А літоўска-беларускія стасункі даўнія і трывалыя. У сувязі з гэтым можна нават казаць пра свайго роду культурную прышчэпку літоўскай рэжысуры ў брэсцкім тэатры. У памяці гледачоў «Белай Вежы» дагэтуль захоўваецца экспрэсіўна-вытанчаны чэхаўскі «Іванаў» у пастаноўцы Латэнаса, а таксама працяты магутнымі драматычнымі інтанацыямі «Рычард ІІІ» Уільяма Шэкспіра, дзе сам рэжысёр выконваў галоўную ролю. Найбольш дасведчаныя тэатралы памятаюць яго акцёрскія работы ў знакамітых спектаклях Эймунтаса Някрошуса «І доўжыцца больш веку дзень», «Тры сястры».
Спектакль «Дзядзька Ваня», пастаўлены Латэнасам у Брэсце, прынёс калектыву абсалютны поспех і, здаецца, ужо трапіў у шэраг тэатральных легенд.
Наша размова пачалася лёгка і жартаўліва, што ўрэшце і абумовіла маё наступнае пытанне.
А можна пра тэатр сур’ёзна гаварыць?
-- Так. Пра тэатр трэба гаварыць сур’ёзна.
У такім разе, што гэта за з’ява -- тэатр?
-- Цяпер існуе столькі розных сцэнічных праяў, што на ваша пытанне вельмі складана адказаць. Ды толькі я сучаснага тэатра без сардэчнай размовы з гледачом (праз нейкія вертыкальныя пасылы -- адтуль усё бярэш і нясеш людзям) -- не ўяўляю. На жаль, шмат што сёння забыта. І таму многім здаецца, нібыта сцэнічным мастацтвам могуць займацца ўсе. Такія адносіны да тэатра пераважаюць. Я б сказаў, проста вытыркаюцца з экранаў, з усялякіх шоу-бізнесаў, зорак-школ... Людзі пачынаюць верыць, што ўсё так і ёсць. Што тэатр лёгка робіцца...
Але ж усё гэта зусім не значыць, што ў тэатры вы не прымаеце плюралізм, не пакідаеце яму права змяняцца адпаведна новаму часу?
"Клуб на могілках" Айвана Мэнчэла. Дзяржаўны маладзёжны тэатр Літвы.
-- Я прымаю. З 1997 года на чале Маладзёжнага тэатра і пастаянна думаю: як зрабіць, каб не адчувалася, што я ім кірую? Штораз задаю сабе пытанне: калі існуюць законы, навошта патрэбны кіраўнік? Бо можна вельмі лёгка і артыстычна займацца тэатрам. Я ведаю, што рэжысура -- прафесія жорсткая. Невыпадкова многія называюць нас дыктатарамі. А калі рэжысёр яшчэ і адміністратар (дырэктар), дык даруйце! З іншага боку, жыццё звяло мяне з выдатнымі людзьмі, якія, хоць і кіравалі, але ніколі рысу не пераступалі. І Даля Тамулявічутэ ніколі не была дыктатарам, і Рымантас Тумінас. Мы з Рымантасам вельмі сябруем, і ён пастаянна кажа: «Як зрабіць так, каб кулаком грукнуў -- і ўсе праблемы вырашыліся?» Але ў нас нешта падобным чынам не атрымліваецца. Мо тое і добра. Затое атрымліваюцца іншыя рэчы.
І ўсё ж ваша пасада -- мастацкага кіраўніка Дзяржаўнага маладзёжнага тэатра -- мае на ўвазе адміністраванне?
-- Так. Усё ідзе праз гэта. Дарэчы, калі сам быў акцёрам, адміністратары маімі самымі вялікімі ворагамі былі. Калі не знаходзілі агульнай мовы, здавалася: вось зноў яны нас, мастакоў, не разумеюць! Пачаў сам ставіць спектаклі і адчуў, што, апрача іншага, рэжысёр яшчэ і арганізатар справы. Ва ўсялякім разе, не толькі акцёры ў тэатры самыя галоўныя. У рэшце рэшт жыццё пасмяялася, паставіла кіраўніком -- і я ўсвядоміў, што ў тэатральнай пабудове ўсе важна, існуе шмат разнастайных кампанентаў, без якіх спектакль проста не адбудзецца. Нават бухгалтэрыя мае свае законы і абмежаванні, якіх мусіць жорстка прытрымлівацца -- ні ўправа, ні ўлева. Вось так і сталася: прайшоў тэатр ад «а» да «я».
Адміністраванне не перашкаджае творчасці, не адцягвае ўвагу ад касмічных эманацый?
