Алеся Белявец: І вы, Уладзімір Іванавіч, творчая асоба, і вашы выпускнікі — яркія і, галоўнае, адметныя індывідуальнасці. Часцей жа мы назіраем тэндэнцыю цалкам супрацьлеглую: настаўнік плодзіць сваіх клонаў. Гэта, напэўна, даволі цяжка: не прыціснуць аўтарытэтам, знайсці ў вучнях іхняе асабістае, тое, што закладзена прыродай. Што ў аснове такога стаўлення? Прынцып «не нашкодзь»? Не «рабі, як я», а рабі — як?..
Уладзімір Слабодчыкаў: Я прыйшоў у Акадэмію ў 37 год — на месца загадчыка кафедры пасля заўчаснай смерці Анатоля Анікейчыка. Вопыт выкладання ў мяне быў: з 1975 па 1988 я працаваў у мастацкай школе-каледжы імя Івана Ахрэмчыка. Мне было надзвычай складана адаптавацца ў гэтых сценах, асэнсаваць сябе на гэтым месцы. Аўра, водбліск асобы Анікейчыка яшчэ луналі (яны і дасюль адчувальныя) у Акадэміі. Я вырашыў, што працаваць тут буду часова, не хацеў сябе звязваць выкладаннем, марыў займацца толькі творчасцю.
Што важнае я зразумеў тады: трэба быць самім сабой, не іграць на публіку, рабіць тое, што лічыш патрэбным. І вызначыў для сябе, што пры навучанні важна не размежаванне — «я і студэнт», а тандэм: «мы — калегі» (але я крыху старэйшы, яны — маладзейшыя). Да таго ж манументальную скульптуру не зробіш без памочніка. І мае студэнты дапамагалі мне, мы разам працавалі на заказах. У такіх плённых творчых стасунках я перадаваў усё тое, што мог перадаць. На словах далёка не ўсё можна патлумачыць, а вось паказаць і, галоўнае, даць паўдзельнічаць у працэсе — зусім іншая справа. Я сам яшчэ знаходзіўся ў пошуку, але для мяне было прынцыпова, каб яны не сталі «слабодчыкамі», а раскрываліся творча і па-свойму. Мне шэнціла, яшчэ ў школе Ахрэмчыка мяне напаткала педагагічнае шчасце: таленавітыя вучні. І першы ж курс, які я набраў у Акадэміі, — Борзды, Копач, Мінко і Вараб’ёў, — усе сталі творцамі адметнымі і рознымі. Яны і ад пачатку былі розныя. Мне падаецца, што задача любога педагога — захаваць і раздзьмуць кожную маленькую творчую іскрынку, а не раскласці агульнае вогнішча. Сёння я шчаслівы, што магу размаўляць з маімі вучнямі, як з калегамі.
Алеся Белявец: Наколькі ў Акадэміі магчымы такія формы навучання?
Уладзімір Слабодчыкаў: Залежыць ад выкладчыка. У Анатоля Арцімовіча, Генадзя Мурамцава ці Аляксандра Фінскага методыка выкладання ў нечым іншая. Але галоўнае тое, што я стварыў выдатную кафедру: усе выкладчыкі, а гэта яшчэ і Сяргей Логвін, Уладзімір Піпін, працуюць творча, актыўна выстаўляюцца, маюць свежыя ідэі. Вялікі ўнёсак у працу кафедры робіць і вядомы архітэктар Юрый Градаў.
Алеся Белявец: Але абітурыенты Акадэміі, напэўна, ужо нечым з’яўляюцца ў творчым плане? Знівеляваць іх, мяркую, цяжка?
Валянцін Борзды: Ды не, уласны стыль развіваецца цягам усёй вучобы.
Уладзімір Слабодчыкаў: Вы сталі ярка праяўляць сябе дзесьці на курсе трэцім... Памятаю работу Віктара, яго партрэт Цяпінскага, выкананы ў дрэве.
