У свой службовы кабінет Тэатра-студыі «Мена-Фортас» сонечнай майскай раніцай ён увайшоў вельмі ціха, проста і незаўважна з’явіўшыся «ніадкуль» у прызначаны час. Аказалася -- вялікі павольны чалавек з мяккімі, крыху замаруджанымі рухамі, з нягучнай гаворкай, прыязным і нібыта прыхаваным позіркам. Лічыцца, што Эймунтас Някрошус надзвычай нешматслоўны ча
лавек і з журналістамі амаль не размаўляе. Выказваецца сцісла: «Так. Не. Не ведаю». Але наша гутарка працягвалася 55 хвілін, і пачаў яе Майстра.
"Макбет" Уільяма Шэкспіра. Костас Смарыгінас (Макбет).
-- Кавы вып’ем. Як гэта без кавы? І пакурыць трэба, як жа без цыгарэт. Вось, калі ласка, у свеце, апрача тэатра, маса прыемных рэчаў...
Так, і ўсё ж, здаецца, мне не ўдасца пазбегнуць пэўнага піетэту перад вашымі спектаклямі. Бо іх з’яўленне на пачатку 80-х можна было параўнаць хіба што з выбухам новай зоркі. «Квадрат», «Пірасмані. Пірасмані...», «І доўжыцца больш веку дзень» трансфармавалі само ўяўленне пра тэатр, пра магчымасці ўплыву сцэнічнага мастацтва на чалавека. Вы адчуваеце сябе свайго роду тэатральным самадзержцам, які свет, нібы дзіця, трымае на каленях?
-- Дзякуй за добрыя словы. Ды толькі нішто не можа змяніць чалавека. Я ў гэта катэгарычна не веру. Вядома, фармулёўкі -- справа мастацтвазнаўцаў. І я вельмі часта чую, што, маўляў, спектаклем можна перайначыць гледача. Ды толькі мне такія высновы падаюцца дзіўнымі. Бо для мяне тое значыць, што ў чалавека або ў групы людзей няма нічога ўласнага. І гэта вельмі кепска.
Але я заўважыла, што вы перакрэслілі ранейшыя ўяўленні пра магчымасці тэатральнага мастацтва...
-- Можа быць, але я з гэтым не згодны. З падобнай тэорыяй.
Не верыце?
-- (Усміхнуўшыся.) Не веру. Гэта, канешне, вельмі прыемныя і прыгожыя словы. Ды на самай справе -- не так. Не так. Разумею, гледачам і вам, мастацтвазнаўцам, трэба штосьці вельмі добрае сказаць пра тэатр. І так, і гэтак... Але (уздыхае) я, магчыма, недакладна выразіўся...
Калі не перажываць падобных імгненняў -- як на вашых спектаклях, як на спектаклях іншых буйных рэжысёраў, -- нам, крытыкам, не варта займацца прафесіяй. Вялікія ўзрушэнні даюць адчуванне дотыку да тэатра. Пераканана, што ён можа стаць сэнсам жыцця. Дарэчы, вы здольныя існаваць па-за тэатрам?
-- Канешне, ну Божа мой! Хоць ужо і запозна вучыцца без яго існаваць. Але мне хочацца, каб чалавек настолькі самастойным быў... Каб не залежаў ад старонніх абставін -- ад тэатра, ад нейкай там рэцэнзіі... Ну, а калі ён выключна аморфны, толькі і можа, што ставіць спектаклі, -- нічога не паробіш, трэба прымаць такія словы.
Проста я крышачку скептычна стаўлюся і да сваёй прафесіі, і да тэатра ўвогуле, і да створаных вакол яго нейкіх міфічных кольцаў. Трэба значна прасцей глядзець на рэчы. Дый што ў такім разе ёсць літаратура? Чаму пісьменнікам, мастакам, якія насамрэч стваральнікі, не кажуць добрыя словы? Іх чуем мы, тэатралы. Чаму так?
М
не здаецца, у тэатра цяпер шмат магчымасцей уздзейнічаць на чалавека. Людзі значна менш, чым яшчэ ў нядаўнім мінулым, чытаюць. І да літаратуры многія спрабуюць прычыніцца праз тэатр. Таму і пісьменніку праз тэатр бывае лягчэй рэалізавацца.
