Андрэй Лянкевіч. З серыі «Паганства».
Над сваім праектам «Паганства» фатограф Андрэй Лянкевіч працуе ўжо некалькі гадоў. Летась яго мастацкі імпэт быў заўважаны: Лянкевіч атрымаў дыплом конкурсу «Humanity Photo Awards» (намінацыя «Святы»)
Кітайскай фальклорнай фатаграфічнай асацыяцыі. Гэты ўнікальны міжнародны конкурс, што займаецца фальклорнай праблематыкай, адбываецца раз у два гады пры падтрымцы ЮНЕСКА.
За час працы праект «Паганства» набыў новыя аб’ём і якасць. Пачынаў Андрэй з абрадаў і святаў, пасля да іх далучыліся выявы татэмных жывёлаў, птушак, раслін, камянёў і капішчаў. Гэта лагічна: даследуючы язычніцтва як культуру з тысячагадовай гісторыяй, нельга абмяжоўвацца толькі тым, што зафіксавана народнай памяццю як свята ці рытуал. Паступова прыходзіць разуменне, што старажытная традыцыя ўключае ў сябе і стаўленне людзей да свету, іх рэфлексію з нагоды таго, што адбываецца вакол.
І ўсё ж для фатографа, які звязаны з рэальнасцю асаблівымі ўзаемадачыненнямі, працаваць над такой ірацыянальнай і тонкай тэмай складана. Для таго каб упісацца ў рэальнасць міфаў, павер’яў, магічных заклінанняў, чалавеку старонняму, што дакументуе сітуацыю, патрэбна ўмяшацца... у працэс, які не разлічаны ні на камеру, ні на мікрафон этнографа.
Звычайна Андрэй прыязджае на месца здымкі напярэдадні, каб пазнаёміцца з людзьмі. «Бабулькі, якія ведаюць рытуалы і іх выконваюць, валодаюць велізарным досведам. Досведам чалавечых стасункаў. Яны адчуваюць, навошта чалавек прыехаў і чаго ад яго можна чакаць. Пасля я абавязкова прывожу ім фотаздымкі, — расказвае фатограф. — Падчас здымкі ніхто не пазіруе, а калі такія спробы раптам узнікаюць, то “мадэль” хутка разумее, што на яе перастаюць рэагаваць, і прыпыняе “гульню на камеру”. Я займаюся іншай фатаграфіяй, і яны гэта адчуваюць. Язычніцкія вераванні складаліся тысячагоддзямі, і ў чалавечай свядомасці яны ўкаранёныя здавён і глыбока... Дасюль на Палессі пад стрэхамі хат можна ўбачыць выяву сонца, старажытнага паганскага сімвала. А лекаванне травамі... Народную медыцыну цяжка параўнаць з магутнай сучаснай фармакалогіяй, але ў многіх выпадках зёлкі спрацоўваюць, а лекі — бяссільныя. Чаму ў Беларусі так мала вясёлых народных песняў? Напэўна, гэтаму ёсць тлумачэнні ў нашай гісторыі. Дзіцем я ўсе канікулы праводзіў у бабулі ў вёсцы і асабіста сутыкаўся з тым, што людзі вераць, быццам чалавек па начах ператвараецца ў вялікую жабу-вядзьмарку... Можна лічыць гэтую веру містыкай, архаікай, але яна мае доўгую гісторыю. І захавалася ў асноўным на Палессі, дзе жыццё было ізалявана ад знешняга свету. Гэты пласт паступова знікае, і праз 10-20 гадоў сыдзе канчаткова».
Калі падыходзіць да справы з пазіцый дакументалістыкі (Андрэй Лянкевіч падышоў да праекта, маючы менавіта такі вопыт працы), тэма язычніцтва патрабуе прафесійнай смеласці. Па-першае, вельмі лёгка паддацца спакусе ўвасобіць толькі бачную частку дзеі: лакіраваную «карцінку» з ручнікамі і вяночкамі на фоне краявіду. Па-другое, дакументальны падзейны кадр тут павінен перадаваць стаўленне фатографа да натуры, што сыходзіць, да людзей, якія захавалі веру продкаў, да іх свету, асаблівага ладу жыцця, які выстаяў пад ціскам цывілізацыйных зменаў апошніх стагоддзяў. Змяніліся, ні многа ні мала, традыцыйныя ўяўленні многіх пакаленняў пра жыццё і смерць... У кожным кадры аўтар балансуе паміж дакладнай фіксацыяй сюжэта і неабходнасцю асэнсаваць, данесці абагульнены філасофскі сэнс рытуалаў, адмысловых упрыгажэнняў, пачастункаў. Пры гэтым ні глядач, ні, падобна на тое, фатограф не адчуваюць да мінулага асаблівага піетэту. Гэта рэдкі выпадак, калі рэтра зусім не «рэтра»: аўтар пакідае за героямі права жыць натуральным для іх жыццём. Без тэатральных дэкарацый і пафаснай экзальтацыі. Магчыма, некалі гэтыя цырымоніі і рытуалы былі пачуццёвымі, надзвычай эфектнымі, але час мінуў, і сёння адэкватнай мовай фатаграфічнага выказвання стаў чорна-белы аскетычны мінімалізм.
