 |
| Сяброўкі-аднакурсніцы: заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі Э.Герасімовіч і заслужаная артыстка Украіны Дзіна Шпакава-Чалая |
У 41-м у Стаўрапалі на Волзе, куды нас эвакуіравалі з Беларусі, быў гарадскі вечар, прысвечаны гадавіне Кастрычніка. Наша школа падрыхтавала літаратурна-музычны мантаж, у якім я чытала верш В.Лебедзева-Кумача «Святое слова -- помста». У той час фашысты наступалі пад Масквой. Перад вачыма -- газета «Праўда» з фотаздымкам замучанай дзяўчыны Тані (Зоі Касмадзям’янскай), жудасныя трупы закатаваных фашыстамі людзей... Усю сілу болю за краіну, за маладыя змарнаваныя жыцці і ўсю нянавісць да фашыстаў я ўклала ў гэты верш. Зала замерла, а потым выбухнула апладысментамі. Непараўнальнае пачуццё радасці яднання з гледачамі: змагла перадаць свае думкі і эмоцыі людзям, а яны адказалі на іх! І раптам вырашыла -- буду толькі актрысай.
І вось пасля заканчэння школы я і дзве мае аднакласніцы на слонімскім пероне. Надзвычайная мітусня. Якія там білеты! Поезд дарэшты забіты людзьмі. Хлопцы, смеючыся, праз вокны запіхваюць нас літаральна на галовы пасажыраў. Ніхто з іх не крыўдуе -- усім трэба ехаць.
 |
| Выпускнікі Беларускага дзяржаўнага тэатральнага інстытута з К.Саннікавым пасля дыпломнага спектакля "Мяшчане" М.Горкага. 1949 |
Вяртаюся дадому. Па просьбе маці паступаю ў Баранавіцкі педінстытут -- не траціць жа год. Акуратна хаджу на лекцыі. У вольны час гуляю па горадзе. І раптам на слупе бачу маленькую аб’яву, надрукаваную на абгортачнай паперы: «Беларускі дзяржаўны тэатральны інстытут…» З усіх ног кідаюся па дакументы ў інтэрнат і -- на вакзал.
Воінскі эшалон, салдаты вяртаюцца з вайны. З кожнага вагона чуваць: «Красуня, паехалі з намі ў Мінск». Крыху боязна. Але ва ўсіх такія шчаслівыя твары: скончылася вайна! Якія хлопцы! Едзем. Мяне ахінаюць увагай, клопатам, частуюць, распытваюць. Ніякай пошласці і хамства. Пра вайну распавядаюць хвацка, як пра вясёлыя прыгоды, кожны -- проста Васіль Цёркін! Але ордэны, медалі і стужкі аб раненнях -- не за жартачкі...
Нарэшце, Мінск! Дабіраюся да педінстытута, дзе месціцца і тэатральны. Па калідорах расхаджваюць будучыя педагогі. Маленькая шыльдачка: «Беларускі дзяржаўны тэатральны...» Нас з усмешкай сустракае сталы чалавек з добрымі сінімі вачыма, ціхім прыемным голасам -- Міхась Адамавіч Гурскі. Падаю заяву. Экзамены праз тыдзень. Вяртаюся ў Баранавічы. Не да лекцый. Рыхтуюся: вершы, байка, проза.
Зноў воінскім эшалонам у Мінск. Абітурыенты тоўпяцца каля аўдыторыі, на многіх яшчэ ваенная форма, ёсць і маладзейшыя -- як я. Ціха перамаўляемся. Больш за ўсіх баяцца Еўсцігнея Афінагенавіча Міровіча -- мастацкага кіраўніка інстытута. Надта строгі.
Знаёмы ўжо Міхась Адамавіч ласкава падбадзёрвае кожнага, запрашаючы на экзамен. Вырашыла: буду чытаць для яго -- не так страшна. Мабыць, гэта дапамагло. Дзякаваць Богу, першы тур прайшла.
Перад другім турам кансультуе Міхась Адамавіч. Ігравыя эцюды на памяць фізічных дзеянняў. Атрымліваю заданне: чытаю ліст ад вясёлай сяброўкі, якая любіць распавядаць смешныя гісторыі. Запрацавала ўяўленне: успамінаю нейкі кур’ёзны выпадак, мне становіцца смешна, пад канец «чытання» я ўжо нястрымна рагачу, а разам са мной усе, хто ў аўдыторыі. Нават разгубілася. Міхась Адамавіч кажа: «Гэты эцюд пойдзе на экзамен. Зможаш паўтарыць?» Ой, не ведаю.
 |
| На занятках з Е.Міровічам. 1947. |
Пачатак заняткаў 9 лістапада. Яшчэ паўмесяца чакаць. Хутчэй да маці -- здзівіць і ўсцешыць. Матуля, да вайны заўзятая тэатралка, падтрымлівала маю мару і ўзрадавалася не менш, чым я. Пачаліся няхітрыя зборы. Усе ўборы, якія маці не прадала нават у самыя цяжкія гады эвакуацыі (маўляў, пасля вайны будзе што па першым часе апранаць у інстытут), паскладаны. Добрыя пажаданні родных і сяброў. Пастаяннае адчуванне радасці!
