-- Хацелі засцерагчы. Толькі бабуля ставілася памяркоўна, казала: «Ну, захочаш, дык атрымаецца». Тата быў катэгарычна супраць. Я гэта ведала, таму ціха маўчала. А мама вельмі тактоўна, інтэлігентна падводзіла мяне да люстэрка (бадай, у не самыя лепшыя дні майго юнацтва) і казала: «Ну, Зоечка, ну, дачушка! Акцёру трэба быць такім дасканалым, такім прыгожым чалавекам. Паглядзі, а ты ж у мяне слепенькая. Ты зграбная, усё ў цябе гарманічна, але ж паглядзі...» Вельмі мякка мне гэта даводзіла, каб і комплекс не стварыць, і ад тэатра адвадзіць. Толькі ад тэатра не адахвоціла, а комлекс, хоць і ненаўмысна, стварыла. Ды я ёй за гэты комплекс вельмі ўдзячная. Бо з дзяцінства ведаю: я непрывабная, мушу займацца сабой, каб лепшай зрабіцца... Каб людзі мяне ўспрымалі такой, якой я сябе бачу.

Ганарлівасць -- гэта добра або кепска?

-- Кепска, канешне. Думаю, прычына яе ў несупадзенні амбіцый з уласнымі магчымасцямі, імкненнямі і жаданнямі. Калі чалавек няздатны зрабіць тое, на што замахнуўся, і перакананы, быццам усе наўкол яму павінны. Але ж ніхто нікому, асабліва артыстам, нічога не вінен. У гэтым самая вялікая памылка, якая толькі можа быць. Пачынаючы з самых першых крокаў, з таго моманту, калі мы паступаем у тэатральны, -- нас выбіраюць. Далей можна крыўдаваць толькі на сябе. І штораз даводзіць сваю вартасць, даказваць працай. Так у любой прафесіі бывае. Нават калі цябе не выбралі, неабавязкова ты благі. Проста гэтым разам не атрымалася.

"Ідылія" Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча. Юлія.

-- Думаю, што цярпець, не мітусіцца і заставацца прыстойным чалавекам у нашай прафесіі неабходна. Ніколі не трэба напрошвацца на ролю -- толькі дамагацца прафесійных вынікаў. На сцэне ўсе навідавоку. І калі ты варты, цябе абавязкова заўважаць. Не мае значэння, вялікая роля або эпізадычная. Можна ў масоўцы «Паўлінкі» станчыць так, што на акцёра захочацца паглядзець бліжэй. Магчымасць паказацца ёсць у кожнага артыста. Калі няма, яе трэба вынайсці.

Калі ў тэатры не хапае работы, чым ты займаеш вольны час?

-- Па-першае, выкладаю ў Акадэміі. Калі мяне на сваю кафедру запрасіла Лідзія Манакова, я вельмі хвалявалася, бо не ўяўляла, што будзе ў выніку. Але ж у мяне атрымалася. Хоць педагогіка -- зусім іншая прафесія. І вельмі цікавая. Перада мной розныя індывідуальнасці. Іх трэба па-рознаму накіроўваць. Да кожнага шукаць асобны падыход. Цяпер я вельмі рада, што маю адносіны да Акадэміі і штосьці карыснае магу зрабіць для будучых акцёраў і рэжысёраў. Па-другое, я шмат працавала на радыё, дзе вучылася дзейснаму слову. Свой кіношны вопыт набывала на тэлебачанні з Віктарам Карпілавым. Дарэчы, мне ўвогуле шчасціла на ўнікальных таленавітых людзей.

Чаму купалаўскія акцёры не могуць сёння заняць такое ж месца ў свядомасці людзей, як некалі славутыя Глеб Глебаў, Барыс Платонаў, Вольга Галіна, напрыклад?

