Цытадэль Ма­дэр­нізмУ

Ігар Ду­хан — пра­фе­сар і за­гад­чык ка­фед­ры мас­тац­тваў і ася­род­дзе­ва­га ды­зай­ну фа­ку­ль­тэ­та са­цы­яку­ль­тур­ных ка­му­ні­ка­цый (БДУ), док­тар фі­ла­соф­скіх на­вук і кан­ды­дат архі­тэк­ту­ры. Аўтар кніг «Эль Лі­сіц­кі. Ге­амет­рыя ча­су», «Ста­наў­лен­не кан­цэп­цыі ча­су ў мас­тац­тве і пра­ектнай ку­ль­ту­ры ХХ ста­год­дзя» ды іншых ма­наг­ра­фій і арты­ку­лаў па фі­ла­со­фіі, тэ­орыі мас­тац­тва і пра­екта­ван­ня ХХ і ХХІ ста­год­дзяў, апуб­лі­ка­ва­ных у Бе­ла­ру­сі, Вя­лі­каб­ры­та­ніі, Гер­ма­ніі, Фран­цыі, Поль­шчы, Рас­іі, ЗША.

— Да­след­чык Се­лім Хан-Ма­га­ме­даў за­свед­чыў, што ў фар­ма­ван­ні рус­ка­га ма­дэр­ніз­му на пер­шае мес­цы трэ­ба па­ста­віць Мас­кву, на дру­гое — Ві­цебск, а па­сля ўжо Ле­нін­град і іншыя га­ра­ды. З ХХ ста­год­дзем аса­цы­юец­ца і Баў­хаўз, ад­нак пад­час юбі­лею гэ­тай шко­лы пра­гу­ча­ла но­вая ацэн­ка, ад­бы­ло­ся пе­ра­асэн­са­ван­не яе ро­лі. Бо сён­ня мы ўжо ма­ем увесь аб’­ём ма­тэ­ры­ялаў, звес­ткі з архі­ваў, та­му бы­ло ці­ка­ва, ка­лі пра­фе­сар Бэ­ры Бэр­гдал і не­ка­то­рыя ка­ле­гі вы­сту­пі­лі з да­стат­ко­ва кры­тыч­ным по­гля­дам. Ро­лю Баў­хаў­за ў фар­ма­ван­ні ХХ ста­год­дзя і ў Еўро­пе, і ў нас, і ў Аме­ры­цы ніх­то не ад­маў­ляе. Мне зда­ецца, што на­стаў той час, які па­тра­буе і бо­льш скла­да­на­га по­гля­ду на УНО­ВІС. Ле­тась вы­йшла цу­доў­ная кніж­ка пад рэ­дак­цы­яй Крыс­ці­ны Ло­дэр «Celebrating Suprematism», што ўклю­чае арты­ку­лы цэ­ла­га шэ­ра­гу тэ­арэ­ты­каў мас­тац­тва, і гэ­та адзін з кро­каў да пе­ра­асэн­са­ван­ня суп­рэ­ма­тыз­му УНО­ВІ­Са.

У чым ме­на­ві­та ўтрым­лі­ва­ла­ся кры­ты­ка Баў­хаў­зу?

