Мы ўбачылі майстра сусветнага ўзроўню, які сам прадстаўляў свае фатаграфіі. Ален Флешэр займаецца мастацтвам актуальным, канцэптуальным паводле сваёй сутнасці і ўвасаблення, што для нашага культурнага кантэксту рэдкасць.
Выстава Флешэра, відаць, не адбылася б, каб мастацтвазнаўца Ірына Стальная не захапіла французскага творцу Віцебскам і наогул Беларуссю. Цягам апошніх гадоў Флешэр зняў дакументальную стужку пра Віцебск, паказваў беларускай публіцы свае фільмы, правёў цыклы лекцый і сустрэч, у тым ліку — у рамках Мінскага кінафестывалю «Лістапад-2008». Гэты чалавек — Ален Флешэр — сам сабе жанр, стыль і фармат. У літаратуры, кіно і фатаграфіі ён працуе так, як яму камфортна. У выніку аказваецца, што ў кожным канкрэтным выпадку быў выбраны найлепшы спосаб рашэння мастацкай і інтэлектуальнай задачы
Вы знялі фільм пра віцебскую мастацкую школу, а ваш самы любімы музей у Мінску — Музей Азгура. У вас насамрэч такія шырокія інтарэсы?— Так, і гэта можа падацца парадаксальным. Віцебск для мяне — вялікая, сапраўдная любоў. Мне падабаюцца і горад, і мастакі, якія тут жылі і працавалі. А стаўленне да Музея Азгура — вынік, так бы мовіць, турысцкай уніклівасці. Я ж ніколі не быў у музеі, прысвечаным мастаку, які працаваў у акадэмічным стылі, ніколі не бачыў такой колькасці бюстаў вялікіх палітыкаў, правадыроў і гістарычных дзеячаў. Калі глядзець скульптуры Азгура паасобку, гэта не так уражвае, але сабраныя разам яны захапляюць.
Вас цікавяць метафізічныя прасторы, прывіднасць вобразаў?— Перш за ўсё мяне цікавіць праблема часу. Любы здымак — гэта ўвасабленне таго, што ўжо не існуе. Ты здымаеш чалавека, які ідзе па вуліцы, і праз хвіліну гэтай сцэны няма. Сапраўды — фатаграфія звязана з тым, што знікае.
Але яшчэ больш мяне захапляе здольнасць гэтага мастацтва «вяртаць» рэчы — на выставе вы бачыце твары даўно памерлых людзей. Серыя жаночых партрэтаў 30-х гадоў — вельмі прыгожыя вобразы мадэляў, актрыс. Я рабіў праекцыю выяў на розныя ландшафты — у парках, садах. Пасля я здымаў гэтыя праекцыі. Зніклыя твары атрымалі магчымасць быць убачанымі.
Чаму фонам станавіліся менавіта краявіды?— Таму што людзі не жывуць у месцах, якія я выбіраў для здымак. Пейзаж утрымлівае ў сабе рамантычную энергію, гэта прырода і адначасова — нешта свавольнае... Мы не ведаем, у якой краіне яны знаходзяцца, гэтыя не пазначаныя часам месцы. Я спрабую вярнуць твары, якіх няма, у прыроду, якая не мае ўзросту.
У серыі фатаграфій з фольгай блізкая канцэпцыя?— Вядома, што ў фотапаперы ёсць часцінкі срэбра. А шакаладная фольга па-французску называецца срэбнай паперай, хоць насамрэч гэта алюміній. Мы маем справу з гульнёй слоў і з двума тыпамі паперы — для шакаладак і для фатаграфій. Фотапапера захоўвае на сабе след святла і выявы, а фольга таксама нібыта мае памяць — яна здольная ўтрымліваць форму рэчы. Я аб’яднаў гэтыя якасці як агульную памяць — пра форму і пра выяву. Ты загортваеш прадмет у фольгу. Пасля, калі гэтую рэч прыбіраеш, застаецца толькі яе форма, што адбілася ў фользе. Я зняў гэты аб’ект, то-бок зафіксаваў яго выяву. А цяпер і фольгі ўжо няма, засталася толькі выява прадмета, які адсутнічае.
У актуальным мастацтве фатаграфія займае значнае месца?— У канцы 70-х — пачатку 90-х у Францыі адчынілася шмат галерэй, якія спецыялізуюцца на гэтым відзе мастацтва. У Парыжы пачаў праводзіцца Фестываль фатаграфіі, музеі сталі фарміраваць калекцыі, выдаваліся альбомы, кнігі, часопісы. Гэта вельмі актыўнае мастацтва, яно выклікае шмат спрэчак і дыскусій. Дзве падзеі можна лічыць найбуйнейшымі. Першая — Месяц фатаграфіі ў Парыжы, калі адначасова адбываецца 200 выстаў, у тым ліку знакаміты кірмаш Paris Photo, дзе галерэі прадстаўляюць і прадаюць творы гэтага віду мастацтва. І другая — вядомыя «Сустрэчы з фатаграфіяй у Арлі». Яны ладзяцца ўжо больш за 30 гадоў, там жа працуе знакамітая Школа фатаграфіі (гэта вельмі сур’ёзная навучальная дысцыпліна ў Францыі).