-- Думаю, таму, што тэатр цяпер увогуле займае ў свядомасці людзей зусім іншае месца. З кіна- і тэлеэкранаў на чалавека абрынулася незлічоная колькасць інфармацыі. Многія нават не надта разбіраюцца ў фільмах, якія глядзяць. Штосьці намылілася, вось акцёра і ведаюць.

Чым больш мітусішся перад вачыма, тым лепш цябе ведаюць. Ды хіба так трэба?

-- Відаць, не трэба. Прынамсі, мне хочацца здымацца ў вельмі добрага рэжысёра. І каб потым гэтае кіно хтосьці ўбачыў. Вось і ўсё. Але такой магчымасці, мабыць, не існуе. Да кінамастацтва беларускія акцёры пакуль што слаба дапасаваныя. Спадзяюся, нешта зменіцца ў будучыні.

Беларускі акцёр можа адбыцца, не чапляючыся за кіно? Так, каб усё самае галоўнае адбывалася на тэатральных падмостках? Дарэчы, нават самыя знакамітыя нашы акцёры кажуць, што на вуліцах іх не пазнаюць.

-- Мяне пазнаюць, і я вельмі даўно гэта заўважаю. І хоць прыемна бывае, але збегчы, схавацца куды-небудзь усё роўна хочацца.

Дарэчы, з тэатрам цяпер не ўсё так кепска. Проста ў розныя бакі хістацца не варта. Існуюць нішы, на якія тэатр не можа прэтэндаваць. Не трэба імкнуцца быць папулярным, пераймаць чужыя жанры, перацягваць да сябе эстраду. У драме -- ніякіх «Хрыстафораў», тады ўсё будзе добра. Зрэшты, цяпер усе мусяць зарабляць грошы, а гэта прасцей рабіць на камедыях.

Ды толькі публіка гатовая плаціць і за высокае мастацтва.

-- Канешне, і гэтаму ёсць доказы. Але камедыі -- запатрабаваныя. Так, як на «Смак яблыка», гледачы не хадзілі ні на адзін іншы спектакль. Па тры чалавекі меліся сесці на адно месца. Крыўдна. Вытрымаць было немагчыма.

Спадзяюся, цяпер тэатр змяняецца. І частка публікі ходзіць на артыстаў. Пытаюцца: а сёння Белахвосцік іграе? Гэта цудоўна. Існуе такое паняцце, як вяршынныя пачуцці. Шалёнае ўзрушэнне ад ўспрымання ўражальнага твора мастацтва. Акцёры таксама перажываюць вяршынныя пачуцці. Імгненні найвышэйшага шчасця падчас знаходжання на сцэне. Але гледачы ад падобных усплёскаў амаль што адвыклі. Яны таксама развучыліся глыбока перажываць. І мы разам з імі павінны да гэтага вяртацца.

Даўно пераканалася, што беларускія гледачы -- самыя лепшыя гледачы ў свеце. З незвычайнай удзячнасцю прымаюць і самыя прымітыўныя рэчы, і самыя складаныя спасылы. Проста не ведаю, чаму гэта тэатрам нельга падхапіць?

-- На гэтым нават можна ўсё пабудаваць! Не думаю, што галоўная задача кіраўніцтва -- абавязкова заняць у спектаклях усіх, хто доўгі час сядзіць без роляў. Мне заўсёды падавалася, што павінны працаваць самыя лепшыя. Тады і вынікі будуць іншыя. У артыстаў заўсёды хапае рыторыкі, маўляў, калі б мне гэтую ролю далі… Праверана, такое «калі б» -- часцей за ўсё нічым і застаецца. Чалавек шмат гаворыць, патрабуе, грукае кулаком аб стол, атрымлівае тое, што патрабуе, і... лепш бы гэтага не было. Ды толькі гледачоў падмануць немагчыма. Таму, лічу, у тэатры ў любым разе павінна быць дыктатура.

А як ты ставішся да выразу: «шэрыя наступаюць і выйграюць»?

