Эмілія Пранскутэ:«Чакаю, калі надыдзе свята»

№ 7 (316) 20.07.2009 - 20.08.2009 г

Каб зразумець тонкасці і асаблівасці тэатральнага працэсу ў Літве і ў Беларусі, трэба, як ні дзіўна, шукаць кропкі перакрыжавання. Пры гэтым немагчыма абмінуць увагай актрысу Нацыянальнага тэатра імя М.Горкага Эмілію Пранскутэ. Яе імпульсіўна-сакавітыя сцэнічныя вобразы захапляюць гледачоў самымі нечаканымі мадуляцыямі. У кожнай ролі актрыса ўпэўнена адпавядае нашым уяўленням пра першакрыніцу, зіхаціць і трапеча фарбамі.

Варта згадаць хоць бы Лізэту ў знакамітым спектаклі Рускага тэатра «Адзіны наследнік» Жана Рэньяра, Марыю Лук’янаўну ў «Тэрмінова патрабуецца... “самазабойца”» паводле Мікалая Эрдмана або Кланету ў «Прытворнахворым» Жана Баціста Мальера. Цікава, што Эмілія Пранскутэ нарадзілася і вырасла ў Вільнюсе, але з Беларуссю заўсёды мела самыя блізкія сувязі. Яе бацькі -- у сваяцтве, хоць і далёкім, з Якубам Коласам, маці -- стрыечная сястра знакамітай купалаўскай актрысы Біруты Дакальскай. Лёс таксама адмысловы рэжысёр, ён і распарадзіўся такім чынам, што, скончыўшы Беларускую дзяржаўную акадэмію мастацтваў, Эмілія засталася ў Мінску. І дагэтуль, так бы мовіць, расстаўляе элегантныя літоўскія акцэнты на рускіх падмостках Беларусі.

 

 

 
/i/content/pi/mast/20/385/37.jpg
Апынуцца, як кажуць, «у пэўны час у пэўным месцы» можна хіба што па волі лёсу. Магчыма, такім чынам вы і патрапілі ў Мінск?

-- Так. Прыехала паступаць у Акадэмію мастацтваў. Калі мне неадкладна захацелася вучыцца ў тэатральным, у Літве набору на акцёрскае аддзяленне не было. Ды Вільнюс і Мінск зусім побач. Гэта і абумовіла мой выбар. Акцёрскі курс -- у перспектыве для Купалаўскага тэатра -- набіраў Валерый Раеўскі. Па зразумелых прычынах я да яго ніяк не дапасоўвалася. Таму паступіла на лялечнае, да Аляксея Ляляўскага. Памятаю, што сярод абітурыентаў амаль трыццаць працэнтаў было літоўцаў. Калі скончыла Акадэмію, Рускі тэатр уяўляўся мне недасягальным. Прынамсі, атакі маладых спецыялістаў тут адбіваліся бязлітасна. У 1998-м скончыла працаваць над «Пацукаловам» паводле паэмы Марыны Цвятаевай і прыняла ўдзел у фестывалі монаспектакляў «Я». На мяне звярнуў увагу прэзідэнт Міжнароднай асацыяцыі фестываляў тэатра аднаго акцёра Валерый Хазанаў. Неўзабаве, падчас гастроляў Рускага тэатра ў Маскве, менавіта ён параіў Барысу Луцэнку ўзяць мяне у трупу. Так што -- «у пэўны час і ў пэўным месцы»...

Цяпер, калі ваш акцёрскі лёс канчаткова вызначаны, вам не крыўдна, што ў Літве ёсць вялікая тэатральная імперыя, а тут яе не існуе?