-- Яшчэ як перашкаджае. Ды толькі галоўнае -- не забываць, што яны існуюць. Дарэчы, я ўсё больш і больш над гэтым думаю. Бо часам хочацца ўсё кінуць, паслаць к чорту і заняцца чымсьці іншым. Штосьці вырошчваць, або ездзіць па Літве, іграць паэтычныя спектаклі, якія столькі даюць для душы. А пасля разумею: не ўсё так проста. Гэта шлях, які я мушу прайсці, каб зрабіцца крышачку... вышэй. Кінеш, сыдзеш, магчыма, з меншымі праблемамі пражывеш, але... Не думаю, што варта шукаць лёгкае выйсце, хоць і хочацца. Гэта не заўсёды лепш.
Калі чалавек рэалізуецца падобным чынам, калі ён уваходзіць ва ўсе жыццёвыя плыні, за многае адказвае, неабходны энергія і духоўная моц. А таксама тэрыторыя, куды можна хоць часова сысці. Або для вас гэта таксама тэатр, спектаклі?
-- Такая тэрыторыя -- мой хутар побач з месцам, дзе я рос у дзеда і бабулі. Калісьці басанож стаптаў усе гэтыя сцежкі. Там мае карані. Там можна прабыць толькі адзін дзень, і ўсё нягоды адступяць, адпусцяць вельмі хутка. І хоць Літва ўвогуле вельмі прыгожая: бліжэй да Беларусі -- сосны, азёры, лясы, у іншы бок -- узгор’і, мора, пяскі, мне ўсё ж найлепш там, дзе я калісьці бегаў хлапчуком. Гэта і ёсць мая тэрыторыя. Усё астатняе -- толькі праца са сцятымі зубамі. Выдатна, калі яшчэ з усмешкай на твары і жвава, як у добрай камедыі.
Што вас сёння ў тэатральнай справе непакоіць найбольш?
"Тры сястры" Антона Чэхава. Міжнародны тэатральны фестываль "Лайф".
-- Тое, што зноў і зноў, перыядычнымі хвалямі ўзнікае пытанне: якім тэатр павінен быць -- прыватным або дзяржаўным? І вырашаецца праблема дзіўна: хто гучней крычыць, той і мае рацыю. Зрэшты, я ніколі не думаў, што ў тэатры таксама прысутнічае нейкая палітыка. Многія лічаць, што дзяржаўныя тэатры спрэс кансерватыўныя, нічога новага там няма. Але калісьці ўсе тэатры былі дзяржаўныя, ды эпоха для літоўскай сцэны была залатая. Дастаткова згадаць каўнаскі і панявежыскі тэатры, вільнюскі Маладзёжны... І тое, што за дваццаць гадоў з імі зрабілася... Я сам шмат працаваў у прыватных тэатрах і вельмі добра ведаю іх слабыя і моцныя бакі. Да таго ж, многія калектывы існуюць як прыватныя, а менталітэт -- як у дзяржаўных. Акцёрамі не апякуюцца, іх пераважна проста выкарыстоўваюць. Пры гэтым у многіх рэжысёраў пераважаюць асабістыя інтарэсы. Увогуле ў тое, што тэатры могуць існаваць без падтрымкі дзяржавы, я не веру. Думаю, мэтазгодна, каб паралельна развіваліся розныя тэатральныя мадэлі, а міністэрства культуры адразу звяртала ўвагу на цікавыя калектывы і давала на год датацыю. А потым можна было б усё ўзважыць, паглядзець, што ў выніку атрымліваецца. Важна не прапусціць перспектыўнае, адметнае.
А калі глянуць на тэатр як на спосаб гутаркі з гледачом?
-- На нашым будынку напісана: Маладзёжны. І мне вельмі хочацца, каб тут было шмат моладзі, а пачынаючыя рэжысёры і акцёры ведалі -- вось месца для іх сталення. На гэтых падмостках можна эксперыментаваць, зрабіцца майстрам. І потым выправіцца з іх у самастойны шлях.
Увогуле ж у многіх тэатралах я вельмі расчараваны. Здаецца, уладкаваліся ўтульна за невялікія грошы, ім цёпла, зручна, нічога не трэба. Раней былі смелыя, не баяліся рызыкаваць, праблемы ўзнімалі.
Яшчэ адно балючае пытанне: вышэйшая школа. Выключылі Расію, ГІТІС, але іншых магчымасцей набыць прафесійную адукацыю не знайшлі. І тут таксама вельмі неабходна падтрымка дзяржавы. Трэба зрабіць так, каб будучыя акцёры і рэжысёры мелі магчымасць вучыцца за мяжой -- у Расіі, у ЗША або ў Германіі, а потым вярталіся ў Літву і падымалі нашу культуру. Зрэшты, я заўсёды казаў, што нармальны чалавек не можа глядзець толькі ў адзін бок, на захад. Трэба галавой ва ўсе бакі круціць. Напрыклад, шмат гадоў таму нас запрасілі ў Брэст на Міжнародны фестываль «Белая Вежа». У Літве на той час увогуле тэатральных фэстаў не было. У выніку завязалася сяброўства з брэсцкім тэатрам, якое працягваецца па сённяшні дзень.