-- Са шкадаваннем. Толькі спадзяюся, што мы гэты перыяд перажылі. Хоць ён у нас цягнуўся амаль дзесяць гадоў. Зрэшты, я вельмі хутка зразумела, што акцёру шкодна пра штосьці марыць. Бо калі рэжысёр выбірае іншага выканаўцу і мае зусім іншае бачанне, а ты марыш толькі пра гэтую ролю, любіш яе, асэнсоўваеш, вучыш на памяць тэкст, -- вельмі проста можна зарабіць неўроз.

Адваротны бок прафесіі -- татальная залежнасць ад усяго на свеце -- у рэшце рэшт можа разбурыць і здароўе, і асобу. Гэта вельмі цяжка -- стукацца ў глухія сцены, а потым заставацца ні з чым. Ты была гатовая да такіх іспытаў? Можаш ім супрацьстаяць?

-- У дзяцінстве здагадвалася пра гэта інтуітыўна. Бацькі нічога не абмяркоўвалі ў прысутнасці дзяцей. І я ніколі не ведала, хто ў тэатры кепскі, хто добры, хто сябра, хто вораг. Хутчэй разумела агульны характар праблем: акцёр не заўсёды мае ролі, яго могуць не бачыць... і г.д. І толькі калі пачала працаваць у тэатры, адчула, як тут усё можа быць складана. Розныя людзі, амбіцыі, самалюбства… Не ўсё кажуць і не ўсе могуць слухаць праўду. Асабліва калі гэта крытыка. Як гэта ні крыўдна прызнаваць, артысты ў сваёй масе -- індывідуалісты. Калі рэжысёр дае табе творчую спажыву, значыць ён добры. Таму ў акцёрскай прафесіі вельмі важна развівацца, умець думаць, аналізаваць, крытыкаваць. І галоўнае -- не абагаўляць уласнае «я». Акцёры ў бальшыні апраўдваюць сябе, песцяць, накшталт: той спектакль добры, у якім «я» іграю, «я» ўсё раблю правільна, інакш -- вінаваты рэжысёр... На жаль, так вельмі часта бывае. Зразумела, нават выдатны артыст не можа зрабіць кепскі спектакль лепшым. Але ж ад артыста залежыць, каб ён сам, нават у вельмі слабым спектаклі, не вельмі абняславіўся. І такім чынам спектаклю можна дапамагчы. Мы пастаянна корпаемся ў сваім унутраным свеце, спрабуем штосьці ў ролі адкарэкціраваць, і спектакль на нас уздзейнічае, і публіка ўплывае. Працэс павінен адбывацца безупынна. Калі акцёр не здатны глянуць на сваю работу крытычна, гэта вельмі блага. Ён можа спыніцца і пайсці назад. У нас такая прафесія.

Можна «праверыць алгебрай гармонію» -- на колькі працэнтаў ты лічыш сябе рэалізаванай?

-- Мабыць, працэнтаў на пяцьдзесят.

Здаецца, быў перыяд, калі ты рэалізоўвалася больш актыўна. І былі ўспышкі, якія моцна прыцягвалі. Вакол цябе і Аляксандра Гарцуева проста бурліла творчае жыццё. Вы -- разам з маладымі акцёрамі. Потым нібыта ўсё скончылася?

-- Больш не было такой магчымасці. Не дазвалялася. Засталіся толькі «капуснікі», якія мы робім штогод. Праз іх -- адбываецца нейкі акт. Даволі значны для таго, хто разбіраецца ў падобных рэчах. Смешна -- не смешна. У розных формах. Пры гэтым -- сур’ёзныя намаганні і вялікая праца. Хутка робіцца, але доўга выношваецца. Яшчэ са студэнтамі я імкнуся рабіць усё, над чым хочацца працаваць самой. Таксама атрымліваю карысныя ўрокі. Дарэчы, каб не расчароўвацца ў маладых артыстах, не трэба надта моцна да іх прыкіпаць, надзяляць іх такімі якасцямі, якімі насамрэч яны не валодаюць. Каб не падмануцца. Магчыма, гэта зусім няблага -- пэўны час падманвацца. Ды канчатковыя вынікі могуць быць не надта прыемныя.