— Яна звя­за­на з пе­ра­асэн­са­ван­нем ро­лі Ва­ль­тэ­ра Гро­пі­уса і іншы­мі аспек­та­мі. З раз­умен­нем та­го, што ў Баў­хаў­зе бы­ло шмат яркіх інды­ві­ду­аль­нас­цей, ня­гле­дзя­чы на агу­ль­насць пра­гра­мы. Важ­на асэн­са­ваць УНО­ВІС у тым жа аспек­це. Бо са­мая актыў­ная фа­за аб­едзвюх школ — ка­нец 1910-х — пер­шая па­ло­ва 1920-х. Мне да­вя­ло­ся на ад­ной з ня­даў­ніх кан­фе­рэн­цый вы­сту­піць з тэ­зі­сам, што ма­дэр­ніс­цкі код ХХ ста­год­дзя сфар­ма­ваў­ся ў пер­шыя пяць га­доў 1920-х. Не­ка­то­рыя ка­ле­гі з Фран­цыі і Вя­лі­каб­ры­та­ніі на­хму­ры­лі­ся, але са-
п­раў­ды: ка­нец 1910-х і пер­шыя пяць га­доў 1920-х — вы­ра­ша­ль­ны этап для фар­ма­ван­ня та­го, што мы на­зы­ва­ем ма­дэр­ніз­мам ХХ ста­год­дзя. Бо гэ­та час на­пі­сан­ня но­вай пра­гра­мы Баў­хаў­зу, га­лоў­ных тво­раў Ле Кар­бю­зье, паўставання ма­гут­ных экс­пе­ры­мен­та­ль­ных пра­ектаў, зга­да­ем Міс ван дэ Роэ, пра­па­но­ву па рэ­кан­струк­цыі Фрыд­рых­штра­сэ і іншыя, а так­са­ма з’яўлен­ня вя­ду­чых ча­со­пі­саў — L’Esprit nouveau Ле Кар­бю­зье, «Вещь» Лі­сіц­ка­га і Эрэн­бур­га, «Міл­гройм» Ра­хэль Віш­ні­цэр і ў гэ­тым шэ­ра­гу, ка­неш­не ж, аль­ма­нах УНО­ВІ­Са, які вы­да­ваў­ся ў са­мым кан­цы 1910-х — на па­чат­ку 1920-х.

Пра УНО­ВІС і мас­та­коў­скія вы­сіл­кі ў Ві­цеб­ску мож­на пра­чы­таць у пе­ра­піс­цы Ма­ле­ві­ча і Лі­сіц­ка­га, ка­лі апош­ні зна­хо­дзіў­ся ў Бер­лі­не. Ма­ле­віч па­пра­кае Лі­сіц­ка­га, маў­ляў, та­кую важ­ную спра­ву мы па­ча­лі ў Ві­цеб­ску, а ця­пер вы хто? Кан­струк­ты­віст-ман­таж­нік! У ка­го вы пе­ра­тва­ры­лі­ся? Чым вы там за­йма­еце­ся ў ва­шым Бер­лі­не, ча­му вы не пад­трым­лі­ва­еце ідэі суп­рэ­ма­тыз­му? А Лі­сіц­кі ад­каз­вае, што ён ме­на­ві­та гэ­тым і за­ня­ты: па­каз­вае су­час­на­му све­ту тую сіс­тэ­му, якая бы­ла вы­пра­ца­ва­на ў Ві­цеб­ску пад кі­раў­ніц­твам Ма­ле­ві­ча. Архі­тэк­тар лі­чыць, што за­йма­ецца раз­віц­цём суп­рэ­ма­тыч­на­га кан­цэп­ту. Гэ­та ці­ка­ва, бо ста­но­віц­ца зра­зу­ме­лым, што існа­ва­лі роз­ныя інтэр­прэ­та­цыі. Без­умоў­на, суп­рэ­ма­тыч­ны кан­цэпт сфар­му­ля­ва­ны Ка­зі­мі­рам Ма­ле­ві­чам, ча­ла­ве­кам не­ве­ра­год­най міс­тыч­най інту­іцыі, які асэн­са­ваў ве­ль­мі важ­ную рэч: мас­тац­тва пры­нцы­по­ва змя­няе свой ста­тус і пе­ра­хо­дзіць да но­вай фа­зы — не­мас­тац­тва. На­ват у ка­та­ло­гу вы­ста­вы «0,10» ужо рас­пра­цоў­ва­ецца гэ­ты най­важ­ней­шы кан­цэпт ХХ ста­год­дзя: вос­трае раз­умен­не та­го, што мас­тац­тва ста­но­віц­ца фі­ла­со­фі­яй, мед­ыта­цы­яй, жыц­це­бу­даў­ніц­твам ад­на­ча­со­ва. Гэ­та ма­гут­ны сін­тэ­тыч­ны пра­ект. Да­рэ­чы, усе вы­дат­ныя акта­ры кла­січ­на­га мас­тац­тва гэ­ты пе­ра­ход ад­чу­лі. Шмат га­доў та­му я спы­таў Іры­ну Анто­на­ву, ча­му творы найноўшых плыняў нячаста выстаўляюцца ў Му­зеі вы­яўлен­чых мас­тац­т­ваў імя Пуш­кі­на, а яна, прад­стаў­ні­ца кла­січ­на­га мас­тац­тва, ад­каз­ва­ла, што не су­праць гэ­та­га су­час­на­га арту, хай ён бу­дзе, ка­лі ад­па­вя­дае эта­су кла­січ­на­га му­зея, але гэ­та ж не мас­тац­тва, і вы ве­да­еце, з ка­го гэ­та па­ча­ло­ся, — з Ма­ле­ві­ча. Яна ад­чу­ва­ла гэ­ты ру­бі­кон — пе­ра­ход ад мас­тац­тва да не­мас­тац­тва, ці, да­клад­ней, да но­ва­га сін­тэ­тыч­на­га кан­цэп­ту, і гэ­та ве­ль­мі глы­бо­ка і цу­доў­на. Я мяр­кую, што ў фар­ма­ван­ні гэ­та­га но­ва­га сін­тэ­тыч­на­га кан­цэп­ту ро­ля УНО­ВІ­Са і Ма­ле­ві­ча важ­ная і вы­ключ­ная. Гэ­ты кан­цэпт па­сля акты­ві­за­ваў­ся ў сва­іх час­тках, на­прык­лад у кан­цэп­ту­аль­ным мас­тац­тве Джо­зэ­фа Ко­шу­та.

