Жыццё поўніцца парадоксамі
Апошні раз я быў Вільнюсе ў 1987 годзе (калі не лічыць «транзітных» праездаў праз гэты горад), тады я сустрэўся са сваім даўнім сябрам і старшынёй Літоўскага саюза мастакоў Костасам Богданасам і вітражыстамі Казісам Маркунасам і Альгімантасам Стошкусам. У тыя дні якраз споўнілася 10 гадоў з дня смерці Стасіса Красаўскаса, і мы, усе разам, адзначылі гэтую журботную падзею, памянуўшы выдатнага мастака і цудоўнага чалавека ў кафэ «Локіс».
Cтралец. Ілюстрацыя да паэмы Юстынаса Марцінкявічуса "Сцяна". Аўтацынкаграфія. 1967 - 1968.
Хтосьці сказаў, здавалася б, банальную фразу: жыццё поўніцца парадоксамі. Менавіта так і было: за год да адыходу ў іншы свет Стасіс зрабіўся лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі СССР, у год смерці -- народным мастаком Літвы. Яму не было і сарака дзевяці гадоў...
Я ўзгадваю першую сустрэчу са Стасісам у Мінску, падчас Дзён культуры Літвы. Потым былі кароткія спатканні ў Маскве на розных мастацкіх мерапрыемствах, двойчы -- у Вільнюсе, калі я рыхтаваў выстаўку беларускага жывапісу ў Палацы мастацтваў і сустракаўся на творчых вечарах з літоўскімі калегамі ў Мастацкім музеі; і аднойчы -- нават у Ташкенце, калі там адзначаўся юбілей Узбекскага саюза мастакоў.
...Па маёй просьбе, мы ўчатырох -- з Богданасам, Маркунасам і Стошкусам -- скіраваліся на могілкі, дзе быў пахаваны Красаўскас. Знайшлі магілу. З аднаго яе боку чорная мармуровая лесвіца нечакана абрывалася, як быццам у нікуды; троху далей па другой такой жа лесвіцы на невысокі ўзгорак уздымаліся наведвальнікі. Адзін з іх паглядзеў на дзіўныя, абсечаныя прыступкі і запытаўся па-руску: «А гэта як разумець?» Ніхто яму не адказаў.
Тое быў фрагмент помніка. Скульптуру на магіле Красаўскаса ўстанавілі пазней.
Не ведаю, як яшчэ ўшанаваны мастак на радзіме, але засведчу адно: за свае нядоўгія гады жыцця гэты майстар паспеў зрабіць неймаверна шмат. Цяпер цяжка ўсвядоміць, што адзін чалавек мог ствараць бліскучыя гравюры і малюнкі, спяваць у прафесійнай оперы, выкладаць у мастацкім інстытуце і здымацца ў кіно, маляваць шаржы для гумарыстычнага часопіса, вандраваць па свеце і збіраць народныя песні, гучна вітаць сяброў і выдатна бавіць з імі час за бутэлькай віна ці тузінам піва пад цэпеліны альбо салёныя сухарыкі, а таксама быць у курсе ўсіх навін літаратурна-мастацкага жыцця. А яшчэ ён быў чэмпіёнам краін Балтыі па плаванні і вельмі паважаў Джоні Вайсмюлера, неаднаразовага алімпійскага чэмпіёна па гэтым відзе спорту канца 20-х гадоў ХХ стагоддзя, -- знакамітага Тарзана.
Стасіс запомніўся мне і як дасціпны жартаўнік, ён цудоўна расказваў анекдоты, але адначасова мякка адстойваў свае жыццёвыя і мастакоўскія пазіцыі. Ужо тады ён казаў мне: «Ведаеш, Барыс, надыдзе той час, калі Літва стане той Літвой, якую з самага пачатку задумаў Бог». «А чым табе і твайму народу кепска?» -- здзіўляўся я. «Не хапае свайго паветра, свежага ветру...» Тады я не ўнікнуў у гэтую фразу і прыняў яе як проста эфектную метафару, не больш...
Пра паэзію, натхненне і прызнанне
У апошні раз я гутарыў са Стасісам за некалькі месяцаў да яго ад’езду ў Маскву -- ён мусіў легчы на лячэнне ў Крамлёўскую бальніцу. Я рыхтаваў экспазіцыю ўжо згаданай выстаўкі беларускага жывапісу ў вільнюскім Палацы мастацтваў, і напрыканцы дня мы са Стасісам спусціліся ў тую самую кавярню «Локіс». За кілішкам каньяку пацякла няспешная гутарка, якую я амаль што стэнаграфічна занатоўваў у свой блакнот.
