Асэнсаваць паняцці «мастацкасці» і «дакументальнасці» ў адносінах да фатаграфіі паспрабавалі ўдзельнікі выставы «Індустрыя святла» і міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі «Фатаграфія ў прасторы мастацтва», наладжанай Акадэміяй мастацтваў, Інстытутам імя Гётэ ў Мінску, Польскім інстытутам у Мінску, Пасольствам Францыі ў Рэспубліцы Беларусь. Па выніках гэтых мерапрыемстваў у рэдакцыі «Мастацтва» адбыўся «круглы стол» з удзелам вядомых фотамастакоў і мастацтвазнаўцаў. Правяла яго рэдактар аддзела часопіса Наталля Шаранговіч.
Наталля Шаранговіч: Фотамастак не з’яўляецца бесстароннім фіксатарам падзей, ён выяўляе ў сваіх творах інтэлектуальны або эмацыянальны пасыл сучаснасці. Сёння мы пагаворым пра аўтарскую фатаграфію, яе суадносіны з іншымі відамі творчасці, яе гісторыю і сучасны стан.
Міхал Баразна: Я нават пашырыў бы тэму і назваў яе так: «Погляд на фатаграфію праз прызму мастацтва». Надышоў час акцэнтаваць увагу не толькі на зместава-тэматычным складніку кожнага здымка, але на ўзаемадзеянні культуры, фатаграфіі і грамадства.
Юрый Васільеў: Не варта забывацца і пра спадчыну. Мы ўжо згубілі многае з гісторыі фатаграфіі і працягваем губляць, не вучымся на ўласных памылках, не робім ніякіх крокаў, каб змяніць сітуацыю.
Сяргей Плыткевіч: Я не згодны. І вось чаму. Выдавецтва «Рыфтур» зараз рыхтуе анталогію беларускай фатаграфіі. Першыя крокі айчынных майстроў вывучае мастацтвазнаўца Надзея Саўчанка. Ужо сабраны дзесяткі невядомых здымкаў, многія з якіх будуць надрукаваны ў Беларусі ўпершыню. Але наша ініцыятыва, на жаль, прыватная.
Кацярына Кенігсберг: Добра, што ёсць такая ініцыятыва, але шкада, што ў нас мала мастацтвазнаўцаў, якія б грунтоўна займаліся пытаннямі фатаграфіі.
Сяргей Плыткевіч: Мала іх з-за таго, што няма спецыялізаваных сродкаў масавай інфармацыі. Хіба што часопіс «Фотомагия», які зноў-такі з’яўляецца прыватным праектам нашага выдавецтва.
Кацярына Кенігсберг: Найбольш важная сёння задача — унутры шырокага поля фатаграфіі адмежаваць мастацкія працы ад аматарскіх. Майстар выкарыстоўвае здымак, каб з яго дапамогай нешта сказаць, а менавіта — тое, што не можа быць выказана візуальна нічым іншым, як толькі сродкам святлапісу. У гэтай гутарцы важна адразу вызначыць, як мы разглядаем фатаграфію: як прадмет мастацтва, як элемент эстэтычнага выхавання або як працяг нашай (і еўрапейскай) культурнай традыцыі?
Юрый Васільеў: Мы дасюль многае ўпускаем з гісторыі айчыннага фотамастацтва. Да прыкладу, у 1984 годзе ніхто не згадваў пра такога знакамітага майстра, як Ян Булгак. Ён адзначаўся толькі ў польскай энцыклапедыі як фатограф-этнограф, які працаваў на тэрыторыі Беларусі. Два сціплыя радкі — вось і ўся інфармацыя. Гэта цяпер мы ведаем, што Ян Булгак, як і Адам Міцкевіч, прадстаўляе не толькі польскую, але і беларускую культуру. Выйшла кніга пра гэтага найцікавага фатографа, што вельмі важна для асэнсавання значнасці яго творчай спадчыны. Дарэчы, сёння выдаецца шмат літаратуры па пытаннях фатаграфіі. Паліцы ў кнігарнях заняты дзесяткамі спецыялізаваных выданняў. Аднак яны распавядаюць пра тэхнічны бок фатаграфіі і не закранаюць яе культуралагічныя аспекты, не разглядаюць як частку мастацкага працэсу.
Міхал Баразна: Пакуль мы не прывядзём паняцце мастацкай фатаграфіі ва ўсіх нашых дыскусіях да адной дакладнай формулы, у нас не будзе механізмаў для яе развіцця, інтэграцыі ў поле айчыннай культуры. Яшчэ ніхто не абмяркоўваў узаемадзеяння фатаграфіі і архітэктуры. Усё гэта важна, каб фатаграфія не засталася сярод іншых мастацтваў падчаркай, а стала сур’ёзным элементам уплыву на прастору чалавечых адносін. У галіне фатаграфіі нас чакае падсумаванне досведу і вызначэнне задач.