Ма­ле­віч па­зней яго ве­ль­мі тон­ка раз­гля­даў ана­лі­тыч­на — на­прык­лад, ка­лі фар­ма­ва­ла­ся тэ­орыя пры­ба­вач­на­га эле­мен­та ў жы­ва­пі­се, — і па­каз­ваў, як на роз­ных эта­пах раз­віц­ця жы­ва­піс­най ку­ль­ту­ры ства­ра­юцца роз­ныя інды­ка­та­ры фор­мат­ва­рэн­ня.

Та­му ро­ля сін­тэ­тыч­на­га кан­цэп­ту, та­го, што бу­дзе па­сля мас­тац­тва, вя­лі­кая. І пад­обных тэ­орый па ма­гут­нас­ці і ўні­вер­са­ль­нас­ці на эта­пе фар­ма­ван­ня ма­дэр­ніз­му амаль ня­ма. Мож­на па­ра­ўнаць з ма­ні­фес­та­цы­ямі тых жа га­доў Ле Кар­бю­зье, Гро­пі­уса, «Дэ Стэйл», з ідэ­ямі, якія вы­каз­ва­лі­ся іншы­мі тэ­арэ­ты­ка­мі, іх ве­ль­мі шмат бы­ло ў кан­цы 1910 — па­чат­ку 1920-х, але ні ў ка­го з іх не бы­ло так сут­нас­на вы­яўле­на раз­умен­не ха­рак­та­ру тран­сгрэ­сіі ад ад­ной фа­зы мас­тац­тва да на­ступ­най.

