім, Уладзімірам Стальмашонкам, Гаўрылам Вашчанкам, Георгіем Паплаўскім, Маем Данцыгам, Барысам Заборавым, Арленам Кашкурэвічам, Анатолем Анікейчыкам, Леанідам Дударэнкам, Віктарам Грамыкам... Тады ж пачаў актыўна супрацоўнічаць з «ЛІМам» і маскоўскім часопісам «Творчество», друкаваўся і за мяжой... Вядома ж, стаўленне да беларускага мастацтва мянялася па меры таго, як я ўваходзіў у самую гушчыню праблем, удзельнічаў у бурных абмеркаваннях выставак і дыскусіях. Карацей кажучы, убачыў, якія вялізныя магчымасці закладзены ў мастаках новага пакалення. І мая задача як мастацтвазнаўцы і крытыка палягала ў тым, каб дапамагчы рэалізаваць той патэнцыял...
З Леанідам Шчамялёвым. 1984.
Вы больш за 40 гадоў у прафесіі... Увесь гэты час назіраеце і аналізуеце беларускае мастацтва. У чым вам бачыцца логіка яго развіцця?
— Логіка развіцця мастацтва аб’ектыўна звязана з працэсамі сацыяльна-гістарычных змен у краіне ў той або іншы перыяд, а таксама з эвалюцыяй сусветнай мастацкай культуры. Гэта аксіёма. Тут усё залежыць не толькі ад прыроды таленту, але і ад паводзін творцы ды яго месца ў іерархіі духоўных каштоўнасцей соцыуму. За савецкім часам большасць мастакоў выдавала на-гара творы, якія ўпісваліся ў ідэалагічную дактрыну партыі і ўрада. Адначасова гэта былі гады «буры і націску» — радыкальнага пераасэнсавання мінулага і напружаных пошукаў (часцяком інтуітыўных) новых шляхоў у будучыню. Такі працэс — складаны, ахвярны, супярэчлівы — здаралася, прыводзіў мастакоў у тупік, часам штучна прытарможваўся партыйнай бюракратыяй, а калі-нікалі заводзіў у джунглі катакомбнай андэграунднай творчасці. І ламаліся лёсы дзесяткаў маладых людзей: «безвременье вливало водку в нас». Але не варта адназначна негатыўна ацэньваць тыя гады «бясчасся», дастаткова сказаць, што многія «заказныя» (па дзяржаўных дагаворах) творы, напісаныя тады, сёння складаюць залаты фонд нашага мастацтва. Менавіта ў тыя гады на ўсю моц загучалі імёны творцаў, чыімі дасягненнямі закладзены падмурак будучых перамог. Менавіта тады, у 1960 — 1970-я, нашы мастакі ўпершыню шырока і яскрава выйшлі на ўсесаюзную і міжнародную арэны — перадусім дзякуючы таму, што, апроч уласна «партызанскай» тэмы, яны прарысавалі і нацыянальныя адметнасці вобразна-пластычнай мовы, уласцівай беларускаму менталітэту.
З гэтым перыядам, падаецца, сітуацыя акрэслілася. А што ж здарылася пасля распаду СССР?
— Пасля гібелі савецкай імперыі паўсталі вечныя сутнасныя пытанні быцця: хто мы такія, адкуль, навошта прыйшлі ў свет і куды ідзём? І выявілася, што кожны адказвае на гэтыя пытанні па-свойму. Ніякія агульныя ідэі нічога не тлумачаць. Кожны чалавек — адзіны і непаўторны. І яго прадвызначэнне — гэтую непаўторнасць і ўнікальнасць не страціць. Ні ў чым — і ў мастацтве ў тым ліку. І тут ніякія кіраўнічыя механізмы «зверху» не дапамогуць. Аднак калі на першыя тры пытанні мы сёння спрабуем адказаць, дык пытанне «куды ідзём?» застаецца пакуль у мастацтве адкрытым.
Першае міністэрства культуры было створана ў Францыі ў пасляваенны час. Ці натуральна гэта — кіраваць мастацкім працэсам? Якія метады тут прыдатныя?
— Шчыра кажучы, я не ведаю, што значыць «кіраваць» у дачыненні да культуры. Ну, вялікі «менеджэр» Сталін умеў гэта рабіць геніяльна: з літаратурай, кіно, тэатрам, музыкай, пластычнымі мастацтвамі... Што з таго атрымалася — мы ведаем. На мой погляд, міністэрства культуры павінна не кіраваць, а служыць — на карысць духоўнага развіцця нацыі. Дапамагаць мастацтву без загадаў і ўказанняў: забяспечваць мастакам аптымальныя ўмовы для творчай дзейнасці, годна ацэньваць іх працу — і з матэрыяльнага, і з маральнага гледзішча. А што і як пісаць, маляваць, ляпіць — гэта справа выключна аўтарская.