"Атэла" Уільяма Шэкспіра. Сцэна са спектакля.
-- Благі літаратар хоча прыйсці ў літаратуру са сцэны. Бо для пісьменніка тэатр толькі хобі, а не прафесія. Усё ж такі на падмостках павінен рэалізоўвацца рэжысёр. Дарэчы, ва ўсім свеце прынята лічыць, што ў Чэхава элітныя п’есы. Ды першасныя ўсё ж -- чэхаўскія аповесці і апавяданні. У іх ягоная пісьменніцкая сіла і хараство. Асноўнае -- проза. А п’есы ён не надта і сур’ёзна пісаў. Так, па просьбе жанчыны або Станіслаўскага. Хутчэй для кола сяброў.
Адцягнены ў вас погляд на Чэхава. У такім разе для вас тэатр -- прафесія, якой варта добра авалодаць? Якая неабходнасць гэтым займацца?
-- Ну, гэтак. Калісьці падабалася. Потым трапіў у каляіну. Потым з гэтай каляіны было цяжка выйсці. Урэшце, пайшоў, як конь, што ўсё ідзе, ідзе...
Значыць, так сталася?
-- Так сталася, канешне. Безумоўна, пан выпадак -- і толькі. Усё адбылося выпадкова, і чаму -- растлумачыць немагчыма. І, відаць, гэта будзе няпраўда. Калі мы толькі пачыналі займацца мастацтвам, паралельна працавалі мае сябры. І не горш працавалі, магчыма, нават лепш. Але вось са мной так сталася. І я не хачу сказаць, што ў мяне нейкая асаблівая перавага была.
Ды толькі менавіта вас называюць тэатральным геніем, жывым класікам, падобныя вызначэнні проста ў паветры лунаюць. Дарэчы, як вы да гэтага ставіцеся?
-- Калі слухаць гэтыя словы... хочацца вылаяцца. Вось і ўсё. Ну, дурнота гэта ў прынцыпе так казаць пра чалавека. Успрыняць можна як здзек. Настолькі мне няёмка падобныя словы чуць! І той, хто глядзіць мае спектаклі, і сам я не ведаю, які ў мяне рост.
Т
эатр разам з рэчаіснасцю змяняецца?
"Найвышэйшая песня Саламонава". Сцэна са спектакля.
-- Думаю, усё ідзе сваім парадкам. Калі хтосьці пачынае плакаць, маўляў, тэатр раней быў іншым, -- не згодны. Ён проста адпавядаў свайму часу. Мы старымся. І нам больш складана успрымаць іншую стылістыку, пэўныя новаўвядзенні. Складана адарвацца ад уласнай тэхналагічнай лініі. Часам глядзіш спектакль і думаеш: што гэта -- тэатр, кіно, інсталяцыя? Быццам бы не чысты від. А трэба самому штосьці рабіць. Вось і пачынаюць лямантаваць, нібыта раней было інакш, лепш. Гэта няпраўда. Тэатр дакладна крочыць у нагу з часам.
А ты разумееш, што познішся, застаешся ззаду. Што нейкія погляды, хоць і не сталі прымітыўнымі, але знасіліся, як адзенне. Штосьці трэба змяніць, часам не хочацца. І трымаешся за сваё. Больш нічога не застаецца рабіць. Ды толькі... усё павінна адбывацца натуральна.
Усё ж такі, для вас рэжысура -- гэта рамяство, якім вы валодаеце дасканала, або галоўнае -- самавыяўленне?
-- Магчыма, гэтак не трэба казаць і мае калегі раззлуюцца... Ды толькі кажу: прафесія «рэжысёр» -- гэта... чорт ведае што. Нешта бясполае. Яно. Пастаноўшчык-арганізатар. Калі параўнаць рэжысуру, літаратуру, жывапіс і, адпаведна, іх прадстаўнікоў, дык мы настолькі прымітыўныя ў параўнанні з фундаментальным мастацтвам, што проста жахліва. Якія нашы размовы, якая крывадушнасць, самапераацэнка… Я так думаю. Той, хто працуе па-сапраўднаму, робіць гэта вельмі ціха і непрыкметна. І там прысутнічае творчасць. А тут -- рэжысура. Часам чытаю рэцэнзіі -- і смешна становіцца. Думаю: ёсць вельмі разумныя і тонкія людзі, якія таксама ўсё гэта чытаюць. Цікава, як успрымаюць, калі без абавязковай ветлівасці? Я не хачу супраць прафесіі нічога казаць, але ж... крышачку хачу.