У Баранавічах не заспела воінскі эшалон, але знайшла таварны цягнік. У апошнім разбітым вагоне на бярвеннях уладкаваліся жанчыны з мяхамі, два немаладыя мужчыны ў шынялях без пагон. «На Мінск?» «Так, так!» -- адказваюць. Цягнік кранаецца, набірае хуткасць, адна з жанчын кажа: «Мы ж едзем на Магілёў». Прыкідваю, дзе зрабіць перасадку. Цёмная восеньская ноч. Надзвычай рана пачаліся замаразкі. Вельмі холадна. Праз шчыліны таварняка дзьме моцны вецер. Слуцк. Горада не бачна. Толькі дзе-нідзе свецяцца агеньчыкі. Цягнік зноў рухаецца, і раптам... Мой чамадан ляціць у праём дзвярэй, з рук выхопліваюць сумачку, і дзве цёмныя постаці вывальваюцца з вагона.
Мамачка! Што ж цяпер рабіць: ні дакументаў, ні грошай, ні рэчаў?!
У Калінкавічах мяне забіраюць у разбіты тамбур пасажырскага поезда на Мінск. Слёзы крыўды і адчаю. Па твары сячэ сухі калючы снег...
У калідоры інстытута сустракае Міхась Адамавіч: «Галубачка, што здарылася?» Твар у мяне заплаканы, абсівераны! Відаць, трэба ехаць дамоў да наступнага года? Міхась Адамавіч супакойвае: «Вазьмі сто рублёў, дай тэлеграмы ўсім, хто можа дапамагчы. Вось з жыллём -- пытанне. Інтэрнат пакуль не прадбачыцца. Але што-небудзь прыдумаем, не адчайвайся».
Сход студэнтаў. Ва ўсіх шчаслівыя твары, я свой хаваю. Напрыканцы гутаркі Міхась Адамавіч кажа: «З нашай студэнткай здарылася бяда. У яе пакуль няма грошай, каб зняць куток, можа хто-небудзь прытуліць яе часова?» У адказ -- маўчанне, яно і зразумела: цяжкі час, разбураны Мінск, усім складана. Прыйшла на дапамогу Каця Калеснікава, прыгожая, зграбная франтавічка: «У мяне, канешне, не палац. Жыву ў сваёй франтавой сяброўкі, у доміку яе цёткі». Як я ёй была ўдзячная! Ды хоць у будцы....
Пачаліся заняткі. Міроша адразу зачараваў нас. Невысокага росту і, нягледзячы на паважны ўзрост, надзвычай рухавы, з гарэзлівымі ўсмешлівымі вачыма. Знаёміцца з намі. Пільна прыглядаецца да кожнага. Распавядае вясёлыя гісторыі пра акцёрскае жыццё -- і, незаўважна, пра асновы нашай будучай прафесіі, пра яе складанасць. Мы ўражаныя. Ён неяк хутка ўсіх нас аб’яднаў. Пачалося новае жыццё!
 |
"Мяшчане" М.Горкага. Сцэна з дыпломнага спектакля. 1948. |
А для нас з Кацяй -- восень і зіма ў халоднай трухлявай хаціне. Сцены ў пакойчыку пакрыты шэранню. Называем свой прыстанак «лядовым домам». Вучымся ў другую змену. Увечары бяжым з інстытута праз увесь горад. Цётка Вера налівае нам боршч: буракі і вада. Свае 400 грамаў пайка з’елі калектыўна яшчэ ў інстытуце. Што ж, пасёрбаем гарачанькага, хоць сагрэемся. Потым, не распранаючыся, -- у ледзяную пасцель. Зранку выпіваем кіпятку і хутчэй у інстытут. Перад заняткамі (у педінстытуце ў нас толькі дзве аудыторыі) шукаем свабодныя закуткі, дзе можна рэпеціраваць, рыхтавацца да іншых прадметаў. Кожны занятак па майстэрстве -- адкрыццё. Няважна, што для эцюдаў ёсць толькі сталы і табурэткі. Спрабуем будзіць сваё ўяўленне.