Схільнасць надзяляць людзей станоўчымі якасцямі -- уласцівасць маладых. Гэта ў юнацтве ўсе ўяўляюцца добрымі, у больш сталым узросце ў адносінах да калег часам пераважае раздражненне. Ты ўсё яшчэ застаешся ў мінулым часе?

-- Чамусьці так. І падманваюся. Каб зразумець чалавека, мне, паводле прафесіі, не трэба нейкай спецыяльнай інфармацыі. Я чалавека бачу і адчуваю, але адначасна ўмудраюся нейкія абуральныя праявы не заўважыць. Захапляюся, а потым здзіўляюся: як жа так?! Дарэчы, плётак не слухаю і не збіраю.

А потым кажаш сабе: «Колькі яшчэ разоў мяне можна вучыць?»

-- Так. Таму апошнія тры гады пры зносінах з людзьмі стараюся захоўваць пэўную дыстанцыю. Колькі яшчэ вытрымаю, не ведаю. Такім чынам, я зараз актыўна -- сама па сабе. І гэта правільна, так і трэба. З іншага боку, у жыцці мне часта шчасціла на выдатных людзей. І я заўсёды, калі можна, імкнуся людзям дапамагаць -- справай, парадай, рэпетыцыяй... Чаму ж не? Зрэшты, усё роўна не ў свае справы лезу. Хоць потым за гэта і атрымліваю…

На твой погляд, чалавек -- істота біялагічная, касмічная або духоўная?

-- Думаю, чалавек недастаткова зрабіў, каб рэалізавацца як духоўнае стварэнне. Людзі проста пакуль не ведаюць сваіх магчымасцей і не выкарыстоўваюць іх. Добра, калі б кожны мог засяродзіцца на чымсьці стваральным.

"Івона, прынцэса Бургундская" Вітальда Гамбровіча. Каралева Малгажата.

Калі працуеш над роляй -- упускаеш персанажа ў сваю душу або сама ў яго паглыбляешся?

-- Думаю, прафесійнасць у тым і заключаецца, каб не падмінаць ролю пад сябе, а ісці ёй насустрач. У гэтым я сябе абавязкова кантралюю. Няхай вобразы будуць такімі, якімі іх стварыў драматург і хоча бачыць рэжысёр. Мне важна быць разам з персанажам. Неабходны паток інфармацыі я ўспрымаю па розных каналах. І адразу спыняецца маё звычайнае жыццё, усе думкі, памкненні, вопыт засяроджаныя на вобразе. Распачынаецца працэс. Што б ні адбывалася, я -- прыёмнік. Працэс несупынны і нават не заўсёды падкантрольны. Дарэчы, люблю (хоць гэтага цяпер амаль ніхто не робіць) перапісваць ролі. У гэты момант штосьці асаблівае дзеецца. На адным эпізодзе -- засяродзішся, у другім -- разняволішся. А патокі ідуць. Потым пачынаюць сніцца сны. І яны бываюць вельмі дзіўныя, розныя. Часам бачу ў сне сябе, часам -- жанравыя сцэнкі... Раніцай усведамляю, навошта ўсё было. Каб падвесці мяне да думкі, што я прапускаю самае галоўнае.

Многія лічаць, што стопрацэнтнае зліццё са сцэнічным вобразам немагчымае. Гэта значыць -- «дурка». У цябе таксама заўсёды ёсць і ты, і яна?