Інтуіцыя -- вораг або сябар мастацтва?
-- Інтуіцыя, мабыць, асноўнае пачуццё, і не толькі ў мастацтве. Без дакладных ведаў магчыма інтуітыўна цудоўнае і дакладнае светаўспрыманне. У тэатры -- таксама. Збіраюцца разам 10-15 чалавек, і усе -- творцы. Прысутнасць акцёраў, іх эмоцый, інтуіцыі робіцца вызначальнай, значыць, усё трэба падзяліць на роўныя часткі.
Потым часткі скласці -- і атрымаецца спектакль?
-- У такім разе -- скласці і адысці. Але тады ... усе пайшлі.
Прызнаяце такое паняцце, як тэатральная школа?
-- Не. Гэта таксама штосьці прыдуманае. Часам са студэнтаў, якія ледзь-ледзь адвучыліся або не мелі добрага педагога, цудоўныя артысты атрымліваюцца. Педагог акцёру асабліва не дапаможа, хоць і не сапсуе. Наяўнасць асобы -- галоўнае.
У вас быў настаўнік?
-- Настаўнікам можа быць бацька. Бацька і маці -- самыя галоўныя настаўнікі. А потым -- жыццё, сям’я... Педагог у мастацтве? Ну хіба што крышачку... Напрыклад, я -- цяжкі чалавек, які штосьці робіць. І называць словам «настаўнік» няблізкага мне чалавека неяк няёмка. У музыцы, у літаратуры, у жывапісе -- гэта магчыма. Толькі не ў тэатры, бо гэты від мастацтва не мае трывалага падмурку. Проста рамяство.
Але што такое рамяство паводле Някрошуса?
-
- Рамяство пачынаецца з таго, што ты не спазняешся на рэпетыцыю. Прыходзіш роўна а 10-й. Бо дысцыпліна таксама ўваходзіць у гэтае паняцце. Потым даеш каманду: пачынаем! Бачыш -- не атрымліваецца. Трэба не гультайнічаць, мець храбрасць сказаць: стоп! Не тое робіце, трэба крышачку ад душы. Словы нейкія падабраць. І не так лёгка падбіраюцца патрэбныя словы. І цяжка сказаць, што вось гэта прамінулі, гэта, гэта... А потым яшчэ з кампазітарам пагутарыць, з мастаком... Атрымліваецца -- не атрымліваецца? Увогуле збіраецца купа праблем. Часам імкнешся добрасумленным быць, ды нічога не выходзіць. Што тут паробіш?
"Фаўст" Іагана В.Гётэ. Уладас Багдонас (Фаўст).
На рэпетыцыях вы часта вяртаецеся да пэўных эпізодаў?
-- Не, прайшлі і прайшлі. Калі ўнутраная структура сцэны для акцёраў зразумелая, для мяне ясная, мы тэкст не мазолім. Яны цудоўна ведаюць, як зроблена сцэна. Часам пачынаем імправізіраваць, каб паглядзець, што будзе. Гэта сумеснае рашэнне. Калі ўсё добра, эпізод больш не паўтараем. Я прытрымліваюся такога прынцыпу. Падключыць акцёраў не складана.
Лічыцца, што чалавеку адмерана пэўная колькасць энергіі на ўсё жыццё. Асабіста вам хапае сіл?
-- Не, ніколі не хапала. У мяне няма і дзесятай часткі той энергіі, тых рыс, якія ўласцівыя іншым, каму зайздрошчу. Я вельмі лянівы, марудлівы чалавек. І мне заўсёды хацелася быць энергічным, вясёлым, у адрыў сыходзіць.
Здаецца, вашы спектаклі існуюць насуперак усім законам, прынятым у тэатральным свеце. Дарэчы, як вы падбіраеце сабе акцёраў?