-- Так склалася, што тэатр зрабіўся нацыянальным літоўскім брэндам. Цудоўна! Я нават не ведаю, што пры гэтым першаснае. Асаблівыя адносіны публікі да тэатра, якія пашыраюць брэнд, або ўзровень сцэнічнага мастацтва, якое выклікае ўсеагульнае захапленне. У любым выпадку я вельмі рада, што ў Літве такі тэатр існуе. І ён сам па сабе спецыфічная структура. Літва -- маленькая краіна, а Вільнюс -- невялікі горад. Некалі мы з маімі аднакурснікамі прыязджалі ў Вільнюс. Ішлі па горадзе, і праз кожныя пяць метраў хтосьці са мною вітаўся. Сябры здзіўляліся: «Што, у цябе тут усе знаёмыя?» У Мінску гэта ў прынцыпе немагчыма. Затое і тэатр у Вільнюсе -- невялікае замкнёнае кола. Думаю, для мяне б не ўяўляла асаблівых цяжкасцей патрапіць у яго. У прынцыпе -- усё было рэальна. Ды толькі я ўвайшла зусім у іншы асяродак, з якім была звязана шмат у чым іншым навучаннем. Даволі складана было б выйсці з такога круга і ўпісацца ў інакшае тэатральнае вымярэнне.

Адчуваеце розніцу паміж літоўскім і беларускім тэатрамі, іх адметнасці і асаблівасці?

-- Цяжка сказаць. Справа ў тым, што ў Беларусі літоўскі тэатр звычайна ўспрымаецца праз тры прозвішчы. Але іх не тры, а больш. Магчыма, пяць... І таксама ёсць усялякае рознае. Таму я б не стала літоўскую тэатральную спецыфіку звязваць з пастаноўкамі Эймунтаса Някрошуса, а ўсіх астатніх рэжысёраў пералічваць па чарзе. Ёсць, напрыклад, Оскарас Каршуновас са сваёй зусім іншай спецыфікай. Дарэчы, з ім я вучылася ў адной школе. Ён быў старэйшы на два класы за мяне. І ніхто не ведаў, што Оскарас тэатрам займацца будзе. У Вільнюсе я расла ў музычным асяродку, а мае бацькі спрабавалі з мяне скрыпачку вырасціць.

   
/i/content/pi/mast/20/385/38.jpg
У монаспектаклі "Пацукалоў" паводле Марыны Цвятаевай.
А што вылучае сучасны беларускі тэатр?

-- Я з вялікім шкадаваннем і крытычна стаўлюся да недахопу ў нас рэжысуры. Балюча перажываю за таленавітых акцёраў, многія з якіх нерэалізаваныя. Калі вучылася ў маскоўскай акцёрскай школе імя Міхаіла Чэхава, бачыла драматычных выканаўцаў з усяго свету. І цудоўна ведаю, што патэнцыял беларускіх артыстаў не горш, чым у артыстаў з іншых краін. Але ж беларускі тэатр цяпер не на вышыні. Чаму? Відавочна з-за недахопу рэжысуры. Вось таму нашы акцёры то пачынаюць спяваць, то збіраюцца ў групы... Займаюцца альтэрнатыўнымі пошукамі, каб творчую энергію скіраваць хоць у нейкае рэчышча. Па сутнасці, гэта свайго роду сублімацыя. Ды творчыя сілы, якія трэба на штосьці патраціць, выдаткоўваюцца на пабочныя справы. Толькі б не сядзець без роляў! Павальныя спевы беларускіх артыстаў -- свайго роду паказчык. Маладыя людзі, у адрозненне ад старэйшых калег, што ўжо стаміліся ад жыцця, яшчэ да нечага імкнуцца. Маюць сваё ўяўленне пра тэатр, якое неабходна рэалізаваць. Дадайце сюды недахоп інфармацыі. Студэнткай я заспела тыя часы, калі з Акадэміі ездзілі на творчую практыку ў Маскву. На працягу двух тыдняў глядзелі ўсё лепшае, што было ў рэпертуары маскоўскіх тэатраў. Цяпер такога няма. І маладым цяжка зарыентавацца. Зразумець, што такое сучасны тэатр, у які бок змяняецца і якім будзе заўтра, на прыкладзе беларускіх пастановак даволі праблематычна. Здаецца, ён паварочваецца да перформансаў, адхіляецца ад рэпертуарнай лініі. Добра гэта ці не? Хто можа дакладна адказаць пры звужаных творчых даляглядах?

Апошнім часам усе паглядаюць на Купалаўскі тэатр. Туды прыйшоў Мікалай Пінігін, і моладзь спадзяецца, што з’явіцца магчымасць эксперыментаваць на малой сцэне. Пад крылом Купалаўскага тэатра. Усё ж такі -- не антрэпрыза. Таму што антрэпрыза -- гэта вельмі складана. Дый асаблівай творчасці чакаць там не выпадае.