Віктар Копач: Так, мне і цяпер тая работа падабаецца, а столькі гадоў мінула... Але яна ў рамкі акадэмічнага навучання не клалася ніякім чынам... У Акадэміі мы вольна абмяркоўвалі ўсе творчыя праблемы. Магу сцвярджаць, што свабода творчасці ў нас была.
Пасля вучылішча мне падавалася, што горы магу звярнуць. У Акадэміі некаторыя рэчы даводзілася паўтараць, зноў ляпіць чэрап, галаву. У пэўныя моманты пачынаў усё адмаўляць, хацелася рухацца далей, рабіць іншыя кампазіцыі, больш фармальныя. Канкрэтныя мэты навучання ўсвядоміў пазней.
Уладзімір Слабодчыкаў: У нас ёсць дзве ўстановы, якія рыхтуюць да паступлення ў Акадэмію: школа-каледж імя Івана Ахрэмчыка і мастацкае вучылішча імя Аляксея Глебава. Так атрымліваецца, што мы бяром пароўну тых і другіх. З мастацкага вучылішча юнакі і дзяўчаты выходзяць больш творча спелыя, а са школы і выпускаюць шкаляроў, нібыта побач выхавацель.
Валянцін Борзды: У іх яшчэ сістэма падрыхтоўкі парніковая: дыхтоўныя майстэрні, любыя матэрыялы.
Алеся Белявец: Пытанне да колішняй «шкаляркі». Вольга, ці прынцыпова розняцца метады выкладання ў школе Ахрэмчыка і ў Акадэміі?
Вольга Высоцкая: Сапраўды, калі я толькі паступіла ў Акадэмію, дык адчувала сябе нашмат маладзейшай за сваіх аднакурснікаў. У школе нам грунтоўна давалі першаасновы малюнка, скульптуры. У Акадэміі на першым курсе было цяжка: засталося ўсведамленне, што трэба выбудоўваць форму, а важна было рухацца наперад, а не працягваць маніпуляваць кубікамі і эліпсамі. Што мне падабалася ў школе Ахрэмчыка: там была свабода ў кампазіцыі, мы маглі вырашаць тэму ў любым матэрыяле. Няхай нейкіх нюансаў і не разумелі, але мы, прынамсі, спрабавалі сябе, і паступова прыходзіла адчуванне розных матэрыялаў. У прынцыпе пераход ад нашай школы да Акадэміі не адчуваўся як надта рэзкі.
Алеся Белявец: Не было такога расчаравання, пра якое казаў Віктар, што, маўляў, зноў патрэбна маляваць чэрап?
Алена Ліпінская: Ты проста ставіў сабе новыя задачы, на іншым узроўні працаваў над знаёмымі тэмамі... Што да вучылішча, якое я скончыла, дык там была крыху незвычайная сітуацыя: кожны год, а то і два разы на год, мяняліся выкладчыкі, кожны прыўносіў нешта сваё. Калі толькі пачынаеш спазнаваць прафесію, ты адкрыты любым ведам. Розныя падыходы пайшлі на карысць. Але самае важнае ў навучанні — давер да выкладчыка, ягоны аўтарытэт. Прымаеш ты яго парады, звяртаешся да яго са сваімі праблемамі ці не.
Уладзімір Слабодчыкаў: У Акадэміі паслядоўна праводзілася праца па стварэнні шматступеннай і гарманічнай сістэмы мастацкай падрыхтоўкі. У пачатку яе была мастацкая школа, потым — сярэдні этап: школа Ахрэмчыка, вучылішча, нарэшце — Акадэмія. Ды я сам пісаў праграму па скульптуры для школы Ахрэмчыка.
Што да метадаў навучання... Калі падчас майго студэнцтва загадчык кафедры Андрэй Бембель абыходзіў майстэрні, пасля гэтага мы не ведалі, як жыць далей... Прыніжэння не было, была крытыка — але вельмі рэзкая, пасля якой узнікала пачуццё разгубленасці, збянтэжанасці. Я не хацеў бы, каб гэта паўтаралася ў маёй практыцы.