Увесь гэты масіў існуе аўтаномна або як частка актуальнага мастацтва? Я ўдакладню: поруч з мультымедыйнымі праектамі, светлавымі інсталяцыямі, перформансамі, акцыямі, рэчамі, далёкімі ад стварэння выявы ў яе традыцыйным разуменні, — ці існуе фатаграфія як паўнавартаснае мастацтва? Або яе вывучаюць як прафесію, то-бок выкарыстоўваюць рамяство ў прыкладных мэтах?— Фатаграфія, якой я займаюся, натуральна, частка актуальнага мастацтва. Яе паказваюць у музеях і галерэях і збіраюць калекцыянеры. (Але ёсць супрацьлеглы полюс — цэлы свет, які хоча заставацца незалежным ад мастацтва, напрыклад, рэпартаж.) З актуальным мастацтвам фатаграфію збліжаюць і памеры: двухметровыя работы, прычым каляровыя, сёння робяць у Германіі. Гэтая мода нарадзілася ў Францыі, пасля перакінулася ў іншыя еўрапейскія краіны і Злучаныя Штаты. У Германіі ёсць фатографы, якія прадаюць велізарныя работы за немагчымыя цэны, супастаўныя з цэнамі на жывапіс.
Гэта вынікае з уплыву масавай культуры?— Гэта ідзе ад жадання фатографаў быць прызнанымі нароўні з жывапісцамі. Але атрымліваецца такое не заўсёды.
Вы шмат вучыліся, у прыватнасці, у Ралана Барта. Калі гэта было і як?— Я вучыўся вельмі доўга, таму што любіў вучыцца. Даследаваў літаратуру, потым лінгвістыку, доктарскую дысертацыю зрабіў пад кіраўніцтвам Ралана Барта, найбуйнейшага спецыяліста ў галіне семіётыкі. Потым сур’ёзна захапіўся біялогіяй... Але ніколі не браў урокаў ні фатаграфіі, ні кінарэжысуры. Таму для мяне сталася поўнай нечаканасцю прапанова стварыць школу, дзе займаюцца менавіта гэтымі мастацтвамі. І я, хоць ніколі не вывучаў ні кіно, ні фатаграфію, зрабіў праект Нацыянальнай студыі сучаснага мастацтва Le Frenua і кірую ёю.
Вы ўспрымаеце гэты праект як якасны пераход з аднаго стану ў іншы?— Не, усё ў мяне адбываецца сінхронна. Я штудзіраваў тэорыю лінгвістыкі, але ў той жа час здымаў кіно і фатаграфаваў. У мяне было двайное жыццё: студэнцкае і творчае, якое праходзіла цалкам у іншай сферы. Універсітэт выхаваў уменне размаўляць пра мастацтва, здольнасць канцэптуалізаваць, ацэньваць і прадстаўляць работы. Кінематаграфіі я вучыўся, калі глядзеў фільмы, мноства фільмаў. А фатаграфіі — калі чытаў пра яе і праглядваў велізарную колькасць здымкаў. Акрамя таго, я вельмі захапляюся тэхнікай: яшчэ дзесяць гадоў таму ў мяне былі два любімыя прадметы — фотаапарат і камера. Гэтыя інструменты мне вельмі блізкія, яны адыгралі надзвычай важную ролю ў маім жыцці.
Вы пішаце кнігі, кіруеце школай, здымаеце фільмы. Ці можна гаварыць пра адну вялікую аўтарскую тэму?— Не, кожная з гэтых дысцыплін паказвае мяне з іншага боку.
Дык што адбываецца — раздваенне (ці нават «растраенне») асобы або яе сінтэз?— Мне падаецца, што ва ўсіх відах мастацтва я гавару пра розныя рэчы. У фатаграфіі мяне цікавяць эксперыменты, якія тычацца самога паняцця бачнага. Як правіла, у іх цэнтры — жаночая постаць. У кіно больш захапляе тэма прасторы, месца чалавека ў ёй. У літаратуры — час і стасункі мінулага і сённяшняга. Усё гэта — розныя праблемы, і мне не здаецца, што мае творы падобныя між сабой. Я здымаю фільмы не як пісьменнік, бо ніколі не карыстаюся сюжэтамі сваіх кніг. А мае кінастужкі не нагадваюць мае фатаграфіі.
Над якога кшталту кнігамі вы працуеце? На жаль, мы не маем іх перакладаў.— Гэта раманы і эсэ. Ёсць і тэарэтычныя работы.
Якое месца займаюць у вашай творчасці фільмы пра мастацтва?— Гэта магчымасць выкарыстаць мову кінематографа, каб расказаць пра тое, што я люблю і чым цікаўлюся, — пра Луўр, пра Крысціяна Балтанскі, пра Гадара, пра Віцебск... І, спадзяюся, — пра сучасных беларускіх мастакоў.