Мне давялося ўбачыць дзве вашы чэхаўскія пастаноўкі: «Іванава» ў Маладзёжным тэатры і «Дзядзьку Ваню» ў Брэсцкім тэатры драмы і музыкі, якія надзвычай уразілі публіку і для многіх сталіся мастацкім адкрыццём. Гэтыя спектаклі вельмі адрозніваліся па інтанацыі, агульнай стылістыцы і душэўным настроі. «Іванаў» -- імклівы, пранізліва-драматычны, у ім нібыта разцом быў акрэслены драматычны сэнс. «Дзядзька Ваня» падаваўся нечакана пяшчотным, паліфанічным, нібыта накіданым лёгкімі імпрэсіянісцкімі мазкамі. Абодва спектаклі былі прасякнуты болем і любоўю да чалавека. Толькі чаму такія розныя рэжысёрскія падыходы? Змянілася стаўленне да драматурга або адбылася асэнсаваная гульня са стылем і драматургічным жанрам?
-- Cтаўленне да Антона Паўлавіча Чэхава ні ў якой меры не змяняецца. Калі мне кепска, я штораз вяртаюся да ягоных твораў або пачынаю думаць пра яго самога. Не ведаю нават, якім словам гэта назваць. Вельмі шмат выдатных пісьменнікаў, толькі Чэхаў -- ён адзіны... «Іванава» я паставіў са сваімі студэнтамі. Калі чатыры гады існуеш побач -- нейкім чынам абавязкова зжываешся, збліжаешся. Адпаведна многага можна дамагчыся. А вось у брэсцкім спектаклі вуглы неяк згладжаны, таму што трэба было спачатку знайсці агульную мову, зразумець адно аднаго. Але потым мы прыйшлі да згоды. Магчыма, гэта нават лепш, што яны не да канца пэўную рэзкасць выяўлялі. Але мне было вельмі цікава працаваць з акцёрамі, асабліва з маладымі. Мы рабілі шмат эцюдаў. Шукалі, эксперыментавалі. Усім падабалася, таму што дагэтуль перад імі падобных задач не ставілі, яны увогуле не ведалі, што такія задачы могуць быць. І зусім не ўяўлялі, як можна іграць маналог. А ў Чэхава яны асаблівыя: вось паглыбляецца акцёр у маналог, а пасля вынырвае, але ўжо з нейкай іншай энергетыкай і жыццёвай напоўненасцю. Потым зноў паглыбляецца... Хоць у Чэхава словы прыгожа гучаць, мне не хацелася, каб яны мелі літаратурнае адценне. У яго адметная паэтыка, ды ёю таксама не хацелася надта спекуляваць. Бо там прысутнічае яшчэ і псіхафізіка, пра якую нам яшчэ бацюхна Станіслаўскі казаў. Дзесьці менш, дзесьці больш. Гэта таксама цікава.
"Макбет" Уільяма Шэкспіра. Нацыянальны тэатр імя Янкі Купалы.
Працуючы ў беларускіх тэатрах, з нашымі акцёрамі, ці адчулі вы розніцу ў падыходах да стварэння вобраза? Іншымі словамі: чым беларуская акцёрская школа адрозніваецца ад літоўскай?
-- Не ведаю. Здаецца, гэта раней пастаянна акцэнтавалася, маўляў, у некага такая школа, у некага іншая. Шчыра кажучы, калі я пачаў ставіць спектаклі ў розных тэатрах і ў розных краінах, вельмі хваляваўся, баяўся: раптам нешта не сыдзецца? Бо я скончыў толькі акцёрскае аддзяленне ў Літоўскай кансерваторыі, на курсе ў Далі Тамулявічутэ... Уласна кажучы, ніякай асаблівай школы не маю, адпаведна -- і не магу быць яе носьбітам. Але высветлілася, што гэтай праблемы не існуе. Прыязджаю ставіць спектакль і пачынаю дамаўляцца з людзьмі, а яны пачынаюць мяне разумець -- хадзіць, гаварыць, ствараць вобразы. І ніхто ніколі мне не сказаў, што, маўляў, школа ў нас іншая, у нас усё гэта не так робяць. Пытанне ўвогуле адпала. Дзе заўгодна можна ставіць, апіраючыся на тое, што разам разабралі, асэнсавалі. А прафесійныя тэатры ёсць паўсюль. Хоць нейкія спектаклі трупы я магу прымаць і не прымаць. Але літоўскі, беларускі і нават негрыцянскі тэатр, па вялікім рахунку, не адрозніваюцца.