Наталля Шаранговіч: Можна згадаць, што яшчэ гадоў дзесяць таму ішлі сур’ёзныя спрэчкі на тэму, ці з’яўляецца фатаграфія мастацтвам. Сёння такое пытанне страціла сваю вастрыню і актуальнасць. Затое мы маем патрэбу вылучыць творцаў, для якіх фатаграфія — асноўны сродак мастацкай працы або раўнапраўны складнік побач з іншымі формамі мастацкага выяўлення — жывапісам, графікай, перформансам.
Міхал Баразна: У 18-томнай Беларускай Энцыклапедыі дадзена вызначэнне фатаграфіі як віду сучаснага выяўленчага мастацтва. На дакументальным узроўні ўжо бясспрэчна засведчана месца фатаграфіі ў прасторы мастацтва. Пры гэтым, аднак, зусім розныя магчымасці мастакоў-графікаў, жывапісцаў і фотамастакоў у адносінах да фарміравання ўласнай спадчыны. Чаму на экспертнай камісіі Міністэрства культуры па закупцы твораў мастацтва разглядаюць карціны, графічныя лісты, акварэлі, скульптурныя кампазіцыі, але ніводнага разу не была прадстаўлена фатаграфія? Таму што няма прапаноў ад творчага саюза «Фотамастацтва». А прыватныя ініцыятывы там не разглядаюцца.
Кацярына Кенігсберг: Аднак у Беларусі ёсць Саюз фотамастакоў, грамадскае аб’яднанне, якое магло б выступіць з такой ініцыятывай.
Міхал Баразна: Маленькі фармальны акт: набыццё адной фатаграфіі для музейнай калекцыі — меў бы важнае значэнне для прызнання фотамастацтва на дзяржаўным узроўні.
Сяргей Плыткевіч: У нашага творчага саюза вялікія планы. Па-першае, у гэтым годзе заявіць аб удзеле ў Дэльфійскіх гульнях беларускіх фатографаў. Таксама мы 2009 год абвясцілі годам фатаграфіі. Спадзяемся запрасіць замежных гасцей і такім чынам узняць цікавасць да фатаграфіі ў грамадстве. Да прыкладу, нядаўна расіяне правялі конкурс «Залатая чарапаха» — на лепшы фотаздымак дзікай прыроды. Па выніках конкурсу зрабілі выставу, якая мела велізарны поспех у Маскве. А ўсё таму, што погляд на прыроду быў эмацыянальны. З іншага боку, гэта стала прапагандай фотапалявання. Чым мы горшыя?
У Беларусі шмат аматараў фатаграфіі, людзей неабыякавых. Інфармацыю большасць з іх атрымлівае з інтэрнэта. Але яна недастатковая, няпоўная. Таму часопіс «Фотомагия» зараз стварае ўласны сайт, дзе прафесійныя крытыкі будуць абмяркоўваць, рэцэнзаваць кожную выставу.
Міхал Баразна: Нам не хапае аналітыкі. Не думаю, што новы сайт зможа цалкам вырашыць гэтыя праблемы. Іншая справа, наколькі прадстаўлена фотамастацтва ў газетах і часопісах. Не кажу пра перадрукоўкі прэс-рэлізаў. Аднак тыя дыскусійныя матэрыялы, якія час ад часу з’яўляюцца на старонках СМІ, не выклікаюць захаплення. Аўтары гавораць толькі пра асабістыя праблемы. Гэта дыскусія з уласным люстэркавым адбіткам, перанасычаная складанай, мала зразумелай звычайнаму чытачу інфармацыяй. Не агучваюцца і не вырашаюцца пытанні, што такое сучасная фатаграфія, у якім маштабе, фармаце яе трэба разглядаць, дзе яе ўбачыць, паводле якіх крытэрыяў ацэньваць.
Юрый Васільеў: Некалі, у 1960-х, у Беларусі быў адзіны інфармацыйны чорна-белы канал, дзе вылучалася сярод іншых перадач і вялікай папулярнасцю карысталася «Фотапанарама». Прызначаная для старшых школьнікаў, перадача ўяўляла цікавасць і для дарослых фатографаў. У эфіры тлумачылася, якую тэхніку варта выкарыстоўваць, выступалі канструктары завода імя Вавілава, праводзіліся конкурсы на лепшы здымак. Нядаўна мы прапанавалі аднавіць на тэлебачанні перадачу пра фотасправу, аднак паразумення не знайшлі. Шкада, бо цікавасць да фатаграфіі з боку маладога пакалення сёння вельмі вялікая.
