У канцы мінулага года народны мастак Беларусі прафесар Акадэміі мастацтваў Май Данцыг адзначыў юбілей. Пяцьдзесят гадоў таму яго творы ўпершыню экспанаваліся ў Маскве на Усесаюзнай мастацкай выставе «40 гадоў ВЛКСМ» і на VI Усесаюзнай выставе дыпломных работ студэнтаў мастацкіх ВНУ СССР. У той жа час, адразу пасля абароны дыплома, Май Вольфавіч стаў выкладчыкам малюнка і жывапісу на мастацкім факультэце Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута. Паўвека плённай працы ў навучальнай установе — вельмі рэдкая, нават унікальная з’ява ў сучаснай мастацка-педагагічнай практыцы. Сёння творца, якому споўнілася 78 гадоў, плённа працуе ў майстэрні над новымі палотнамі, а таксама загадвае кафедрай станковага жывапісу, апякуецца над студэнтамі, вучыць іх адчуваць натуру і раскрываць яе ярка, шчыра і эмацыянальна.
Вы прыйшлі ў мастацтва ў час росквіту «суровага стылю». Захавалі яму вернасць і тады, калі новае пакаленне 1980-х спрабавала змяніць пластыку і выяўленчую мову, напрацаваныя папярэднікамі. Што для вас сёння прыярытэтнае ў творчасці?— У 1991-м годзе ўсё кардынальна змянілася не толькі ў грамадстве, але і ў мастацтве — у адносінах да пластычнай формы, да метадалогіі акадэмічных вучэбных працэсаў. Мне неабходна было пераасэнсаваць свае погляды, пазіцыі... Але ў выніку роздумаў і разваг мае творчыя, педагагічныя і наогул жыццёвыя канцэпцыі, духоўныя арыенціры не змяніліся. Жаданне рэалізоўваць творчыя ідэі і вырашаць праблемы, звязаныя з выхаваннем маладога пакалення, засталося па-ранейшаму моцным.
Ваша дыпломная карціна «Насустрач жыццю» калісьці глыбока ўразіла членаў экзаменацыйнай камісіі рамантычнай узнёсласцю, арыгінальнай кампазіцыяй — тымі рысамі, якія сталі адметнымі пазнакамі вашага стылю. Чаму ў самым пачатку самастойнага шляху некаторыя вашы творы ўспрымаліся неадназначна?— Мяне звыкла адносяць да рэалістаў, але я вучыўся на творчасці фавістаў, экспрэсіяністаў... Рэалізм не павінен быць аднабаковым. Мне заўжды хацелася не быць падобным на перасоўнікаў. З-за гэтага імкнення, калі я прыехаў у Мінск пасля заканчэння інстытута, мяне сустрэлі ў штыкі, відаць, я здаваўся вялікім рэвалюцыянерам на фоне кансерватыўных і правінцыйных поглядаў, якія выяўляліся ў работах мясцовых творцаў. Маім палотнам не хапала пафасу сацрэалізму, які тым часам панаваў у савецкім жывапісе. Памятаю, як прадставіў на выстаўкам «Навасёлаў» — адну з першых сваіх буйных карцін. Хваляваўся... А работу адразу ж адхілілі ад экспанавання. Адзначылі прафесійнасць выканання, але не зразумелі, каго ж тут паказаў аўтар? Савецкіх людзей? «Будаўнікі камунізму» не могуць быць такімі беднымі, сядзець босымі на голай падлозе! Уначы я ціхенька забраў карціну ў майстэрню і дапісаў каля сумкі і чамадана пару лакіраваных жаночых туфлікаў. Раніцой прынёс работу і зноў прадставіў адборачнай камісіі. Памятаю, як старшыня выстаўкама задаволена ўсклікнуў: «Гэта іншая справа!» І я быў выратаваны... Калі ж на выставу завіталі маскоўскія мастацтвазнаўцы, ім вельмі спадабаўся мой твор. Яны прапанавалі надрукаваць рэпрадукцыю ў часопісе «Творчество». На фотаздымку да першага артыкула пра мяне ў саюзнай прэсе быў адлюстраваны адхілены варыянт «Навасёлаў». Справа ў тым, што, забраўшы карціну з экспазіцыі, я замаляваў цалкам непатрэбныя там туфлікі...