Стасіс, ты выдатны ілюстратар. А што ты больш любіш ілюстраваць: прозу ці паэзію?
-- Паэзію. Скажу табе шчыра: як мастак я пачынаўся менавіта з любові да паэзіі. Мне здаецца, у ёй больш прасторы для выказвання сваіх эмоцый і думак. Я люблю тую паэзію, якая дае спажыву не аднаму толькі сэрцу, а прымушае працаваць і мозг. І яшчэ -- у ёй заўсёды ёсць музыка. Музыка самога верша, змена ягоных інтанацый...
Мне здаецца, вершы знітаваныя з графікай своеасаблівай рытмікай...
-- Так, я не ўяўляю вершаў без рытму, як не бывае без яго і добрай графікі. Нават калі паэзія абапіраецца не на рытм, а на «арытмію», у ёй усё роўна ёсць арганізаванасць. Гэта -- нібыта сінкопа ў музыцы, дзе «арытмія»... як бы гэта выказаць...
Падкрэслівае рытм...
-- Менавіта так! Для таго, каб па-сапраўднаму зразумець цішыню, трэба яе парушыць. І адчуць у гэтай нечаканай змене рытм...
Ці можаш прывесці канкрэтны прыклад?
-- Безумоўна. Але спачатку скажу: мне падабаецца, калі рыфмаваныя вершы змяняюцца нерыфмаванымі...
Белымі?
-- Так. Скажам, я чытаю паэму Юстынаса Марцінкявічуса «Кроў і попел». Яна спачатку ідзе спакойна, у класічным памеры, а потым -- трагічны шосты раздзел: белыя вершы, свабодны памер. Ён адразу дае такую экспрэсію, такое полымя, што ты гатовы крычаць. І ўся гэтая дынаміка выплёскваецца ў фінал паэмы. Але гэта тычыцца таленавітай паэзіі...
А «не таленавітую» ты не ілюструеш?
-- Не. Я ўвогуле не ведаю, што такое ілюстрацыйная графіка. Я перакананы, што кніжная графіка -- гэта асобны від мастацтва, які ўваходзіць у кнігу зусім не для таго, каб толькі суправаджаць сюжэт. Мне гэты від толькі тады цікавы, калі ён, скажам так, становіцца самастойным...
Г
З ілюстрацый да "Найвышэйшай песні Саламонавай". Аўтацынкаграфія. 1966.
эта значыць, паняцце «ілюстрацыя» для цябе не існуе?
-- Ты мяне не зразумеў. Для мяне не існуе слова «ілюстрацыйнасць» -- інакш кажучы, механічны пераклад тэксту ў відэарад. Разумееш, выява павінна не толькі тлумачыць, але і прымушаць цябе думаць, у нечым працягваць вершы, паказваць новыя бакі твора. Ад гэтага, пагадзіся, кніга робіцца лепшай. Вось, напрыклад, вершы Межалайціса (працытую іх у рускім перакладзе):
В шар земной упираясь ногами,
Солнца шар я держу на руках.
Я -- как мост
Меж землей и солнцем...
Як можна візуальна адлюстраваць такую складаную філасофію? У «лоб», як ты разумееш, нельга, інакш атрымаецца немаведама што... Вось і ўяўляй, як праз музыку пластыкі, рытму, колер плямы, выгін ліній знайсці тую самую адзіную выяўленчую метафару высокай паэзіі, якая б адпавядала і маёй філасофіі, і філасофіі паэта...
Стасіс, а што ты ведаеш пра беларускую паэзію?
-- Мне сорамна, але няшмат. Чытаў Купалу. Ведаю яго «Паўлінку» і тое, што ён некалькі гадоў працаваў у газеце «Наша Ніва», якая выходзіла ў Вільні. Дарэчы, «Паўлінка» была ўпершыню пастаўлена менавіта ў Вільні. Ну, ты пра гэта, канешне, ведаеш лепш за мяне... Максіма Багдановіча чытаў па-руску. Падобны да Лермантава, толькі мякчэйшы... Песні беларускія люблю, асабліва народныя... Вось у вас, у Мінску, нядаўна з’явіліся «Песняры» -- унікальны ансамбль, думаю, з вялікім будучым...
Як і калі нараджаецца ў цябе тая альбо іншая гравюра?