УНО­ВІС — адзін з са­мых ма­гут­ных сін­тэ­тыч­ных пра­ектаў но­вай фа­зы ХХ ста­год­дзя, Ма­ле­віч і сам пра гэ­та пі­ша, і Лі­сіц­кі гэ­та вы­дат­на раз­умее, і ў ад­ным з вы­пус­каў аль­ма­на­ха УНО­ВІ­Са пі­ша, што су­час­ная эпо­ха ва­ло­дае вы­ключ­най ды­на­мі­кай, мы пе­ра­йшлі ад ста­ро­га за­па­ве­ту да но­ва­га, і за­раз, раз­ам з рэ­ва­лю­цы­яй 1917 го­да, на­сту­пае за­па­вет ка­му­ніс­тыч­ны (та­кая апа­ка­ліп­ты­ка Ся­рэб­ра­на­га ве­ку), і мы ча­ка­ем но­вы суп­рэ­ма­тыч­ны за­па­вет ад Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча...

Та­кім чы­нам, у ася­род­дзі Ма­ле­ві­ча раз­уме­ла­ся ўся ра­ды­ка­ль­насць зме­ны па­ра­дыг­мы.

Та­кім чы­нам, іх пе­ра­піс­ка да­зва­ляе зра­зу­мець сут­насць та­го, што ад­бы­ва­ла­ся ў УНО­ВІ­Се...

— Да­зва­ляе зра­зу­мець вы­ключ­ную фор­маў­тва­ра­ль­ную ро­лю кан­цэп­цыі Ма­ле­ві­ча, ве­ль­мі скла­да­ную, бо гэ­та кан­цэп­цыя амаль рэ­лі­гій­на­га дос­ве­ду, рэ­лі­гій­на­га міс­ты­цыз­му.

Важ­на ўсве­дам­ляць тое, што сваю кан­цэп­цыю Ма­ле­віч рэ­алі­за­ваў не ў пус­той пра­сто­ры, по­бач існа­ваў цэ­лы шэ­раг сфар­ма­ва­ных твор­чых інды­ві­ду­аль­нас­цей, як Эль Лі­сіц­кі, Ве­ра Ерма­ла­ева ці Мі­ка­лай Су­эцін. Мне цяж­ка мер­ка­ваць, на­ко­ль­кі Ма­ле­віч быў укам­па­на­ва­ны ў актыў­нае мас­тац­кае жыц­цё, у якой ме­ры ён, як за­сна­ва­ль­нік суп­рэ­ма­тыз­му, быў арга­ніч­ным для ася­род­дзя. Але ка­лі Ма­ле­віч то­ль­кі пры­ехаў у Ві­цебск, ён пі­ша ліс­ты вы­дат­на­му да­след­чы­ку рус­кай ку­ль­ту­ры Мі­ха­ілу Гер­шэн­зо­ну, што пра­йшоў па хра­мах пра­вас­лаў­най, ка­та­ліц­кай і іўдзей­скай ве­ры, і не­ве­ра­год­на ме­та­фа­рыч­най мо­вай пе­рад­ае свае ме­та­фі­зіч­ныя ад­чу­ван­ні... Як у ад­ным хра­ме ўсё ве­ль­мі ма­гут­на ста­іць на гле­бе, гле­бе і кры­ві, у сі­на­го­зе ён успры­мае пра­сто­ру ля­ту­чых лі­тар. Я не ў ста­не пе­рад­аць лек­сі­ку, гэ­та не­маг­чы­ма пе­ра­ка­заць, але та­кое ба­чан­не мае пэў­ны эсха­та­ла­гіч­ны ха­рак­тар. У Ма­ле­ві­ча ў Ві­цеб­ску ад­бы­лі­ся сус­трэ­чы, якія на яго па­ўплы­ва­лі. І тое, што Ві­цебск быў го­ра­дам, здо­ль­ным ве­ль­мі актыў­на, воб­раз­на ўплы­ваць, мы ба­чым у Бу­ні­на, у яго «Жыц­ці Арсе­нь­ева», ка­лі Бу­нін апіс­вае кас­цёл з па­мі­ра­ючай га­тыч­най ру­жай на за­хо­дзе со­нца. Ён на­зваў Ві­цебск го­ра­дам ста­ра­жыт­ным і зу­сім не рус­кім і апіс­ваў, як ішоў, быццам за­ча­ра­ва­ны, у ві­цеб­скім на­тоў­пе, у гэ­тым та­кім ста­ра­жыт­ным го­ра­дзе, ва ўсёй яго цу­доў­най на­віз­не... То-бок для ча­ла­ве­ка, вы­ха­ва­на­га ў цэн­тры Рас­іі, Ві­цебск быў ці­ка­вым і не­ча­ка­ным, за­ход­няй пра­сто­рай.