З Міхаілам Савіцкім і Георгіем Паплаўскім. 1999.
Ці патрэбен сёння крытык мастаку? Паводле ўласнага досведу магу сцвярджаць, што з’яўленне рэцэнзіі ў прэсе — ці то станоўчай, ці то адмоўнай — па вялікім рахунку не ўплывае на жыццёвыя варункі мастака: ні на продаж ягоных твораў, ні на яго рэнамэ ці ўдзел у выставах. З аднаго боку — праблема ў крытыках, у якасці іх падрыхтоўкі. З іншага — крытычнае слова мала што вырашае ў нашай сістэме функцыянавання мастацтва. Тое, можа, у нечым і добра для крытыка: дае свабоду выказвання. Да фінансавага краху, як гэта элементарна можа адбыцца ў той жа Амерыцы, газетная рэцэнзія нікога не давядзе. Але атрымліваецца, што крытыка ператварылася ў нас у род літаратурнай дзейнасці, часам — інфарматыўна-забаўляльнай.
— У галіне мастацтвазнаўства і мастацкай крытыкі праблемы засталіся тыя ж самыя, што і 10 гадоў таму. І вырашаць іх няма каму. Мастацтвазнаўцаў, здольных прафесійна даследаваць і данесці да гледача ўсе перапады і метамарфозы творчага космасу, у нас на пачатку ХХІ стагоддзя амаль няма... Гэтым становішчам імгненна скарысталіся дылетанты, якія самі прысвоілі сабе статус мастацтвазнаўцаў і занялі ўтвораную нішу. Прычым імі не толькі ў літаральным сэнсе запоўнены старонкі перыёдыкі, эфірны час тэлебачання і радыё. Сваімі малапісьменнымі выступленнямі яны ўносяць сумятню ў грамадскую думку. З усталяваннем поўнай «свабоды творчасці», свабоды «без берагоў», са з’яўленнем новых пластычных арыентацый у сучасным мастацкім хаосе зніклі крытэрыі ацэнкі: што такое добра і што — кепска. Гледачы, якія прыходзяць на выстаўкі, папросту не разумеюць сітуацыю ў свеце творчасці, не ведаюць, як успрымаць тую ці іншую з’яву. Для іх застаюцца цьмянымі значэнне пэўнай інсталяцыі або перформансу, тыя самыя неарэалізм, постмадэрнізм, канцэптуалізм ды іншыя «ізмы», што сёння запоўнілі выставачныя залы, асабліва гэта тычыцца маладзёжных шоу-экспазіцый. Урэшце, ніхто не растлумачыць гледачу, чаму, напрыклад, элементарны салонны кіч лічыцца ў нас творам высокага мастацтва.
Вы хочаце гэтым сказаць, што паняцце «духоўнасць» перажывае сапраўдную дэвальвацыю ў выяўленчым мастацтве?
— Можна сказаць і так. Мы забываем, што такое традыцыі ў мастацтве, у чым сутнасць рэалізму і якія аргументы ў яго антаганістаў, што такое форма і змест, форма і колер. Забываем, якія творы патрэбны сёння грамадству, у чым сутнасць узаемаадносін мастацтва і рынку і да чаго можа прывесці камерцыялізацыя мастацтва поруч са стратай якасці. Чаму сёння мы бачым пустуючыя выставачныя залы нашых галерэй? Чаму ў штаце Саюза мастакоў (як і ў Палацы мастацтва) вось ужо шмат гадоў няма прафесійнага мастацтвазнаўца? Карацей, сёння мастакі самі сабе крытыкі, піяршчыкі, прапагандысты творчасці, стваральнікі ўласнага іміджу... Што будзе заўтра? На мой погляд, гэтае прагназаванне магчымае толькі тады, калі наша мастацтвазнаўства здолее пільна ўгледзецца ў духоўныя, творчыя пошукі аўтараў, выявіць пазітыўныя тэндэнцыі і адкінуць штучныя, ненацыянальныя, прыўнесеныя звонку мастакоўскія дэкларацыі, часам агрэсіўныя ўжо ў сваёй аснове. Іншая справа — дзе іх узяць, такіх спецыялістаў? Пытанне, як кажуць, рытарычнае, паколькі адпаведныя дыпломы, выдадзеныя, скажам, у Акадэміі мастацтваў, якасці амаль што не маюць.