Гэта не адзіная работа, якую спасціг такі недарэчны лёс. З выставы знялі і «Партызанскую баладу». Я напісаў жанчыну, якая корміць грудзьмі параненага партызана. Калі працаваў над палатном, мне здавалася, што ў ім няма нічога выключнага і экстраардынарнага. Ідэя твора нарадзілася пад уплывам карціны Рубенса «Айцалюбства рымлянкі», што захоўваецца ў Эрмітажы. Сюжэт яе запазычаны з кнігі рымскага гісторыка І стагоддзя Валерыя Максіма «Выдатныя справы і прамовы». Рымлянін Сімон, адзін з першых хрысціян, быў прыгавораны сенатам да галоднай смерці. Дачка Сімона, Перо, каб прадоўжыць жыццё бацькі, штодзень прыходзіла ў астрог і карміла яго грудзьмі. Такая неверагодная адданасць прымусіла суддзяў памілаваць Сімона.
Для мяне знакамітае міфалагічнае паданне персаніфікавалася іншым чынам. Падалося, што гэта родная зямля бароніць сваіх сыноў-партызан і ў цяжкую хвіліну наталяе іх матчыным малаком... «Жах! Кровазмяшэнне!» — так ацанілі твор члены выстаўкама. Разгублены, доўгі час трымаў «Баладу» ў майстэрні. Работу не пабаяліся паказаць у Маскве, калі ў Цэнтральным доме мастака на Крымскім вале адбылася мая персанальная выстава. І толькі пасля трыумфу ў сталіцы Савецкага Саюза карціну ўбачылі і мінскія гледачы...
Вы заўжды былі бунтаром і публіцыстам, які ўсёй сваёй творчасцю імкнуўся сумясціць ідэалы і рэальнасць. Вашу творчасць не ўціснеш у «малыя» формы, як і ў рамкі сацрэалізму...— Дзіўна, але дагэтуль не ведаю, што такое сацрэалізм. Ці ж не звычайная гэта кан’юнктура, якая была ва ўсе часы? Яна і сёння ёсць, толькі іншая — рынкавая. Я ніколі не пісаў правадыроў, не здраджваў сваім прынцыпам. Мае тэмы нараджаліся з роздумаў пра людзей, іх жыцці, лёсы. Ездзіў у Салігорск, на пагранзаставы Беларускай ваеннай акругі, на цаліну. Энергіі і жадання працаваць было аж праз край. Ніколі не адчуваў стомленасці. І настрой мой (магчыма, з-за маладосці) быў даволі ўзнёслы. Згадваю словы аднаго з вядомых рускіх жывапісцаў: «Я ведаю мастака, які заўжды кладзе неабходны колер у неабходнае месца. Але гэтага недастаткова для пачуцця захопленасці».
У сучасным мастацтве стылёвыя межы рэалізму трактуюцца досыць шырока. Ці ўплывае гэта на акадэмічнае навучанне?— Класічная школа неаддзельная ад рэалізму, рамкі якога сапраўды шырокія. Рэалізм дазваляе мастакам выказвацца глыбока і ўсебакова. Але трэба адрозніваць яго знешнія праявы і сутнасць. Да рэалістаў можа сябе адносіць і проста дрэнны мастак, які перадае вонкавае падабенства натуры, але пры гэтым не зазірае ў сутнасць з’яў, не раскрывае глыбіні вобразаў, вастрыні характараў. Мае сімпатыі на баку рэалізму моцнага, выразнага, эмацыянальнага. Нават экспрэсіўнага. Не баюся гэтага слова, бо мастацтва павінна быць актыўным.