У Ві­цеб­ску та­ды пра­ца­ваў цэ­лы шэ­раг твор­цаў — Пэн, Да­бу­жын­скі, Юдо­він, Ша­гал, з якім, да­рэ­чы, у Ма­ле­ві­ча быў кан­флікт.

— Не трэ­ба пе­ра­бо­льш­ваць знач­насць гэ­та­га кан­флік­ту. Рэч у тым, што ў Мар­ка За­хар’еві­ча бы­лі кан­флік­ты ве­ль­мі са мно­гі­мі лю­дзь­мі. Але ад­мет­на: Ша­гал яшчэ ў пер­шыя га­ды па­сля рэ­ва­лю­цыі па­спра­ба­ваў ра­біць тое, што па­сля ра­біў і Ма­ле­віч, — фар­ма­ваць з го­ра­да ася­род­дзе Gesamtkunstwerk, та­та­ль­на­га тво­ра мас­тац­тва, гэ­та яго вя­ліз­ныя рос­пі­сы да Кас­трыч­ніц­кай га­да­ві­ны. Па­сля яму да­вя­ло­ся апраў­двац­ца, што ён не ду­рыў ві­цеб­скіх гра­ма­дзян, і ліст быў апуб­лі­ка­ва­ны ў га­зе­це «Ві­цеб­скі Ліс­ток». І Ма­ле­віч па­сля пра­ца­ваў з го­ра­дам як з та­та­ль­най арт-пра­сто­рай. Не­шта пад­обнае здзяй­сня­ла­ся ў Мас­кве так­са­ма, але най­бо­льш ці­ка­ва — у Ві­цеб­ску. Яны ра­бі­лі ві­зу­аль­ную тран­сфар­ма­цыю архі­тэк­ту­ры, трам­ваі, тры­бу­ны, за­сло­ны, ад­сюль ідзе ўвесь су­эці­наў­скі фар­фор, уся дэ­ка­ра­тыў­ная ра­бо­та — як час­тка гэ­та­га вя­лі­ка­га пра­екта та­та­ль-
­на­га тво­ра мас­тац­тва, ме­на­ві­та з яго вы­йшаў рух у сфе­ру бы­та­вой дэ­ка­ра­цыі. Я б су­па­ста­віў гэ­тыя рэ­чы па ма­гут­нас­ці з та­та­ль­ны­мі спек­так­ля­мі Мак­са Рэ­йн-
хар­да ў За­льц­бур­гу і Бер­лі­не.

А пра­ца Баў­хаў­зу па ства­рэн­ні ася­род­дзя хі­ба не бы­ла та­кой жа маш­таб­най?

— Не, бо Баў­хаўз бо­льш ра­біў усё на ўзроў­ні сва­іх май­стэ­рань, але не на ўзроў­ні тран­сфар­ма­цыі го­ра­да. Так, гэ­та бы­лі раз­на­стай­ныя сфе­ры — ад тэк­сты­лю да мэб­лі і по­суду, але — у май­стэр­нях, а ў Ві­цеб­ску пе­ра­тва­рэн­ні ра­бі­лі­ся з го­ра­дам. Эйзен­штэйн, ка­лі пра­язджаў на фронт праз Ві­цебск, быў здзіў­ле­ны, як па ўсіх пра­сто­рах пра­йшоў­ся пэн­дзаль Ка­зі­мі­ра Се­вя­ры­на­ві­ча.