Я прадстаўляю прыватную галерэю «Свет фота», дзе мы праводзім заняткі з аматарамі гэтай творчасці. Працуем ужо з пятай навучальнай групай. Імпануе, што многія імкнуцца не проста займацца фатаграфаваннем аб’ектаў — яны хочуць зразумець, у чым асаблівасць гэтага мастацтва. Не цешу сябе надзеяй, што мае навучэнцы стануць знакамітымі майстрамі, але, безумоўна, гэта будуць падрыхтаваныя і зацікаўленыя гледачы. Такім чынам мы сёння ствараем асяроддзе, дзе можна чакаць з’яўлення новых імёнаў, яркіх твораў, адкрыццяў.
На жаль, у поле сучаснага фотамастацтва ўсё нахабней пачынаюць урывацца аматары, якія лічаць сябе прафесіяналамі. І паспрыяў гэтаму інтэрнэт. У яго даступнай усім прасторы актыўна ствараюцца шматлікія форумы і клубы. Іх удзельнікі, хоць і маюць велізарны інструмент у выглядзе лічбавага фота, камп’ютэра, здымаюць тыя ж сюжэты, што і ў 1960-х: бясконцыя лодачкі, палі, лясныя палянкі, захады сонца... Яны, здаецца, пачынаюць усё з нуля, не чытаюць спецыяльнай літаратуры, не наведваюць выстаў, не цікавяцца творчымі дасягненнямі вядомых фотамастакоў. Некалі і мы жылі ў творчым вакууме, але гэта быў час, калі апаратуру даводзілася «даставаць», а рэдкі артыкул у прэсе лічыўся дасягненнем. Удзельнікі форумаў свядома не цікавяцца той культурай, тым патэнцыялам фатаграфіі, які быў сабраны папярэднікамі. У сэнсе майстэрства яны проста непісьменныя. На адной сустрэчы з прадстаўнікамі такога інтэрнэт-клуба я мусіў сказаць: перад тым як націснуць на кнопку, паглядзіце, што вы здымаеце, для каго і для чаго. Паспрабуйце зразумець, што такое прастора, знакавасць аб’екта, філасофія светаадчування. Фотатвор — не кампазіцыя, складзеная з выпадкова перазнятых фрагментаў розных карцін. Магчыма, такое майстэрства кампіляцыі некаму падабаецца. Але да творчасці гэта не мае ніякага дачынення — як і самі аматары, што разлічваюць увайсці ў сур’ёзнае мастацтва з «мыльніцай» або нават з камерай ад мабільнага тэлефона...
Сяргей Плыткевіч: Гэта адна крайнасць. А ёсць другая: людзі набываюць суперсучасную тэхніку, аб’ектывы за пяць тысяч долараў — і ўсё роўна здымаюць непрафесійна. І ні пры чым тут захады сонца. Няўжо з-за таго, што яны захаплялі фатографаў пяцьдзесят гадоў таму, сёння гэтая тэма павінна быць забаронена? Калі Левітан пісаў такія душэўныя краявіды, то залатую восень ужо не мусяць увасабляць нашы сучаснікі? Захад сонца ў фатаграфіі таксама можа стаць тэмай для сапраўднага твора мастацтва. Тут усё залежыць ад таго, хто, дзе і як пазіцыяніруе фатаграфію. Але сапраўды ёсць многа людзей, якія купляюць якасную апаратуру, маюць магчымасць, жаданне здымаць, але не ведаюць, як гэта рабіць, бо не разумеюць, што такое мастацкае фота. Нешматлікія галерэі не даюць ім уяўлення аб узроўні прафесійнай творчасці.
Кацярына Кенігсберг: Нельга забараніць чалавеку ўзяць у рукі «мыльніцу», пайсці на вуліцу і здымаць тое, што яму падабаецца. Нельга забараніць выкласці ўласныя здымкі ў інтэрнэце, у прасторы якога кожны можа зрабіць сваю старонку або адкрыць галерэю. Такое імкненне зразумелае, бо націснуць на кнопку фотаапарата значна лягчэй, чым узяць палатно, фарбы і намаляваць якасны пейзаж. Крытэрыі ацэнкі твораў выяўленчага мастацтва куды больш жорсткія, чым у дачыненні да фота, якое кожны трактуе па-свойму.
Сяргей Плыткевіч: Праблема вырашаецца элементарна — праз крытыку.
Кацярына Кенігсберг: І ў інтэрнэце можна знайсці падручнік, дзе разглядаюцца тэхнічныя навацыі, кампазіцыя фотаздымкаў.