Актыўным па форме ці змесце?— Увогуле, у мастацтве падзяленне на форму і змест вельмі ўмоўнае, бо можа прывесці да памылковага разумення твора. Напрыклад, нельга ўспрымаць малюнак аголенай натуры толькі з пункту гледжання формы: у такім выпадку знікае мастацтва, а застаецца чысты фізіялагізм. Акадэмічная рэалістычная школа — гэта база, далей усё залежыць ад асобы мастака, яго тэмпераменту, адчування жыцця, энергіі, канцэпцыі.
Жывапіс — змястоўнае мастацтва, якое грунтуецца не толькі на ілюстратыўнасці, літаратурных рэмінісцэнцыях, але і на пачуццёвасці, філасофіі, роздуме. Нішто дагэтуль, нягледзячы на папулярнасць дызайну, фатаграфіі, не пахіснула пазіцыі жывапісу. Не дамогся гэтага і «Квадрат» Малевіча. Супрэматызм выдатна стасуецца з архітэктурай, абстрактнае мастацтва можна скарыстаць для арыгінальнага афармлення тканін і інтэр’ераў. Гэта прыкладныя віды творчасці, прыхільнікі якіх некалі прадказвалі смерць станковаму мастацтву, але замяніць рэалістычны жывапіс сваімі фармальнымі вынаходніцтвамі так і не здолелі. Безумоўна, нас па-чалавечы прывабліваюць і радуюць мадэрновая мэбля, дэкаратыўныя рашоткі і люстры... Але як іх можна параўноўваць з карцінамі Рубенса? Гэта несумяшчальныя рэчы. Гэта розныя правілы гульні.
Аднак з часам змястоўнасць жывапісу відавочна знікае. Аўтары захапіліся фактурамі, заліўкамі, сфумата. Ці не шлях гэта да здрабнення мастацтва?— Слушнае пытанне. Пакупнікамі сталі прыватныя людзі, якія дыктуюць свае ўмовы. Але згадайце: так было заўжды. Малыя галандцы насычалі рынак менавіта такіх заказчыкаў — багатых бюргераў. Але, акрамя нацюрмортаў, у той час быў напісаны «Начны дазор» Рэмбранта. Справа не ў памерах. Ці з’явілася б мексіканскае рэвалюцыйнае мастацтва без падтрымкі дзяржавы? Упэўнены, не было б работ Сікейраса, Рыверы, Ароска. Дзякуючы таму, што расійскія цары набывалі палотны ў Сурыкава, Рэпіна, мы маем сёння выдатныя калекцыі Рускага музея, Эрмітажа. Менавіта зацікаўленасць уладаў дазволіла захаваць для нашчадкаў лепшыя мастацкія творы папярэднікаў.
Сам аўтар, як сведчыць гісторыя мастацтваў, далёка не заўсёды здольны адэкватна ацаніць сваю працу. У яго суб`ектыўны погляд. Чалавек можа зрабіць толькі тое, на што здатны, а хоча бачыць тое, што задумана.— Сапраўды, той, хто творыць, сам сабе не крытык. Але ўсё ж аўтар — першы глядач сваіх работ, а як тут утрымацца ад крытыкі? Творчы чалавек ніколі не бывае задаволены вынікамі сваёй працы. У Пушкіна ёсць верш пра мастака, які намаляваў Венеру: гледачы хваляць палатно, а сам жывапісец сумуе, бо ведае, што мог зрабіць па-іншаму, лепш. Але кропка ўжо пастаўлена... Чаму Гогаль спаліў свой апошні твор? Мне здаецца, што ён не вытрымаў самакрытыкі...
Сурыкаў гаварыў так: ёсць жывапіс — ёсць мастак, няма жывапісу — няма мастака. Даволі катэгарычна, але па сутнасці правільна. Іншае пытанне, што такое жывапіс. На маю думку, гэта ўменне мысліць колерам. На жывапіс могуць уплываць і манументальнае мастацтва, і дызайн. Мы жывем не ў беспаветранай прасторы. Але нягледзячы на каласальны тэхнічны прагрэс, сціплая кветка ў шклянцы пэндзля Ван Гога або ружы Урубеля ў тысячу разоў больш эмацыянальныя і трапяткія, чым найноўшыя пошукі авангардыстаў.