... Ды толькі мае справы ідуць не вельмі. Ад голаду і холаду вочы абсыпалі ячмені. Хаджу ў пацёртай спадніцы і нязменным світэры, на нагах вялізныя кірзавыя боты. І ўсё гэта зрабілася перашкодай. Нафантазірую эцюд, выйду яго паказваць і раптам пачынаю бачыць сябе з боку -- апухлыя вочы, жабрацкае адзенне, няўклюдныя боты. З’яўляецца так званы «заціск». Заціснутая душа, скутыя рухі, напружанне. У выніку -- страх перад пляцоўкай. Усё, што напрыдумляю, не магу перадаць.
А тут яшчэ адна бяда -- ніяк не ўдаецца гук «л». Павел Іванавіч Іваноў -- педагог па сцэнічнай мове, надзвычай мяккі, добразычлівы чалавек. Ён перажывае за ўсіх, у каго моўныя дэфекты, упарта працуе з намі. Мы яго абажаем. Старанна выконваю ўсе ягоныя практыкаванні, але, на жаль...
І вось першая сесія. Настрой у мяне сумны. Па твары Мірошы бачу: усё, што я раблю, -- не тое. Першы залік -- сцэнічная мова. Каця зноў і зноў просіць мяне паўтараць скорагаворкі з гукам «л». І раптам -- ёсць! Атрымалася. Цуд, перад самым залікам. Не веру сабе. На заліку Павел Іванавіч з безнадзейным выразам: «Ну, Дзіначка: лі, лэ, ла, лу, лы». Я паўтараю і бачу, як ён ад нечаканасці чырванее. «Ну, а далей -- Малання, баўтуха, малако баўтала». Паўтараю і адчуваю, як мой твар палае. Разам радуемся маёй маленькай перамозе -- настаўнік і студэнтка.
Далей -- правал па майстэрстве акцёра. Яшчэ не скончыла эцюд, а ужо адчуваю, як усё кепска. Пасля -- нядоўгая гутарка. Разумею: адсеяна. Адсеў. Жудаснае слова, не ведаю, кім прыдуманае, але для нас, студэнтаў, яно ракавое. Міхась Адамавіч хавае вочы, але я адчуваю ягоныя няёмкасць і спачуванне: «Не атрымалася. Не перажывай, шмат іншых прафесій. А калі будзеш упартай, спрабуй праз год...» Ледзь-ледзь даходзяць да мяне ягоныя словы.
На вуліцы цёмна і слізка. Іду да трамвайнага прыпынку. У скронях стукае: «Усё». Свет нямілы. Набліжаецца трамвай, раблю крок насустрач... На рэйкі падае драўляны аўтамат -- падарунак браціку. Падымаю цацку -- і ўбок. Што гэта я? А маці, а тата? Ледзь не нарабіла бяды! Ноч без сну. Раніцай -- па дакументы. Сустракае ззяючы Міхась Адамавіч: «Дзетачка, застаешся! Пераканаў Мірошу. Веру, на вясновай сесіі пераможаш!»
Так і сталася, вясной па майстэрстве акцёра атрымала моцную чацвёрку, як сказаў сам Міроша.
Другі курс сустрэў наваселлем у Оперным тэатры. Атрымалі тры пакоі для канцылярыі і педагогаў. Ну, а заняткі, па-ранейшаму, дзе давядзецца, нават у сцэнічных «кішэнях», у разбітай кацельнай. Затое ўрокі па танцы ў сапраўдным танцкласе са станком і люстэркамі. З’явіліся новыя прадметы, новыя педагогі і новы дырэктар. На вялікі жаль, мой анёл-ахоўнік Міхась Адамавіч выйшаў на пенсію.
Кожны новы педагог быў непаўторнай асобай. Дзмітрый Аляксеевіч Румянцаў выкладаў гісторыю заходняй літаратуры і тэатра. Здавалася, што ён сам нібы сышоў са старажытных французскіх партрэтаў -- дзіўным чынам падобны да Вальтэра, з іранічна-вясёлымі іскрынкамі ў вачах. Адразу зачараваў нас велізарнай эрудыцыяй і артыстызмам. Вядомы тэатральны крытык Уладзімір Іванавіч Няфёд чытаў гісторыю рускага і савецкага тэатра. Высокі, прыгожы, з пэўным, зразумелым для маладога педагога, апломбам. Піліп Канстанцінавіч Кобля, добры, заўсёды заклапочаны і ветлівы, быў у нас завучам. Галоўнае -- існавала дзівосная атмасфера супольнасці педагогаў і студэнтаў, узаемная любоў і беражлівае стаўленне адно да аднаго.