Валянцін Борзды: Такая тэндэнцыя апускалася ў «ніжнія эшалоны» — вучылішча, інтэрнат. Памятаю, як выкладчыкі крытыкавалі на ўзроўні зняваг. Бязлітасна.
Віктар Копач: А вось мой настаўнік у мастацкім вучылішчы Барыс Лазарэвіч (лічу яго выдатным педагогам) толькі ў выключным выпадку мог сабе дазволіць рэзкую крытыку. Калі такое адбываецца зрэдку, ты разумееш, дзеля чаго быў патрэбны гэты жорсткі момант — каб цябе падштурхнуць.
Уладзімір Слабодчыкаў: Работу можна крытыкаваць, але не прыніжаючы пры гэтым аўтара. Барыс Лазарэвіч першы арганізаваў скульптурны клас у школе імя Ахрэмчыка, пасля перайшоў у вучылішча, а ў школе застаўся кіраваць скульптурным аддзяленнем Леанід Давідзенка. Прысутнасць гэтых людзей дасюль адчувальная, іх памятаюць: яны стаялі ля вытокаў школы. Наша скульптурная школа стваралася не толькі ў Акадэміі...
Віктар Копач: Лічу, што азы мастацкай адукацыі, тое, што ў чалавека заклалі напачатку, — вельмі істотна для ягонага творчага развіцця.
Валянцін Борзды: Але ж сустракаюцца людзі, якія паступаюць у мастацкія ВНУ без усялякай (ці амаль без усялякай) папярэдняй падрыхтоўкі...
Уладзімір Слабодчыкаў: Так складана пралягаў і мой шлях у мастацтва. Я вучыўся ў звычайнай школе ў вёсцы Даўгінава. Бацька выкладаў маляванне. Маляваць я не хацеў, хоць бацька і настойваў. А дзесьці ў восьмым класе знайшоў кавалак гіпсу, што застаўся ад замазкі падмурка, і выразаў фігурку. І яна ў мяне так добра атрымалася, што я вырашыў паступаць у тэатральна-мастацкі інстытут. Сур’ёзна ляпіць пачаў толькі на падрыхтоўчых курсах. Аж два тыдні трэніраваўся! Калі нам на экзамене задалі ляпіць кампазіцыю, я слова такога не ведаў. Але атрымаў пяцёрку. Тэма была — «У жыцці ёсць месца подзвігу». Вобраз Паўла Карчагіна мяне не натхняў, і я зляпіў геолагаў з рукзакамі. Дагэтуль сам працэс лепкі мне падабаецца менш, чым прадумванне, прыдумванне, чым сама завязка твора.
Самае ідэальнае: завяршыць адукацыю да 25 гадоў, а пасля ўсё кінуць і займацца самаадукацыяй. Я ў 23 атрымаў дыплом і з таго часу быў свабодны ў сваім развіцці. Гэта найлепшы варыянт.
Алеся Белявец: Віктар, а твая адукацыя ідэальная?
Віктар Копач: Цяпер я лічу, што так. Падчас навучання было шмат прэтэнзій, мы бачылі, як развіваецца мастацтва ў свеце... Не зрабіў кампазіцыю — двойка... Многія сыходзілі, з’язджалі вучыцца за мяжу. І толькі з часам ты разумееш, што атрыманае табой не мае цаны. Мне шмат што пра гэта пастаянна напамінае. Летась я быў на скульптурным сімпозіуме ў Кітаі, працаваў у бронзе. Многія вучыліся ў мяне, як паставіць фігуру, дзівіліся, як я зрабіў з дрэва каркас, які сам ужо быў паўнацэннай скульптурай. Гэта — заслуга школы: ты вольны ад безлічы тэхнічных момантаў. Не кажучы ўжо пра веданне законаў формы, кампазіцыі.