-- Ты не першы задаеш мне гэтае пытанне. Калі шчыра, не ведаю. Момант нараджэння, момант пачатку чамусьці не магу злавіць. Не магу яго вызначыць... Далей -- усё зразумела. Далей ідзе нармальная праца, ідзе развіццё тэмы, тут ужо я заўважаю і памятаю ўсё. І вось тут ёсць цікавы момант: калі думка неардынарная, дык я цалкам аддаюся ёй, нібыта жанчына каханаму, пачынаю не толькі глыбей разумець яе -- думку, але і адчуваць усе адгалінаванні, сцяжынкі, прычым бачу іх спачатку нібыта як міраж, а потым усё больш дакладна. Я крочу па гэтых сцяжынках і раптам сустракаюся з чымсьці зусім новым, незвычайным, што не мае ўжо непасрэднага дачынення да кнігі, над якой працую... І ўзнікаюць новыя задумы...
Што для цябе натхненне?
-- О, гэта рэдкі, але надзвычай цудоўны стан душы. Стан асаблівай узнёсласці, які немагчыма вызначыць словамі. Час нібыта сціскаецца, спрасоўваецца, і ты адчуваеш сябе мацнейшым. Фантастычныя хвіліны! Аднак натхненне само па сабе не з’яўляецца. Яно -- нібы працяг тваёй руціннай працы... Іншы раз натхняюць мяне, як гэта ў вас кажуць, на «новыя здзяйсненні» родныя людзі: мая дзівосная жонка Ніэла (ты з ёю знаёмы), з якой я ажаніўся яшчэ на другім курсе мастацкага інстытута, у 1953-м, а таксама мае слаўныя дочкі Раса і Аістэ...
Ці задаволены тым, што ты зрабіў у жыцці?
-- Калі шчыра, не вельмі. Хоць штосьці падабаецца. Напрыклад, гравюры да кніг Эдуардаса Межалайціса «Чалавек», «Кардыяграма», «Авіяэцюды», серыі «Палёт», «Нараджэнне жанчыны», «Мацярынства», «Найвышэйная песня Саламонава». Нядаўна вось скончыў цыкл аўтацынкаграфій «Куды ідзеш, чалавек?»...
Ведаеш, Стасіс, я бачыў далёка не ўсе твае работы і ў асноўным -- у рэпрадукцыях. З пабачанага мне вельмі падабаюцца ілюстрацыі да паэмы Роберта Раждзественскага «Рэквіем». І яшчэ гравюра «Хто я?», у якой мяне ўразіла думка пра тое, што фізічна моцны чалавек раптам аказваецца ўнутрана бездапаможным перад невырашальным пытаннем пра ягонае прызначэнне і наогул -- пра мэту быцця...
-- Гэтая тэма мяне заўсёды хвалявала -- Чалавек, яго вечнае імкненне разарваць ланцугі зямнога прыцяжэння і ўзляцець, як Ікар... Але ўсведамленне мноства зробленых памылак не дае яму магчымасці адчуваць сябе шчаслівым... Зараз я працую над філасофскай серыяй, прысвечанай памяці салдат, загінуўшых у Вялікую Айчынную. Хачу назваць гэтую серыю «Вечна жывыя» -- паспрабую ў ёй паказаць перамогу жыцця над смерцю...
Ці часта ты вяртаешся да сваіх старых работ, забытых ці напаўзабытых? Напрыклад, да студэнцкіх?
-- Такія выпадкі бываюць. Люблю разбіраць запыленыя папкі ў майстэрні. Нечакана знаходжу старыя малюнкі, разглядаю іх: гэта кепска, тое -- яшчэ горш. І раптам -- нібыта азарэнне! Гэты малюнак я яшчэ не перарос! Сёння я не зрабіў бы яго лепш! Па-іншаму -- так, але лепш -- не...
Прынята лічыць, што літоўскай графіцы няма роўных у Савецкам Саюзе. Ці так гэта? Толькі шчыра...
-- Гэта перабольшанне. Наша графіка -- від складанага тэхніцызму, а значыць, не адразу разумееш, як зроблены твор. І многія мастацтвазнаўцы з усяе сілы націскаюць на гэтае «як». А вось «што» -- для іх не істотна. Такім чынам знішчаецца сама ідэя. Няма думкі. Няма болю. Ёсць толькі «як».
У цябе гэтае «як» добра атрымліваецца...