-- Бываюць такія імгненні, калі нас падзяліць немагчыма. Але толькі імгненні. І гэта не «дурка», а менавіта моманты поўнага спалучэння акцёра і персанажа. Насамрэч мяне больш хвалюе іншая праблема. Прафесійны акцёрскі ўзровень стаў даволі высокім. Гэта значыць, што артыст сярэдняга ўзроўню цяпер таксама намнога лепш. Ды толькі вышыняў, калі ў гледачоў ад хвалявання голас зрываецца, відавочна не стае. Для мяне самы каштоўны момант мастацтва настае, калі не разумею, як зроблена роля. Але такія работы сустракаюцца вельмі рэдка. Магчыма, калі ўсе спрэс пачалі займацца сацыялістычным рэалізмам -- сталі працаваць дзеля сябе. Маўляў, я ў прапанаваных абставінах такі выключны, што магу сыграць любую ролю. Магу коску заплесці, а магу і не заплятаць, магу грымам карыстацца, а магу і не карыстацца. Галоўнае, што -- я. Але ж мне цікава бачыць на сцэне не сваіх калег і знаёмых, а таго, напрыклад, пра каго Чэхаў напісаў. Хачу бачыць Аркадзіну, і яна зусім іншая, не ты! І рэжысёрам нашым даводзіцца цяжка, бо часам вымушаны педагагічнай працай займацца. Хоць, канешне, акцёр павінен на рэпетыцыі падрыхтаваным прыходзіць. І мне хацелася б, у гэтым сутнасць прафесіі і ёсць, -- пераўвасобіцца, зліцца, нешта ў сабе назапасіць, а потым выдаткаваць на сцэне. На жаль, так бывае не заўсёды і не паўсюль. Акцёра часцей выкарыстоўваюць як фарбу... патрэбнага колеру.

Мера паглыблення ў вобраз цябе калі-небудзь палохала?

-- Калі атрымліваецца паглыбіцца ў вобраз, мяне гэта не палохае, а радуе. Бо нейкага ціску на псіхіку я не адчуваю. Бывае перагрузка нервовай сістэмы, калі -- я заўсёды разумею. Гэта непрыемна і ўсё ж для акцёра зусім няблага. Таму што лепш знясіленне, чым татальная абыякавасць да ўсяго. Бо сілы ў рэшце рэшт можна аднавіць. Ёсць ролі, якія для мяне зрабіліся кропкай адліку. Я сама сабе сказала: «Значыць, магу». Іх няшмат. Раіса ў «Жыцці Карыцына» -- першы сапраўдны паварот у прафесіі. Юлія ў «Ідыліі», дзе было вельмі складанае псіхафізічнае існаванне (я лётала, як пушынка, ды трэба было, каб праца мая сталася незаўважнай). Спектакль «Крывавая Мэры», які мы разам з Гарцуевым выпакутавалі. Далей роля Каралевы Малгажаты ў «Івоне, прынцэсе Бургундскай». «С.В.», над якім апантана працавалі ўсе разам. І антрэпрызны спектакль Кацярыны Агароднікавай «Піць, спяваць, плакаць». Падчас прэм’еры мяне проста ахапіла паніка. А пасля зразумела -- адбылося. Дарэчы, мая акцёрская ўласцівасць: мала веры ў сябе і шмат самакрытыкі. Інакш -- была б і іншая актрыса, і зусім іншы чалавек. Пасля прэм’еры «Піць, спяваць, плакаць» я амаль суткі была шчаслівая -- абсалютна і бязмежна. І нішто засланіць гэта не магло.

Вялікі дзед і славуты купалаўскі акцёр Глеб Глебаў нейкім чынам працягвае ўплываць на тваю творчасць?