Кан­флікт з но­вай ула­дай быў не­паз­беж­ны?

— Са­вец­кі аван­гард пер­ша­га дзе­ся­ці­год­дзя са­вец­кай ула­ды — уні­ка­ль­ны і не ва ўсім вы­тлу­ма­ча­ль­ны гіс­та­рыч­ны фе­но­мен. Гэ­та пра­цяг ве­лі­зар­на­га вы­бу­ху 1910-х у Рас­ійскай імпе­рыі, стры­ма­ны на не­йкі час па­лі­ты­кай Лу­на­чар­ска­га, які, па­жыў­шы ў Еўро­пе, быў звя­за­ны з дэ­ка­дэн­тамі і ўхва­ляў экс­пе­ры­мен­ты па ства­рэн­ні «но­ва­га ча­ла­ве­ка». Пер­шыя дзе­сяць год па­сля рэ­ва­лю­цыі гэ­ты ра­ды­ка­ль­ны аван­гард пра­цяг­ваў­ся ў мно­гім пад уплы­вам па­лі­ты­кі па фар­ма­ван­ні са­цы­яль­на­га экс­пе­ры­мен­ту ле­нін­скім і да­лей­шы­мі ўра­да­мі. Хоць тэ­зіс пра тое, што мас­тац­тва па­він­на быць зра­зу­ме­лым на­ро­ду, ба­ль­ша­ві­коў хва­ля­ваў. Ад­нак Ка­зі­мір Ма­ле­віч тлу­ма­чыў, што трэ­ба пры­ста­са­ваць сваю га­ла­ву для раз­умен­ня, а не на­адва­рот — пры­ста­са­ваць мас­тац­тва. Але па зра­зу­ме­лых пры­чы­нах та­кі экс­пе­ры­мент не мог пра­цяг­вац­ца доў­га. Са­ма эстэ­ты­ка іх по­бы­та­вых па­во­дзін вы­клі­ка­ла раз­драж­нен­не, як, на­прык­лад, ха­джэн­не па Ві­цеб­ску з чор­ны­мі квад­ра­та­мі на ман­жэ­тах. Таму спа­чат­ку гэ­та бы­ло са­цы­яль­нае раз­драж­нен­не, а па­сля ста­ла са­цы­яль­на-па­лі­тыч­ным.

Увесь са­вец­кі аван­гард ма­руд­на дрэй­фа­ваў да та­кіх фаз, як ОХРР (Об­щес­тво ху­дож­ни­ков ре­во­лю­ци­онной Рос­сии), а па­сля ўсё ста­ла пе­ра­хо­дзіць у спа­чат­ку не­зра­зу­ме­лы ва­ры­янт но­вай кла­сі­кі. «Спа­чат­ку не­зра­зу­ме­лы», та­му што чым бо­льш мы за­йма­емся гэ­тым пе­ра­хо­дам да но­вай кла­сі­кі ў 1930-я, да са­вец­ка­га не­акла­сі­цыз­му, які па­зней на­зва­лі ста­лін­скім ампі­рам, тым бо­льш мы асэн­соў­ва­ем, што гэ­та не бы­ло пра­гра­май. На по­стле­нін­скім эта­пе ў 1930-я па­ча­лі шу­каць, спа­чат­ку інту­ітыў­на, не­йкі вя­лі­кі стыль, які б мог пе­ра­ка­наў­ча вы­ра­зіць гэ­тыя но­выя ідэі ка­му­ніз­му як імпе­рыі.