-- Але я заўсёды адштурхоўваюся ад таго, «што» я раблю. Гэта для мяне важна. «Што» -- першаснае, толькі яно павінна дыктаваць -- «як». Мне здаецца, графіка вельмі цесна звязаная з мысленнем, бо ў самой яе прыродзе шмат умоўнага. Скажам, я аддаю перавагу двум асноўным колерам -- чорнаму і беламу. Паміж імі і адбываецца канфлікт, паядынак, дуэль. А каб вырашыць гэты канфлікт, патрабуецца філасофскі падыход. У рэшце рэшт, у душы кожнага чалавека заўсёды ідзе безупынная барацьба -- паміж белым і чорным, паміж дабром і злом, любоўю і нянавісцю, святлом і цемрай. Зразумела кажу? Ды калі апынаешся ў гэтым уласным свеце, пачынаеш думаць гранічна канкрэтнымі вобразамі. І ўсю шматаблічную разнастайнасць нашага жыцця, нашага быцця трэба перадаць скупымі сродкамі -- толькі белым і чорным. Канешне, для гэтага трэба ўсё добра абдумаць. У графіцы цікавы свет, пазначаны вострай і неардынарнай думкай. А тыя гравюры, якія хай нават і прафесійна, але слепа капіруюць чалавека і прыроду, мне нецікавыя, яны пазбаўленыя глыбыні і шырокага абагульнення.
Не памылюся, калі назаву цябе, Стасіс, маэстра паэтычнай метафары ў мастацтве графікі. І не толькі ў савецкай мастакоўскай прасторы. Акрамя ўнікальнага прафесіяналізму, ты валодаеш здольнасцю абапірацца на сучасны асацыятыўны прынцып: не дагаворваеш да канца, а прадастаўляеш гледачу шырокую прастору для ўяўлення, фантазіі, разваг. Словам, для няпростай работы думкі...
-- Што я магу сказаць? Наша стагоддзе патрабуе ад мастака асаблівага лаканізму. І я імкнуся не загрувашчваць свае кампазіцыі лішнімі дэталямі, не перагароджваць гледачу шлях да пошуку эмацыянальнай унутранай сутнасці той ці іншай з’явы, якую я адлюстроўваю...
Стасіс, а як ты ставішся да сваёй славы?
-- Добра. Гэтая рэч мастаку неабходная. Для працы. Штосьці кшталту маральнага ганарару. А далей ужо ўсё залежыць ад асобы...
Што гэта значыць?
-- Калі мастак не ўмее крытычна падыходзіць да сваёй персоны, не здольны час ад часу паглядзець на сябе збоку, дык папулярнасць, слава хутка могуць зрабіцца ворагамі ягонай творчасці. А наогул папулярнасць -- гэта своеасаблівая духоўная ласка для мастака. Яна значна вышэй за іншыя ўзнагароды. Самае дарагое -- бачыць, што ты патрэбны людзям. Кажу табе шчыра. Гэта ні з чым не параўнальнае пачуццё!..
Незваротнасць страты…
Беражліва захоўваю два цудоўныя альбомы -- «STASIS KRASAUSKAS. Grafika» і «STASIS KRASAUSKAS. Moters gimimas», якія мне падарыў мастак у час нашых амаль бесперапынных сустрэч 28 і 29 сакавіка 1974 года. Тады, у дні Дэкады літоўскай культуры на Беларусі, мы з ім хадзілі па Мінску, пабывалі ў майстэрнях Барыса Заборава, Сямёна Геруса і Алены Лось (апошнія двое -- выхаванцы Вільнюскага мастацкага інстытута), а таксама на кватэры мастацтвазнаўцы Уладзіміра Бойкі.
Як рэліквіі, засталіся ў альбомах аўтографы мастака: «Дорогому Борису! Надеюсь, наши встречи-связи будут продолжаться много лет! На память о хорошем начале. Стасис Красаускас. Минск. 74 -- III -- 28»; «Борису К. На память о Декаде и о наших встречах. Минск. 74 -- III -- 29».
Яго не стала праз тры гады, 10 лютага 1977-га...
Зусім нядаўна Мінск наведаў Барыс Забораў, які прыехаў з Парыжа на радзіму, каб перадаць у дар Нацыянальнаму мастацкаму музею сваю карціну «Гумно». І першым, пра што мы ўспомнілі, калі ўбачыліся, была тая наша даўняя сустрэча са Стасісам вясной 74-га. Барыс сказаў, што дагэтуль лічыць Красаўскаса непераўзыдзеным майстрам графікі, і дадаў, што такіх таленавітых, адданых мастацтву і сяброўству душэўных людзей, якім быў Стасіс, у нашым сённяшнім свеце знайсці цяжка. І ён мае рацыю...
Барыс КРЭПАК