Наколькі асабіста вы адчуваеце сябе рэалізаванай?

-- Калі чалавек скажа сабе: «Я ёсць, я адбыўся», -- тут, лічу, для яго ўсё і скончыцца. Бо для артыста гэта смяротна.

У такім разе, што прыносіць творчае задавальненне?

-- Творчае задавальненне спрабую здабываць з усяго, што раблю. Інакш увогуле нічым не мае сэнсу займацца. Трэба разварочвацца і сыходзіць. Я не магу сцвярджаць, што люблю ўсе свае ролі. Але я не маю права іх не любіць. Інакш неабходна сказаць: «Выбачайце, але гэта я іграць не буду». І ў мяне бывалі выпадкі, калі я адмаўлялася ад роляў. Таму, калі іграць дзіка не хочацца, але ты пагаджаешся на ролю, варта знайсці нейкі вабік.

На што вы абапіраецеся, калі ствараеце вобраз: на загады рэжысёра, на ўласную інтуіцыю? Або шукаеце нейкія дадатковыя крыніцы?

-- Бывае па-рознаму. Але я заўсёды аддаю перавагу самому матэрыялу. Па-першае, трэба паважаць аўтара, калі ты бярэшся штосьці ўвасабляць. У гэтым сэнсе я не тое што пакутую на букваедства, але стараюся аўтара сваімі словамі не іграць. Паважліва стаўлюся да тэксту. Увогуле, на акцёрскую ігру што заўгодна можа ўздзейнічаць. Нават кепскае надвор’е.

Вы -- эмацыйны чалавек? Ствараючы вобразы, ідзяце больш ад розуму або ад душы?

-- Нават калі акцёр больш ідзе ад розуму, ён усё роўна знаходзіцца ў пэўным эмацыйным стане. Я актрыса, якая не «заводзіцца з паўабароту». І мне гэта падабаецца, я гэта вітаю ў сабе. Зрэшты, нават магу эмацыйна зрушыцца, а розум пачынае тармазіць і перашкаджаць. Неабходны баланс бывае цяжка ўхапіць.

/i/content/pi/mast/20/385/39.jpg
Прытворнахворы Жана Баціста Мальеры. Туанета.
Вы шукаеце вонкавыя дэталі -- паходку, грым, адметны выгляд?

-- Абавязкова. І калі можна, сустракаюся з мастаком па касцюмах. Хачу асабіста дапамагчы. Бывае, рэжысёр адмаўляе акцёру ў гэтым. Тады ствараецца ўражанне, што ты пазбаўлены сваёй працы, свайго хлеба. Калі пастаноўшчык літаральна ўсё за мяне прыдумвае -- як павярнуцца, узняць руку, -- вельмі балюча перажываю. Задавальненне ад работы атрымліваеш, толькі калі цябе ўсе паважаюць, калі адчуваеш сябе сааўтарам. А на сцэне ты не проста манекен або фарба, якую ўзялі і размазалі... На жаль, апошняе пакаленне акцёраў менавіта так прызвычаілася працаваць. І многія нават не ведаюць, што магчыма іншае. Акцёра можна захапіць, калі ён безабаронны і ўпершыню пасля «застольнага перыяду» выходзіць на пляцоўку. У гэты момант -- заслужаныя, народныя, проста геніяльныя -- усе бездапаможныя. Як дзеці, што яшчэ не могуць хадзіць. Пакуль не існуюць мізансцэны -- прастора спектакля не абжытая. Гэта пакутліва перажываюць абсалютна ўсе. Тут з’яўляецца рэжысёр і пачынае ляпіць. Але ты яшчэ зародак, якому не даюць ажыць. Хочацца рухацца наперад, а прапанаваць пакуль няма чаго. І калі мяне не зацэментуюць, калі ўдасца вырвацца -- я задышу. Толькі тады пачнецца аддача.

З якім рэжысёрам вам было добра працаваць?