Не надта аптымістычная карціна. Ці не таму вы, прафесійны мастацтвазнавец, у сваіх даследаваннях так часта звяртаецеся да асоб, не звязаных з выяўленчым мастацтвам? Калі прааналізаваць вашу бібліяграфію, становіцца відавочна: вы пісалі пра тых, каго магчыма далучыць да кагорты «знакавых постацей» сусветнай гісторыі і культуры... Ваш ідэал гістарычнага дзеяча — Напалеон. А публікацыі пра Мікалая Гумілёва і яго сына, вашага ўніверсітэцкага настаўніка Льва Гумілёва, пра драматычныя перыпетыі лёсаў Ясеніна, Маякоўскага, Калчака, Махно, Высоцкага, Крапоткіна, папа Гапона, таго ж Напалеона, пра Мадзільяні, Пікаса і Ван Гога... Вас цікавяць у гісторыі і мастацтве толькі высокія праявы духу?
— Інтарэс да пасіянарных асоб у мяне з’явіўся, відаць, яшчэ ў дзяцінстве. А ў гады студэнцтва атрымаў магчымасць папрацаваць у спецархівах Ленінграда і Масквы. Менавіта там я ўпершыню адчуў, што «жыціі» персанажаў, якія мяне цікавілі, мякка кажучы, непраўдападобныя ў сваёй аснове або, у лепшым выпадку, урэзаны да «каранёў» дзеля адпаведнасці марксісцка-ленінскаму разуменню ролі асобы ў гісторыі, літаратуры, мастацтве. Вось мне і хацелася самому разабрацца: што ёсць ісціна? «Адліга», хоць яна і заканчвалася, усё ж давала такую магчымасць — паспрабаваць знайсці гістарычную справядлівасць у ацэнцы гэтых людзей. І я ганаруся тым, што быў адным з першых, хто ў 1990-я гады, у прыватнасці, у газеце «Культура», закрануў гэтыя «нязручныя», балючыя тэмы, а таксама (калі казаць аб мастаках) адкрыта ўвёў у культурную прастору Беларусі такія імёны, як Хаім Суцін, Вера Ермалаева, Рыгор Семашкевіч, Восіп Цадкін, Эль Лісіцкі, нейкія новыя для таго часу штрыхі біяграфіі Казіміра Малевіча і гэтак далей.
Ці згодны вы з такім песімістычным меркаваннем, што сёння час тытанаў мінуў?
— У мастацтве «тытанаў» у агульнапрынятым сэнсе слова вызначае толькі гістарычны тэрмін. Здараецца, што і пры жыцці іх «прызначаюць» — праз прэміі, ордэны, званні. Колькі ж іх было, лаўрэатаў Сталінскіх ды іншых прэмій і герояў працы — «інжынераў чалавечых душ», «верных слуг партыі», «майстроў сацрэалізму»... Дзе ж яны цяпер? Што пакінулі сваім нашчадкам? Дарэчы, у грэчаскай міфалогіі тытаны, сыны Урана і Геі, якія паўсталі супраць алімпійскіх багоў, былі скінуты Зеўсам у Тартар. Гэта так, да слова...
Каб была магчымасць, што б вы перапісалі ў сваім жыцці, у тэкстах?
— У тэкстах варта было б перапісаць сёе-тое. Ды гэтага не стаў бы рабіць: «напісанае застаецца...» — нават калі яно, на жаль, састарэла ці было памылковым. А ў жыцці? Мяркую, штосьці б змяніў. Хоць, у прынцыпе, мне пашанцавала: выгадаваў дачку і двух унукаў, і дом пабудаваў, і дрэва пасадзіў, і шмат кніг напісаў, з якіх, маю надзею, некалькі неблагіх...
Якія з вашых творчых планаў найбольш важныя?
— Выдаць два ўжо завершаныя рукапісы кніг. Адна з іх — «Свет погасших маяков» (аўтабіяграфічная фенаменалогія), мемуары «пра час і пра сябе». Другая — «In vino veritas?» — пра феномен алкаголю ў жыцці вялікіх і вядомых інтэлектуалаў свету: ад Старажытнага Усходу, Грэцыі, Сярэднявечча да Новага і Найноўшага часу. І, нарэшце, завяршаю кнігу пра мастакоў, народжаных у Беларусі (у тым ліку — і на тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю Расійскай імперыі), якія знайшлі спачын на чужыне. Вось такія дзіўныя планы на парозе апошняга этапу майго жыцця...
Алеся Белявец