-- Працягвае. Дзіўным чынам. Звычайна кажуць, што прырода на дзецях таленавітых людзей адпачывае. У нашай сям’і ўсе чакаюць: на кім яна адпачне? Не адпачывае -- і дзякаваць Богу. Прынамсі, упэўнена, ад дзеда штосьці ўва мне ёсць. Магчыма, таму, што ў дзяцінстве шмат была разам з ім. Толькі мне трэба было паводзіць сябе ціха, калі да яго прыходзілі сябры і калегі. Тады мне дазвалялі паслухаць і ў пакоі пасядзець. Мне мінула чатыры гады. Я разумела, калі было смешна, і рагатала разам з усімі. Потым мы з дзедам разыгрывалі эцюды. Я -- маці, а ён мой сыночак. І гэта была наша ўлюбёная гульня. Ён усё рабіў папраўдзе. А мяне ніколькі не бянтэжыла, што я мушу яго караць, ставіць у кут. Дзед ужо моцна хварэў тады. Але для мяне сіл не шкадаваў. А я яму прычоскі рабіла, сварылася, што не мые рукі, рвала на шматкі паперу, нібыта гатавала ежу, клала на талерку -- і дзед гэтую паперу жаваў. Або толькі выгляд рабіў -- не ведаю. Неяк убачыла, як суседскага хлопчыка білі рэменем, і вырашыла «сыночка» такім чынам павыхоўваць. Біла не моцна, але ж ён плакаў па-сапраўднаму. Дзед мне паказваў шмат эцюдаў на расслабленне і напружанне мышц. (Дарэчы, я іх зараз са сваімі студэнтамі раблю.) Захапляльны занятак -- ценявы тэатр. Накіроўвалі на сценку святло і разыгрывалі казкі. Дзед мяне часам палохаў. Яшчэ любілі з ім пірагі з пяска рабіць і ўпрыгожваць іх кветкамі -- у каго лепш. Думаю, адчуванне, успрыманне цэлага ў мяне ад дзеда. І тое, што ў спектаклі дакладна сваё месца разумею, займаю толькі тую прастору, якая мусіць быць маёй. Нядаўна Галіна Талкачова распавяла цікавую гісторыю. Неяк у Глебава спыталіся: «Калі б вам прапанавалі ролю Рамэо, вы б адмовіліся?» Ён адказаў: «Ніколі. Не маю права адмаўляцца ад ролі, калі рэжысёр мне яе даў. Буду грызці зямлю, але мушу зрабіць яе добра. Якім бы шляхам такая думка ні прыйшла ў яго галаву, мяне гэта менш за ўсё павінна турбаваць». Мяне гэтая праблема таксама вельмі займае. Яна сярод тых, што ў прафесіі спрабую прыняць за аксіёму. Ніколі яшчэ не адмаўлялася ад роляў. Але я пра іншае… Вось такім чынам ад дзеда мне штораз нешта новае прыходзіць. І часам здаецца, што ён сапраўды недзе побач.

У расповедах пра Купалаўскі тэатр часам яшчэ можна пачуць пра асаблівую аўру, якая тут існавала. А цяпер яна ёсць або на ніжнія паверхі сышла?

-- Не ведаю. Прынамсі, я яе адчуваю і яна мне дапамагае. Калі б нічога гэтага не было, думаю, і тэатра нашага даўно б не існавала. Раней тут было шмат сумленнасці, шмат інтэлігентнасці, шмат сямейнасці. Сямейнасць і дабрыня засталіся. Думаю, людзі, якія тут пакінулі свае сляды, нейкім чынам... чысцяць нас. І многія навучыліся стрымліваць свае непрыемныя парыванні. Інакш усё магло б стацца гэтак жа прыкра і цынічна, як цяпер у Віцебску. Дзе некалі таксама ўсё было па-іншаму -- пакуль жылі і ігралі выдатныя коласаўцы Анатоль Трус, Зінаіда Канапелька... Сярод купалаўцаў яшчэ засталіся аўтарытэты. Іх няшмат, але яны ёсць. Артысты, здатныя сваёй ігрой усё асвятляць. Бадай, гэта самае галоўнае: здатнасць выйсці на сцэну і давесці.

Людміла Грамыка