-- Цяжка сказаць. Магчыма, з маёй аднакурсніцай Ірэнай Мацкевіч. Урэшце, вельмі важна рэжысёру давяраць. Толькі тады можаш сябе выключыць і проста рушыць за ім. На жаль, гэта вельмі рэдка здараецца. З Дзмітрыем Марыніным, які цяпер працуе ў Маскве, мы ставілі цвятаеўскага «Пацукалова». Хацелі дастукацца да паэзіі, данесці яе. І ў нас была не сузалежнасць, як звычайна прынята, а сааўтарства. Дарэчы, калі ўпершыню глядзела «Атэла» ў пастаноўцы Някрошуса, дакладна зразумела, што без Багдонаса ў рэжысёра, магчыма, нічога б не атрымалася. Там таксама было сааўтарства.

На сцэне вам дапамагаюць музычныя здольнасці і спецыяльная адукацыя?

-- Прафесіі роднасныя. І тэатр, і музыка -- гэта рытм, авалодванне розумам, здатнасць павесці за сабой гледачоў. Не проста: «мы вам зараз раскажам і пакажам словы…» Хоць публіцы таксама часта падабаецца, калі ў спектаклі хтосьці гучна і прыгожа гаворыць. Але цуду не адбываецца. Важна захапіць гледачоў. На спектаклі «Рамэо і Джульета» ў Каршуноваса першае слова было прамоўленае толькі праз пятнаццаць хвілін. І акцёры свядома забіралі ўвагу гледачоў. Толькі не ўсе на гэта здольныя.

Акцёрскі працэс супастаўны з творчым працэсам у музыкантаў?

-- Яны абсалютна ідэнтычныя. Праўда, у музычным творы ўсё больш жорстка прапісана, рамкі дакладна пазначаны. У п’есе больш вольнасці, больш паветра. Тым не менш, калі спектакль драматургічна не выбудаваны, не выкарыстоўваюцца законы рытму, тэмпу, -- нічога не атрымаецца. Законы гармоніі для ўсіх відаў мастацтва аднолькавыя. Той, хто тонка адчувае музыку, канешне, бачыць і пастановачную непісьменнасць. Правільна размеркавацца ў часе -- няхай толькі на паўгадзіны, -- гэта і ёсць кампазіцыя.

Вось толькі музыкант, калі не здолее сыграць пэўную колькасць тэхнічных гам, нічога не зможа зрабіць. Я была пераканана, што ў акцёраў таксама існуе падобная сістэма. Але тут усё інакш. Можна паўгода нічога не рабіць, а пасля за дзень нешта згламэздаць і ўяўляць, што ты -- круты. На жаль.

Магчыма, вы расчараваліся, шкадуеце, што не сталі прафесійна займацца музыкай?

-- А тут прысутнічае вельмі эгаістычная акалічнасць. Калі мяне рыхтавалі ў скрыпачкі -- усё цудоўна атрымлівалася. Не апошняя скрыпачка была, скажам так. Але што такое музыкант? У свеце зорных скрыпачоў па пальцах можна пералічыць. Таму я разумела: мой лёс -- аркестравая яма. І цяпер проста атрымліваю сатысфакцыю. Бо магу ў спектаклі сыграць сола перад гледачамі. Думаю: дзе вы, мае настаўнікі? У музыцы вельмі складана нечага дамагчыся. У гэтым плане ў акцёраў зусім іншыя магчымасці. І -- суцэльная вольніца.

Чаго ў сучасным тэатры вам больш за ўсё не стае?

-- Хочацца свята, шчырага і сапраўднага. У нас апошнім часам так заведзена: кожная прэм’ера -- перамога. Усе крычаць: ура, ура! І адно аднаго віншуюць. Толькі над кім перамога? Калі ёсць пераможца, значыць хтосьці абавязкова пацярпеў паразу. А я не хачу, каб некага знішчылі. Свята мусяць адчуваць усе: акцёры, рэжысёры, гледачы. Тады яно не будзе аднабаковым. Думаю, усе даўно сумуюць і па сапраўднай працы, і па сапраўдных тэатральных падзеях. Чакаюць, калі надыдзе свята.

 

Людміла ГРАМЫКА

Падзяліцца