Паліна Ляжанская: Інтэрнэт — гэта элементарная тусоўка. На шматлікіх фотасайтах наведвальнікі або хваляць адзін аднаго, або сябруюць супраць кагосьці. І без нейкага аўтарытэтнага крытычнага аналізу ў сур’ёзным выданні такая анархічная сітуацыя будзе працягвацца. А фатографам трэба іншае — фарміраваць курс, вызначаць узровень твораў, крытэрыі іх ацэнкі.
Міхал Баразна: Крытыка — неабходны складнік кожнага творчага працэсу. Проста ў галіне выяўленчага мастацтва досвед крытыкі велізарны, у сферы фатаграфіі — сціплы. Тут больш аматарства, самарэкламы. У выяўленчым мастацтве гэтая праблема знікла дзвесце гадоў таму. Там усё зразумела: ёсць пейзажы Куінджы і ёсць пейзажы, якія прадаюцца на сталічным кірмашы, да якога ніхто ў Акадэміі мастацтваў не ставіцца ўсур’ёз. У фотамастацтве крытэрыі прафесійнасці яшчэ да канца не вызначаны.
Юрый Васільеў: Тым не менш фатографу-прафесіяналу трэба ведаць законы жанру. Хто вучыў Левітана? Акадэмія або прырода? Мабыць, і тая і другая. Гэтаксама і фатограф павінен арыентавацца ў асновах кампазіцыйнай будовы здымка. Трэба мець нейкі падмурак, каб пасля яго парушаць.
Міхал Баразна: Ёсць, безумоўна, агульныя прынцыпы. Але яны аднолькавыя для ўсіх відаў творчасці, у тым ліку фота. Яны апісаны яшчэ Арыстоцелем у яго «Паэтыцы». Гэта базіс. Усё астатняе — насычэнне духам.
Сяргей Плыткевіч: Хачу згадаць некаторых фотажурналістаў — Анатоля Клешчука, Сяргея Грыца, яны працуюць на ўзроўні сусветна вядомых інфармацыйных агенцтваў, але іх ніхто не вучыў асновам фотамастацтва.
Міхал Баразна: Пірасмані таксама не вучыўся маляваць. Аднак настаўнікі ёсць заўжды — гэта людзі, багатыя духоўна, сам факт прысутнасці якіх побач з намі адаб’ецца станоўча. Асяроддзе павінна стымуляваць творчасць, а не адбіваць ахвоту займацца ёю.
Юрый Васільеў: Каля нашай галерэі ёсць спецыялізаваная крама, дзе прадаюць прафесійнае абсталяванне, фотакамеры, расходныя матэрыялы. Назіраю штодзень, як пакупнікі, што завітваюць у гэтую краму, абмінаюць галерэю. Ім нецікавыя творы, якія мы экспануем. Яны купляюць фотаапарат, каб паставіць на паліцу або зарабляць, здымаючы вяселлі. І забываюцца, што фатаграфія становіцца творам мастацтва толькі тады, калі яе паказваюць гледачам. Ненадрукаваная, фатаграфія існуе толькі віртуальна.
Сяргей Плыткевіч: Аднак фатаграфія сёння — не толькі выява на паперы.
Міхал Баразна: Нам не абысціся без інтэрактыўнай прасторы, таму што рэальная музейная прастора не мае адпаведнай колькасці артэфактаў, як у некаторых еўрапейскіх краінах. Згадваю цэнтр медыятэхналогій Карлсруэ, дзе наведвальнік спускаецца ў сутарэнне XVI стагоддзя і пад карцінай XVIII стагоддзя выпівае кубак піва. У Мюнстэры можна бясплатна паглядзець у музеі ўвесь «Апакаліпсіс» Дзюрэра. Часта расказваю студэнтам, як на вакзале ў Рыме, калі выйшаў з аўтобуса, убачыў мармуровую антычную капітэль і бамжа каля яе...
Наталля Шаранговіч: У нас не будзе цікавай, яркай, прафесійнай фатаграфіі без ведання традыцый беларускай архітэктуры, жывапісу, іканапісу. Аднак трэба ўлічваць і ўплыў новых тэхналогій, мультымедыя. Фотатворчасць сёння ўсё больш упэўнена займае лідзіруючыя пазіцыі ў полі айчыннай культуры. Пры гэтым фатаграфія заўжды будзе некамерцыйным мастацтвам, як графіка, жывапіс, скульптура. Як ім існаваць у грамадстве, як у яго інтэгравацца? Без дзяржаўнай падтрымкі гэта немагчыма. Каб звычайныя людзі зацікавіліся фотамастацтвам, з імі трэба гаварыць на зразумелай адэкватнай мове. І тады — праз яе маштабнасць, вастрыню, дакументальнасць — праявіцца ўся моц уздзеяння фатаграфіі.
Наталля ШАРАНГОВІЧ