На самай справе мае месца праблема абставін, а не школы... Я бачыла шмат спектакляў літоўскіх тэатраў і ўпэўнена магу казаць, што існуе школа літоўскай рэжысуры. І вы з’яўляецеся адным з яе яркіх прадстаўнікоў. Што датычыцца беларускай рэжысуры, дык яна іншая. Прынамсі, неаднойчы заўважала: беларускія калегі глядзяць літоўскія спектаклі, разумеюць, як яны зроблены, імкнуцца пераняць, ды ў іх нічога не атрымліваецца. Бо ёсць ключ, а яны спрабуюць карыстацца адмычкай. Канешне, шкада, што паўтарыць немагчыма. Гэта якраз сведчыць і пра адметнае майстэрства, і пра асаблівасці нацыянальнай рэжысёрскай школы.
-- Дзякуй за такія словы пра нашу рэжысуру. Мабыць, гэта больш заўважна, калі прыязджаеш у Літву з іншай краіны. Мы тут звыкліся, нібыта і не заўважаем адзін аднаго. Жывем і жывем. А ў іншых месцах настойліва кажуць -- літоўская рэжысура. Ды толькі мяне заўсёды здзіўляла падобнае вызначэнне. Бо гэтая літоўская рэжысура ў асноўным з рускім акцэнтам, пераважна з маскоўскім. Большасць нашых знакамітасцей вучылася там... І чаму іх рэжысура стала літоўскай, я ніяк не магу зразумець. Магчыма, справа ў нейкім менталітэце -- кожный з нас як рак у сваёй нары. Але мне гэта не падабаецца. На працы акцёраў гэта таксама заўважна. У Расіі акцёру кажаш: «Давайце вось такім чынам крышачку паспрабуем рэпеціраваць...» І адразу пайшло-паехала. Спыніць немагчыма. Потым разбіраеш зробленае, тлумачыш, чаму ён крычаў, плакаў... Здзіўляецца: «А, вось чаму я плакаў...» Так, таму. Літоўскаму акцёру абавязкова трэба ўсё па пунктах выкласці, толькі тады ён за табой пойдзе. У гэтым сэнсе беларускія акцёры падобныя на літоўскіх. Ім таксама трэба ўсё растлумачыць. Мова славянская, а менталітэт чыста балтыйскі. Калі ж вярнуцца да літоўскай рэжысуры, то відавочна, што штуршок быў з Расіі, але сусветнай з’явай яна стала самастойна. І вельмі хацелася б, каб з’ява гэтая працягвалася. Ды калі мы не будзем пасылаць моладзь у Маскву і аплачваць яе вучобу там, усё будзе даволі праблематычна. Мы спрабуем выхоўваць свае рэжысёрскія кадры. Але маштаб спецыялістаў зусім не той. Не так важна, што ты скончыш, -- іншыя прафесійныя магчымасці трэба адчуць. Таму я не надта аптымістычна гляджу на будучыню нашай рэжысуры.
Працуючы ў нашым Купалаўскім тэатры над «Макбетам», вы, пры абсалютна кананічнай трактоўцы, дакладна зразумелі, што неабходна тэатру сёння, як трэба працаваць з купалаўскімі акцёрамі і якім на гэтых падмостках можа быць сучасны «Макбет». Узнікла адчуванне поўнай адпаведнасці калектыву, які зусім не кожнага запрошанага рэжысёра прымае як свайго. У вас -- атрымалася.
-- Разбор сцэн, акцёрскія рэпетыцыі -- усё было вельмі вынікова. Мы знаходзілі паразуменне, і на сцэне купалаўцы рабілі тое, чаго хацелася мне. Я трохі хваляваўся, пакуль чакаў, калі прыедуць касцюмы. Без касцюмаў і дэкарацый выканаўца можа быць настроены зусім на іншую стылістыку. А потым раптам узнікае пачуццё непрымання. Дробязі быту разбураюць многае. І гэтыя вось хістанні крышачку насцярожваюць. Але ўсё прайшло добра. Акцёры проста ўзрадаваліся, што касцюмы і дэкарацыі абавязваюць іх існаваць па-іншаму. Купалаўскі тэатр вельмі моцны, выдатна «адрэгуляваны». У ім шмат таленавітай моладзі і вялікіх акцёраў, з якімі хочацца сустракацца і надалей.
Дзе вам найбольш цікава працаваць?
-- Там, дзе не трэба займацца адміністраваннем.
Людміла ГРАМЫКА