У 1947 годзе прайшла грашовая рэформа. Адмянілі карткі, у магазінах з’явіліся ўсе прадукты амаль што па даваенных цэнах. Жыццё рабілася лепшым, нам, студэнтам, таксама жылося лягчэй. Хоць жыццёвыя клопаты нас не вельмі турбавалі. Ёсць сукенка -- вось і добра, ёсць дзве -- яшчэ лепш. Галоўнае, што мы, маладыя, упарта ішлі да запаветнай мэты. Працавалі над урыўкамі з прозы і з п’ес. Дух займала! І, канешне, хадзілі ў тэатр. Вялікі, што называецца, побач. Заміраем ад захаплення, слухаючы оперу, зачараваны балетам. Не верыцца, што гэта тыя самыя артысты, якіх мы пастаянна бачым у калідорах і за кулісамі ў халатах, з чайнікамі і каструлямі. Большасць оперных артыстаў жыве ў тэатры. Вядома, самы любімы -- Тэатр імя Янкі Купалы. Гэта таксама наша школа.
Жыццё, што называецца, віруе. Пачалі «выходзіць на людзі» -- удзельнічаць у гарадскіх канцэртах. Атрымалі першыя хвалюючыя апладысменты. У інстытуце да святаў рыхтуем «капуснікі». Гэта -- любімае захапленне. З радасцю ходзім на гарадскія нядзельнікі. Разбіраем руіны, саджаем кусты і дрэвы вакол Опернага тэатра. Цяпер гэта наш парк. Мінск на вачах аднаўляецца.
... На трэцім курсе -- бяда. Наш горача любімы Еўсцігней Афінагенавіч -- Міроша -- цяжка і безнадзейна захварэў. Неўзабаве мы асірацелі. Пачалася падрыхтоўка да выпускных экзаменаў. Да нас прыйшлі рэжысёр Тэатра імя Янкі Купалы, народны артыст БССР Канстанцін Мікалаевіч Саннікаў і рэжысёр Рускага тэатра, народны артыст БССР Дзмітрый Аляксеевіч Арлоў. Цудоўныя педагогі беражліва і з годнасцю працягвалі справу Міровіча. Да нас яны шчыра прывязаліся, мы адказалі ўзаемнасцю. Пачалася ўпартая і складаная праца над дыпломнымі спектаклямі. Канстанцін Мікалаевіч рэпеціраваў пачаты яшчэ Мірашам «Разлом» Б.Лаўрэнёва, «Мяшчан» М.Горкага, «У адным горадзе» А.Сафронава. Дзмітрый Аляксеевіч ставіў «Сэрца -- не камень» А.Астроўскага. Два курсы -- два гады рэпетыцый. Усё складана, шмат перажыванняў, поспех, няўдачы падчас работы. І надзвычай цікава.
1949 год для нас выпускны. Старшыня экзаменацыйнай камісіі -- народны артыст СССР Глеб Паўлавіч Глебаў. (Пазней, працуючы ў Тэатры імя Янкі Купалы, я буду мець шчасце ў двух спектаклях іграць разам з ім ягоную дачку). Члены камісіі -- народныя артысты БССР Вольга Галіна і Уладзімір Уладамірскі.
Першы экзамен: гісторыя марксізму-ленінізму. Я сыплюся. На адно пытанне, з гісторыі партыі, адказваю, на другое, па філасофіі, штосьці пляту, з трэцім -- палітэканоміяй -- глуха. Глеб Паўлавіч з хітрынкай у вачах пытаецца ў дырэктара, які выкладаў нам гэтыя прадметы: «Што, Іосіф Пятровіч, ёй вельмі дапаможа ў будучай рабоце палітэканомія?» Дырэктар, хаваючы ўсмешку, адпраўляе мяне з «траяком». Усё астатняе здаю на «чатыры» і «пяць». Галоўнае -- выпускныя спектаклі. Мы іграем іх на святой сцэне Тэатра імя Янкі Купалы. Па горадзе афішы з нашымі прозвішчамі. У зале падтрымка -- студэнты малодшых курсаў, сваякі, сябры. Надзвычайнае хваляванне і велізарны поспех!
А далей -- уручэнне дыпломаў. На жаль, цягам вучобы каток адсеву прайшоў па нашым курсе жорстка, хоць і справядліва. Нас -- васемнаццаць! Бывай, родны інстытут. Развітанне з педагогамі, сябрамі. Як і на дзень Перамогі, свята са слязьмі на вачах.
Першы выпуск! Ён падараваў беларускай культуры цудоўных акцёраў, рэжысёраў, педагогаў, тэатразнаўцаў. Амаль усе адзначаны ганаровымі званнямі. Многія прысвяцілі сваё жыццё нашаму інстытуту, сталі педагогамі, працягваючы справу незабыўнага Мірошы.
Я ганаруся вамі, мае сябры-аднакашнікі. Мы пранеслі разам праз вялікае жыццё ўдзячную любоў і памяць пра нашых настаўнікаў, любоў і павагу адзін да аднаго і да нашага інстытута -- равесніка Вялікай Перамогі.
Дзіна ШПАКАВА-ЧАЛАЯ