Пікаса казаў: мяне не цікавяць эксперыменты, мяне цікавяць знаходкі. Праўда, калі параўноўваеш творы Пікаса і яго сучасніка Маціса, разумееш, што такое мысленне колерам. Першы па сваёй сутнасці быў графікам, успрымаў асяроддзе праз лінію, малюнак, канструкцыю, якія ён проста расфарбоўваў у пэўныя перыяды блакітным або ружовым колерам. А Маціс перадаваў гармонію быцця. І не мае значэння, што яго колеравая пластыка больш дэкаратыўная, чым, напрыклад, у Сурыкава. Маціс марыў, каб яго жывапіс быў «мяккім крэслам» для наведвальніка, каб пры сузіранні яго карцін глядач забываўся пра рэальнасць. Ці можна гэтак любавацца работамі Пікаса? Сумняваюся. Ён калючы, нервовы, рэзкі. А сапраўдны жывапісец павінен несці эмацыянальнае задавальненне, радасць адчування.
Аднак гэта не азначае, што я цалкам не прымаю іншыя накірункі мастацтва. Мне цікава ўсё, што зроблена з душою і прафесійна. Згадаю адзін выпадак. У 1957 годзе, калі ў Маскве праходзіў Міжнародны фестываль моладзі, у адной з залаў Сурыкаўскага інстытута арганізавалі адкрытую студыю. Сюды заходзілі замежныя госці, і мы малявалі іх партрэты. Аднойчы, прыйшоўшы працаваць, я не знайшоў на звыклым месцы свайго сіняга халата. Запытаўся: «Дзе?» — «Дык вось ён», — адказалі калегі. Азірнуўся... Пасярэдзіне аўдыторыі ляжала на падлозе велізарнае палатно, вакол якога хадзіў незнаёмы мужчына ў маім халаце і пырскаў фарбамі. Аказалася, гэта быў знакаміты амерыканскі абстракцыяніст Джэксан Полак. Прызнаюся, мяне ўразілі яго творы. І не таму, што яны былі такія нязвыклыя для нашага ўяўлення, — запомніліся іх энергетыка і дзівоснае адчуванне колеравай гармоніі.
А ці можна навучыць студэнта быць сапраўдным жывапісцам?— Адны людзі больш адораныя адчуваннем колеру, іншыя — менш. Мы «ставім» студэнтам «вока», каб яны бачылі жывапіс там, дзе ён схаваны для няўважлівага гледача. Погляд мастака своеасаблівы: можна глядзець у адну кропку, а пісаць іншую. Жывапіс — гэта параўнанне. На палатне не перадаецца літаральна канкрэтны колер, хутчэй — яго суадносіны. Мы вучым студэнтаў разумець гармонію, каларыт, спалучаць цёплыя і халодныя, светлыя і цёмныя адценні, вучым пленэру, жывапісу ў інтэр’еры і гэтак далей. Мастаку трэба ўвесь час удасканальвацца.
Аднак асноўная тэндэнцыя апошняга дзесяцігоддзя ў галіне станковага жывапісу вызначаецца паступовым ператварэннем фігур у стафаж. Звязана тое з агульным станам сучаснага мастацтва, адыходам ад шматфігурнай карціны, пранікненнем у жывапіс дынамічнага дызайнерскага мыслення, сучасных візуальных тэхналогій. У той жа час пісаць так, як пісалі паўстагоддзя таму, нельга. Змяняецца не толькі светабачанне сучаснага чалавека, але і сам характар успрымання выявы, што вымагае прынцыпова іншага падыходу да сродкаў выразнасці.— Перш чым патрабаваць чагосьці ад маладога мастака, трэба нешта яму даць. Памятаю, калі я вучыўся ў Маскве ў Сурыкаўскім інстытуце, вядомы тэатральны мастак Міхаіл Іванавіч Курылка вёў факультатыўна гурток малюнка. І штораз «адкрываў нам Амерыку». Мяне гэта вельмі ўражвала, бо мы, студэнты, былі надзвычай ганарлівыя, лічылі сябе прафесіяналамі, але пры гэтым, як аказвалася, далёка не ўсё ведалі. Я люблю паўтараць сваім студэнтам: перш чым карціна пачне вас карміць, вы павінны стаць майстрамі. Мусіце быць упартымі, нават сутыкаючыся з жыццёвымі і прафесійнымі праблемамі.