Валянцін Борзды: Дрэнна гэта ці добра, але мы не выбіраем сваіх выкладчыкаў. Уладзімір Іванавіч набірае курс, і ты трапляеш да яго. Лёс звёў мяне з трыма настаўнікамі. Юрый Паўлавіч Герасіменка даў першы штуршок — самы важны. Ён згадваў у размовах такія рэчы, пра якія я — у горадзе Маладзечна — мог пачуць толькі па тэлевізары. А тут — жывы чалавек. Гэта мяне захапіла. Потым — вучылішча, зноў пашанцавала з педагогам: Барыс Лазарэвіч. І ў Акадэміі — Уладзімір Іванавіч. У нас тут усе выкладчыкі выдатныя, але яны часта вучаць успрымаць скульптуру менавіта так, як разумеюць яе самі. На мой погляд, ёсць у навучанні вельмі важны момант: быць некатэгарычным чалавекам. Уладзімір Іванавіч — чалавек некатэгарычны, ён асцярожны ў важных рэчах і вельмі цярплівы.
Алеся Белявец: Сапраўды, можна ўявіць такую сітуацыю: ты прыходзіш у Акадэмію (прычым не са школы, нейкія творчыя прыярытэты ў цябе ўжо склаліся) і сутыкаешся з педагогам, які абсалютна не прымае ні тваіх ідэалаў у мастацтве, ні тваёй стылістыкі. Якое тут выйсце для студэнта? Параўнаем з іншымі мадэлямі адукацыі, дзе студэнт сам выбірае сабе настаўніка.
Уладзімір Слабодчыкаў: Калі б чалавек пасля мастацкага вучылішча трапіў, скажам, у медінстытут, нестыкоўка была б велізарная, а калі паступае па сваёй спецыяльнасці, непрыманне можа адбывацца толькі на псіхалагічным узроўні.
Валянцін Борзды: Канешне, ёсць выкладчыкі больш катэгарычныя. Але ў цэлым існуе працэс навучання, ён усім зразумелы.
Валянцін Борзды: У мяне іншае пытанне выспела: на скульптурнае аддзяленне сёння паступае шмат дзяўчат. Нешта змянілася з тых часоў, калі мы там вучыліся...
Віктар Копач: Паездзіўшы па міжнародных пленэрах, я змяніў сваё стаўленне да гэтай сітуацыі: раней я быў упэўнены, што жанчына ў скульптуры не можа падняцца да ўзроўню мужчыны. Але цяпер бачу, што яны працуюць на роўных, і больш таго: часта ў жанчын атрымліваюцца лепшыя працы.
Алеся Белявец: А ці можаш ты вызначыць, што пэўная работа выканана жанчынай? Ёсць такое паняцце, якое ўжываецца звычайна ў адмоўным значэнні: жаночае мастацтва. Маецца на ўвазе, што ў такіх творах больш тонкай дэкаратыўнасці і вытанчанасці, чым энергетыкі і пераканальнасці формы.
Віктар Копач: Часам можна вызначыць, часам — не.
Валянцін Борзды: Твор мы ацэньваем незалежна ад таго, хто яго рабіў. Крытэрыі адны: ёсць у ім энергетыка ці не? Чапляе ён гледача ці не?
Алена Ліпінская: Раней у Акадэмію на аддзяленне скульптуры жанчыны траплялі ў якасці выключэння. Сёння жанчыны працуюць нароўні з мужчынамі — з каменем, з металам. Звыклая карціна на пленэрах: сядзяць крохкія жанчыны і зварваюць метал. Так, не можа жанчына падняць пяцьдзесят кілаграм, але ж і не кожны мужчына зможа! Існуе адпаведная тэхніка, нарэшце. Скульптура спрадвеку лічылася мужчынскай прафесіяй, але такое стаўленне да яе мяняецца. У мастацтве прынцыповымі застаюцца іншыя рэчы.
Вольга Высоцкая: Важныя ідэя, энергетыка, якасці душы. Сіла ў мастацтве — не фізічная. Мой педагог казала, што жаночая скульптура сапраўды адрозніваецца ад мужчынскай, але ў добрым сэнсе: жанчына разумее нейкія рэчы, якія мужчына не здольны зразумець.