Часам Андрэй выбірае іншы шлях: паказвае падзею ў кантэксце сённяшніх рэалій. Але, зноў жа, без крайнасцей: нідзе гэты прыём не пераходзіць у іронію або кіч. Усё тая ж далікатная спроба пачуць пераклічку мінулага і цяперашняга. Фатограф згадвае: «Толькі паступова да мяне прыйшло разуменне таго, як трэба фатаграфаваць, якой павінна быць адэкватная візуальная мова. Яна не можа быць дакументальнай, то-бок класічнай мовай фатаграфіі. Калі фатограф расказвае пра велізарную культурную спадчыну, яна павінна перадаваць шмат адчуванняў, быць метафарычнай. Тое, што я зразумеў гэта не адразу, нармальная з’ява: калі здымаеш вялікую тэму, пачынаеш працаваць, шукаць, і паступова ўсё складваецца».
Застаецца толькі даведацца, дзе і калі адбываюцца падзеі, знайсці таго, хто захаваў успаміны, веру, крупінкі таго сусвету, які цяпер называецца «этнічным космасам». З самага пачатку Андрэй працаваў з Ірынай Мазюк, супрацоўніцай Універсітэта культуры. Ірына даўно даследуе гэтую тэму: вывучае дакументы, ездзіць па краіне, збірае ручнікі, запісвае песні. Па словах Андрэя, «ведае ўсё, гэтым жыве і прафесійна займаецца». На дапамогу часам прыходзяць супрацоўнікі мясцовых Дамоў культуры, якія маюць звесткі, дзе і хто ладзіць старажытныя святы. Уся гэтая інфармацыя кропкавая: у адным месцы захаваўся Юр’я, у іншым святкуюць Купалле. Каля Турава ў вёсцы Пагост жыве бабулька Каця, на якой «трымаецца» Юр’я ўжо трыццаць гадоў. Дзякуючы ёй гэтае свята было першым унесена ў Спіс нематэрыяльных каштоўнасцей Беларусі: яна даказала аўтэнтычнасць дзеі, пераканала, што традыцыя святкавання ў Пагосце ніколі не перарывалася. Гэта азначае, што «нематэрыяльная каштоўнасць» сапраўды жыве, яе практыка і духоўны сэнс перадаюцца непасрэдна ад чалавека да чалавека. У Пагосце дакладна ведаюць, як спяваць, як стаяць каля стала, як пячы хлеб і які тут крыецца глыбінны сэнс. Цяпер усе гэтыя падрабязнасці захаваліся і ў праекце «Паганства».
У Калінкавіцкім раёне жыве яшчэ адна старажытная традыцыя — «вынас свечкі». Запаленую свечку выносяць з дому і па ручніках, пасыпаных кветкамі, пераносяць у іншую хату. Гэта робіць мужчына ў суправаджэнні маладых незамужніх дзяўчат. Свечка там застаецца да наступнага года. Калісьці гэта было асвячэнне ўсяго селішча агнём, і свечку перадавалі па чарзе ва ўсе хаты ад пачатку вёскі да канца. «Гістарычная памяць вельмі глыбокая ў гэтых людзях, — расказвае Андрэй. — Тут ужо заўважная прысутнасць хрысціянства: у хаце вісела ікона, бацюшка ўсіх бласлаўляў, праўда, маліліся ўсяго тры жанчыны, якія дапамагаюць у царкве. Бабулькі, якія былі асноўнымі дзейнымі асобамі, спявалі толькі народныя песні...»
Калі на будучай прэзентацыі праекта зойдзе размова пра музычны складнік — у нас, на шчасце, ёсць «Троіца» і Іван Кірчук. «Галашэнні», купальскі абрад, калыханкі, жартоўныя, калядныя, «русальная», «п’яная песня» — усё гэта гучала б магутна, уводзячы публіку ў адпаведны стан. Так і згадваецца: «Ой у нашым у раю жыць весела, жыць весела, толькi некаму», ці «А i чым жа ты, душа, правiнiлася, цi за скупасцю, цi за глупасцю?» Яшчэ фатаграфічнаму шэрагу прыдалася б тэкставая частка. Хоць візуальна выявы і самастойныя, але мне, як гледачу, хацелася б пачытаць, як называецца абрад, дзе яго праводзяць, як клічуць бабулек і што гэта за касцюмы, кветкі, камяні. Тэкст уводзіцца ў сучасныя канцэптуальныя праекты цалкам арганічна, ад яго не патрабуецца глыбіня этнаграфічнага даследавання, але функцыю неабходнага каментарыя ён мог бы выконваць. Дакументальнае, а часам і асацыятыўнае, паэтычнае суправаджэнне ўзбагаціла б і паглыбіла серыю «Паганства» Андрэя Лянкевіча.
Любоў Гаўрылюк