Любоў Гаўрылюк
Ален Флешэр пра мастацтва
«Фатаграфія паказвае час і рух, якія ў пэўным сэнсе драпаюць і раняць яе: яна ж, у сваю чаргу, дэманструе шрамы, быццам сцяна з вузкім праходам і слядамі ад машын, якія праз яго праціскаліся. Фатаграфія — гэта паверхня, якая не падпарадкоўваецца рэальнаму часу, дзе яна, аднак, існуе, супрацьпастаўляючы ўсеагульны рух свайму ўласнаму».
«Яшчэ адна ідэя не давала мне спакою, унутрана я быў гатовы да яе асэнсавання. Як праз фатаграфію перадаць адчуванне прадметаў, якія глядзяць на нас? Некаторыя з іх зроблены з матэрыялаў, якія адлюстроўваюць рэчы, што знаходзяцца наўкол. Кожны прадмет мае здольнасць дэфармаваць адбітак свайго акружэння.
У памяці ўзнікаюць згадкі пра чайнік, іншыя блізкія дзіцячаму сэрцу рэчы, у іх — увасабленне маёй бабулі, нібы даўно забыты пах шчасця».
Мастак Леанід Хобатаў пра Алена Флешэра
«Стужка пра Гадара падаецца мне самай моцнай у Алена Флешэра. Мы размаўлялі з ім, і высветлілася, што я правільна зразумеў і адчуў задуму. Гэты фільм — прыклад таго, як аўтар можа выключыць усякую бачнасць удзелу ў працы рэжысёра, сцэнарыста ці нават аператара. Затое ёсць нейкі працэс, размова, якая працягваецца ў часе. Гэта прынцыпова важна для стваральнікаў фільма: мы бачым не сюжэт, а толькі асобу Гадара, яе маштаб.
Несумненна, гэта адкрыццё, такі падыход вырываецца за межы ўсіх стэрэатыпаў: еўрапейскіх, французскіх, нашых, стэрэатыпаў гледачоў і мастакоў. Нават за межы ўстойлівых норм канцэптуальнага мастацтва. Мне падалося, што Флешэру было прыемна такое разуменне фільма, бо, як ўсялякі мастак, ён адчувае адзіноту, калі гледачы ўспрымаюць толькі верхні слой задумы, а больш глыбокія рэчы застаюцца ў цені. Насамрэч жа толькі філасофскі ўзровень работы — спасціжэнне таго, як суадносяцца час і асоба, — і варта разглядаць. Я адношу гэты фільм да дасягненняў Флешэра ў мастацтве, у культуры, у высокім разуменні жыцця».
«Праца з прасторай — асноўная ў сучасным мастацтве. Калі гэтая тэма не разглядаецца мастаком — ён выпадае з сусветнага кантэксту. Менавіта ў разуменні прасторы нараджаецца свабода пластычных сродкаў.
У мастацтве ёсць устойлівыя акадэмічныя ўяўленні, ёсць сімвалы і знакі, якія счытваюць і гледачы, і мастакі. Але Флешэр, дзякуючы абсалютнай незалежнасці, дазваляе сабе спалучыць неспалучальныя раней культавыя, знакавыя рэчы. Адбываецца нараджэнне новай формы, па сутнасці, новай мовы. Назіраючы за такімі рэчамі, бачыш, куды рухаецца мастацтва.
Флешэр выкарыстоўвае знакі, сімвалы, фактуру не фармальна, а напаўняючы іх новым сэнсам. Яго работы паказваюць, што нельга быць фармалістам да канца, без духоўнага складніка. І толькі калі форма яднаецца са зместам, работа становіцца арганічнай, цэльнай».
«Фільм Флешэра пра Луўр вельмі вылучаецца з ўсяго таго, што мы прывыклі бачыць у дакументальным кіно. Адзін з лепшых музеяў свету стаў матэрыялам для яго ўласнага твора. Флешэр паказаў не залы музея, а яго стан, настрой. Тут заварожваюць сама прастора, энергія, а не нейкія канкрэтныя музейныя рэчы. На многія пастаўленыя ім пытанні пра мастацтва няма адказаў, але ў канцэптуальнай творчасці галоўнае — абазначыць праблему, а дадумвае, прымае рашэнне глядач, і гэта таксама адбываецца як працэс — у часе. А мы прывыклі да акадэмічнай падачы такой тэмы...»
«Флешэр — таксама і пісьменнік, але ягоныя фатаграфія і кіно цалкам вольныя ад літаратурнасці, хоць гэтым грашаць многія аўтары, якія лічаць, што за кошт «аповеду» мастацкая форма набывае новы змест. Але гэта не так! Літаратурныя і мастацкія вобразы ствараюцца паводле розных законаў, іх нельга змешваць».
«Я бачу ў гэтым мастаку абсалютную вышыню, гэта, безумоўна, знакавая постаць».