-- Вельмі проста. Маюць значэнне не столькі акцёрскія здольнасці, тэхнічнасць, гнуткасць і г.д., самае галоўнае -- чалавечыя якасці. Прафесійнасць пры гэтым -- другасная. Гэта само сабой. Гэта будзе. Я не праводжу касцінгі і праслухоўванні. Проста размаўляю. І атрымліваецца практычна беспамылкова.
Узнікала адчуванне расчараванасці, падманутых надзей?
-- Вядома. Гэта абавязкова павінна быць. Імгненняў шчасця ў чалавека вельмі-вельмі мала. Большая частка жыцця мінае ў горы, а не ў радасці. І многа такіх выпадкаў бывае, калі на рэпетыцыях выдаткавалі шмат сіл і жадання, а спектакль, як кажуць, крышачку руды. Магчыма, і ёсць шчаслівыя мастакі: працуюць, а тыраж ідзе. Толькі я з падазронасцю да гэтага стаўлюся. Паспяховы чалавек -- штосьці дзіўнае.
Асноўныя сцэнічныя цыклы вамі створаны па п’есах Чэхава і Шэкспіра. Для вас гэта залатаносная жыла, якую можна распрацоўваць бясконца? Ці больш не трэба нічога шукаць?
-- Так (усміхаецца), не трэба нічога шукаць. Бо існуе столькі выдатных твораў мастацтва, столькі цудоўных аўтараў! Ды толькі ўвесь Шэкспір -- пастаўлены. О Божа, колькі іх ёсць! Азіяцкая літаратура -- індыйская, пакістанская… У Пакістане 170 мільёнаў насельніцтва, і там такія цудоўныя пісьменнікі, матэматыкі, мастакі. А мы нічога пра іх не ведаем. Еўропа -- як кот тлусты. Цікавіцца толькі сваімі аўтарамі. І такая наша еўрапейская адукацыя. Аддаем перавагу сучаснай англійскай або нямецкай драматургіі. І творы гэтыя нейкія нахрапістыя, іх аўтары прабіваюцца ў асноўным таму, што локці маюць моцныя. А дзесьці існуе цудоўны пісьменнік, які выдатна піша. І параўнаць нельга ягоныя творы з тымі актуальнымі або ўніверсальнымі, што трапляюць у зону нашай увагі. Толькі ці будзе гэты аўтар знойдзены або заўважаны, нікому не вядома. Дарэчы, хто трапляе на вокладкі глянцавых часопісаў? Самаўпэўненыя, нахабныя людзі, якія вельмі да гэтага імкнуцца. Непрыемнае параўнанне, але ў мастацтве штосьці падобнае адбываецца. І што зробіш?
Калі б у вас, як у сучасных камп’ютэрных гульнях, было дзевяць жыццяў, пачалі б адкрываць новыя імёны для тэатра?
-- Не.
Чаму вы звярнуліся да «Ідыёта» Фёдара Дастаеўскага і хто вам зрабіў інсцэніроўку?
-- (З усмешкай) Пісаў Дастаеўскі вельмі добра, а ў мяне дома ёсць дзевятнаццаць тамоў ягоных кніг. Два выданні... Але ж такога паняцця, як літаратурная інсцэніроўка, для нас не існуе. Усё робім па ходзе дзеяння. За два-тры дні да рэпетыцыі перачытваем, выкрэсліваем. З маім памочнікам усё абгаворваем. Гэта пакінем, гэта абмінем, потым падумаем, што яшчэ можна скараціць або дадаць. Рэпеціруем шляхам імправізацыі. Увогуле не разумею, навошта, калі ёсць арыгінал, пісаць інсцэніроўку, як гэта рабілася ў савецкі час. Дый цяпер робіцца. А потым яшчэ на афішы інсцэніроўшчык стаіць на першым месцы, а пісьменнік на другім! Гэта жах! Застрэліцца трэба чалавеку. Нават не ўяўляю, як можа сябе адчуваць той, хто вырабляе такія фокусы. Нельга сябе ставіць на адну дошку з Дастаеўскім! Але ж так ёсць.