Алеся Белявец: Засталося пытанне галоўнае і заключнае: для каго вы працуеце, да чаго Акадэмія рыхтуе сваіх выпускнікоў? Назіранне, якое я вынесла з прагляду вашага, Уладзімір Іванавіч, каталога: творы, выкананыя на замежных пленэрах, нясуць зусім іншую эстэтыку, чым работы для тутэйшай прасторы... Якую скульптуру патрабуе наша асяроддзе? Можа, тое віртуознае майстэрства, якога вы дамагаецеся ад сваіх студэнтаў, застаецца незапатрабаваным?
Уладзімір Слабодчыкаў: Удзел у міжнародных пленэрах карысны для скульптара, ён дае магчымасць змяніць самаацэнку. Я хацеў бы, каб нашы студэнты выязджалі на практыку. На этапе навучання для скульптара важна не толькі атрымаць гэткую рафінаваную акадэмічную адукацыю, але і пабываць у іншым асяроддзі, папрацаваць у вялікіх маштабах і з рознымі матэрыяламі.
Што да асяроддзя. Ёсць тутэйшае ўспрыманне і разуменне сучаснай скульптуры. Ціск заказчыка мы адчуваем — на тэмы, на пластыку нашых работ. А калі трапляеш на міжнародны пленэр (а пленэр — гэта згустак сусветных мастацкіх тэндэнцый), — там зусім іншыя крытэрыі адбору, яшчэ на ўзроўні эскізаў. І там для мастака з’яўляюцца магчымасці, адрозныя ад тых, што існуюць на нашых рэспубліканскіх і мінскіх пленэрах. Але я думаю, што гэтая праблема можа вырашацца. Мы павінны прапаноўваць заказчыкам свае рэчы, пераконваць, што такія творы таксама могуць існаваць у якасці гарадской скульптуры. Я ў 1988 годзе быў камісарам пленэру ў парку Янкі Купалы. Мінскі пленэр мінулага года быў на парадак вышэй.
Віктар Копач: Доўгі час у скульптуры панаваў рэалізм. Найбольш развівалася манументальная мемарыяльная пластыка. І натуральна, што нейкія іншыя формы праходзяць вельмі цяжка. Наша Акадэмія дае ўніверсальную адукацыю. У многіх краінах ёсць вузкія спецыялізацыі ў навучанні. Напрыклад: акадэмія мармуру. А нас вучылі працаваць ва ўсіх матэрыялах, а пасля выбіраць, што нам бліжэй.
Уладзімір Слабодчыкаў: Віктар, працуючы за мяжой, сябе не мяняе. Я ж чалавек іншага часу. Нават — злому часоў. Я і сам ламаў — сістэму заказаў у 1980-я. Чаму мы сталі рабіць пленэры? Сёння тая пленэрная пластыка глядзіцца як дэкаратыўная, а ў свой час яна выклікала шок. Мы шукалі — паміж матэрыяламі і стылістыкамі. Памятаю, калі падчас перабудовы не было грошай, я працаваў з танным алюмініем, скульптура тая лёгка вывозілася на выставы. Так, насамрэч: тут я адзін, на міжнародным пленэры — іншы. Але тое, што я раблю там, — таксама мая творчасць. Вось ляжыць у куце майстэрні работа, прысвечаная Шагалу. Зроблена яна ў 1997 годзе. Даўно ўжо ёсць рашэнне сталічных улад паставіць яе ў Мінску, але грошы на гэта чамусьці ўсё ніяк не знаходзяцца. Скульптура з выразным мастацкім пасылам не з’яўляецца перадусім таму, што вымагае іншага ўзроўню культуры нашага заказчыка.
Алеся Белявец: Застаецца спадзявацца, што гэта — справа часу. Школа развіваецца дынамічна, а яе выпускнікі абавязкова будуць запатрабаванымі.