Якія рысы характару цяперашніх студэнтаў вас найбольш насцярожваюць?— Інфантылізм, шкалярства, адносіны да мастацтва як да забавы і гульні. На жаль, такая пазіцыя становіцца для маладых мастакоў звыклай і ў далейшай творчасці, пасля заканчэння Акадэміі, выяўляецца ў самастойных выставачных работах. Калісьці я таксама быў далікатны, кволы, ранімы. Але здолеў у працы загартавацца. Мае аднакурснікі былі людзі сур’ёзныя, многія з іх прайшлі вайну. Яны заваявалі Перамогу і ведалі кошт кожнага дня. Гэта стала для мяне прыкладам адносінаў да жыцця і творчасці. Сённяшняе пакаленне — пакаленне дарослых дзяцей. Нярэдкія выпадкі, калі па пытаннях дысцыпліны даводзіцца тэлефанаваць бацькам нашых вучняў... Ці ж вырастуць з іх творцы, здольныя ўспрымаць сваю справу як подзвіг, для якога неабходны ахвяры? Ці навучацца распазнаваць галоўнае і другаснае, каб не разменьвацца на дробязі?
Нашмат ніжэйшым стаў сёння ўзровень сярэдняга звяна — вучылішча, школ, каледжаў. Яны арыентаваны ў асноўным на дызайн. Студэнты прыходзяць да нас на станковае аддзяленне і не разумеюць, што такое жывапіс і кампазіцыя. І мы павінны вучыць іх з азоў. Мы вымушаны займацца не вышэйшай матэматыкай, а элементарнай арыфметыкай. Гэта сапраўдная праблема. Дадайце сюды незацікаўленасць у працы, адсутнасць творчай утрапёнасці (я ўжо не кажу пра фанатызм)... Даўно не сустракаў апантаных студэнтаў, якія без прымусу робяць тое, што павінны рабіць.
Мы сталі менш патрабавальныя да сябе. Ці не таму амаль цалкам знік такі важны жанр жывапісу, як сюжэтна-тэматычная карціна? Я не заклікаю студэнтаў слепа капіраваць Сурыкава ці Веласкеса. Але хачу, каб яны знайшлі сваю форму, якая стане сапраўднай «сімфоніяй» у мастацтве. Каб навучыліся разважаць пра тое, што іх акружае ў жыцці. А тым часам назіраецца агульная задаволенасць ці то «салонам», які можна павесіць у спальні, ці то так званым «авангардам» другога або трэцяга гатунку...
Ці склалася, на ваш погляд, у беларускім жывапісе нацыянальная школа?— У Сяргея Герасімава аднойчы запыталіся: што вы лічыце нацыянальным у мастацтве? Ён падумаў і адказаў: што таленавітае, тое і нацыянальнае. Лепш не скажаш. Мне здаецца, беларуская школа жывапісу ёсць. Яна закладвалася работамі мэтраў, а працягвае сваё развіццё ў творчасці моладзі. Сярод лепшых яе прадстаўнікоў тыя, хто скончыў нашу Акадэмію мастацтваў, у тым ліку шмат маіх вучняў — Васіль Сумараў, Мікалай Казакевіч, Анатоль Бараноўскі, Ігар Бархаткоў, Уладзімір Масленікаў... Яны — аб’ектыўна прадстаўнікі рэалістычнай школы і прадаўжальнікі традыцый фігуратыўнага мастацтва. Іх творчасць дэманструе зацікаўленасць праблемамі найперш унутранага свету чалавека, даследуе грамадскія з’явы, прыроду, сутнасць рэчаў. А гэта тое, што я спавядаў цягам усяго свайго жыцця.