Амаль усе галоўныя ролі ў вашых спектаклях выконвае Уладас Багдонас. Можна сказаць, што ён нечым падобны да вас, выражае вашы думкі, сутнасць праз створаныя вобразы?
-- Ён з паўслова мяне разумее. Вельмі добры саліст бярэ любыя ноты, нават надзвычай складаныя. Ва Уладаса акцёрскі дыяпазон настолькі шырокі, што ён трапляе ва ўсе актавы. У жыцці, па-за сцэнай, мы з ім увогуле не маем зносін. І гэта добра. Застаецца павага, дыстанцыя.
Вы трымаеце сябе адасоблена, вядзеце закрытае жыццё?
-- Так. Але як закрытае -- больш не хочацца, чым хочацца.
Можна сказаць, што літоўская нацыя -- тэатральная, у гэтым сэнсе асабліва таленавітая?
-- Гэта таксама прыпісваюць літоўскай нацыі. А што: беларусы або латышы горш? Калі ласка, у Латвіі з’явіўся Херманес. Цудоўна працуе. Так што такія высновы рабіць нельга. Проста выпадковае супадзенне. Літва -- аграрная краіна і ніякіх асаблівых генетычных кодаў не мае. Канешне, можна атрымаць цудоўную расійскую адукацыю. І ўсё ж такі з некалькіх дзесяткаў пакаленняў толькі адзінкі прыходзяць да нейкіх вынікаў. Стагоддзі патрэбныя. Некалькі стагоддзяў, каб сама прырода некага абрала.
Так, аграрная краіна. Хутары. Адна або некалькі сямей на вялізнай прасторы, у кропцы, дзе праходзіць жыццё. Атрымліваецца: хутар як цэнтр свету. Тое самае -- тэатр. Вялізная прастора наўкол, а ўсё галоўнае адбываецца на сцэне. Так што асаблівую тэатральную адоранасць літоўцаў можна растлумачыць з пункту гледжання нацыянальнай ментальнасці.
-- Не ведаю.
Як вы ставіцеся да творчасці іншых рэжысёраў?
-- Добра. Ацэньваю нармальна. Ніякай зайздрасці няма. Калі гляджу спектаклі сваіх калег, у мяне настрой не псуецца. Заўвагі выказваю заўсёды, калі «нясмачна». Хоць увогуле рэжысура мне не цікавая. У ёй прысутнічаюць толькі пэўныя пласты, якія мяне прывабліваюць. Але яны пры мне і застаюцца. Канешне, ёсць шмат добрых пастаноўшчыкаў, тэхнічна пісьменных, вітальных. Але я не лічу рэжысёраў мастакамі. І рэжысура -- гэта не мастацтва. Толькі прафесія.
Якое значэнне для вас мае візуальнасць, вонкавы вобраз спектакля?
-- Толькі адзенне. Як прымаўка: па адзенні сустракаюць. Вопратка, канешне, мае значэнне, але галоўнае -- душа. Візуальнасць -- гэта толькі візуальнасць, яе так усе і завуць. Зрэшты, калі яркае відовішча -- раялі ламаюць, з гармат паляць, -- таксама добра. Калі візуальнасць прыдаецца, відаць, што гэта няблага.
Многія рэжысёры запэўніваюць, што могуць паставіць тэлефонную кнігу. Вы можаце?
-- Не. Гэта глупства. Я аднойчы такога рэжысёра папрасіў: калі можаш паставіць тоўстую тэлефонную кнігу, напішы кароткае апавяданне на старонку. А ён адказаў: «Не, не магу. Не тыя прапорцыі». А што ў такім разе значыць паставіць тэлефонную кнігу на 1000 старонак з усімі нумарамі? Проста астралагічныя замашкі.
Вы сумуеце, калі доўга не працуеце? Увогуле вам хочацца або не хочацца працаваць?
-- Не хочацца. Трэба. Трэба. Трэба і ўсё. Гэта кепска, канешне.
З дзяцінства нялюбае слова -- трэба...
-- Але яно вельмі добрае слова -- трэба. Не хочаш ісці на рэпетыцыю, але трэба.
Гэта супастаўна з выразам: трэба жыць?
-- Ну, так. Трэба жыць. Канешне.
Людміла ГРАМЫКА