Яшчэ адзін пры­клад вы­чар­пан­ня аван­гар­да — но­вая фі­гу­ра­цый­насць Ма­ле­ві­ча, ён сур’ёзна рас­пра­цоў­ваў іншую па­эты­ку, і ка­лі ўваж­лі­ва па­гля­дзець, то гэ­та і ёсць пе­ра­апра­нан­не све­ту ў суп­рэ­ма­тыч­ныя фор­мы. Шар­ло­та Дуг­лас упер­шы­ню да­та­ва­ла гэ­тыя ра­бо­ты но­вых фі­гу­ра­тыў­ных ся­лян­скіх цык­лаў, і яна ж па­ка­за­ла іх су­вязь з аван­гар­дным пра­ектам. З кан­ца 1920-х у Ма­ле­ві­ча ві­да­воч­ныя рэ­не­сан­сныя алю­зіі. Та­му я ду­маю, што ў вы­пад­ку з Ма­ле­ві­чам мож­на га­ва­рыць не пра не­йкую са­ма­вы­чар­па­насць, а пра эва­лю­цый­ны пе­ра­ход у но­вую фа­зу.

Ка­го сён­ня ў бе­ла­рус­кім мас­тац­тве мож­на на­зваць спад­чын­ні­кам Ма­ле­ві­ча?

— У Ві­цеб­ску мы на­зі­ра­ем раз­віц­цё суп­рэ­ма­тыч­ных форм у твор­час­ці Ва­сі­ля Ва­сі­ль­ева, Аляк­сан­дра Ма­лея, Га­лі­ны Ва­сі­ль­евай і іншых мас­та­коў. Але най­бо­льш ці­ка­выя тыя по­ста­ці, якія бы­лі за­ня­тыя не фар­ма­ль­ным вы­ка­рыс­тан­нем воб­ра­заў і пры­ёмаў УНО­ВІ­Са, а на­тхні­лі­ся гла­ба­ль­нас­цю дум­кі Ка­зі­мі­ра Ма­ле­ві­ча, вы­ключ­най ра­фі­на­ва­нас­цю эстэ­ты­кі Лі­сіц­ка­га і, на­прык­лад, не­ве­ра­год­ным уяў­лен­нем Хі­дэ­ке­ля ў фар­ма­ван­ні воб­ра­за го­ра­да бу­ду­ча­га. Ці­ка­выя тыя, хто ўспры­няў імпу­льс УНО­ВІ­Са ў яго гла­ба­ль­нас­ці. Бо спад­чы­ну Ма­ле­ві­ча і УНО­ВІСа цяж­ка сён­ня раз­ві­ваць праз фар­ма­ль­ныя жы­ва­піс­ныя прэ­зен­та­цыі, яе трэ­ба ад­чуць і пад­ха­піць. Та­му на­за­ву гру­пу, у якую ўва­хо­дзі­лі Ігар Каш­ку­рэ­віч, Люд­мі­ла Ру­са­ва і іншыя. І ў кан­цы 1980-х Каш­ку­рэ­віч на­зваў адзін са сва­іх пер­фор­ман­саў «Суп­рэ­ма­тыч­нае ўвас­кра­шэн­не Ка­зі­мі­ра».

Люд­мі­ла Ру­са­ва не бы­ла фар­ма­ль­най пе­ра­йма­ль­ні­цай Ма­ле­ві­ча, бо яна, з яе ма­гут­ным інды­ві­ду­аль­ным стрыж­нем, у пры­нцы­пе не маг­ла быць пе­ра­йма­ль­ні­цай не­ка­га. Яна глы­бо­ка пра­ана­лі­за­ва­ла тэ­орыю, не про­ста пра­чы­та­ла клю­ча­выя тво­ры, а пра­пра­ца­ва­ла, здо­ле­ла ад­чуць нерв УНО­ВІ­Са і суп­рэ­ма­тыз­му Ма­ле­ві­ча — і па-свой­му прад­ста­віць тэ­му хут­кас­ці, а ў сва­іх пер­фор­ман­сах — асэн­са­ваць тэ­му мед­ыта­цыі на і за прад­мет, які ў мно­гім ля­жыць у асно­ве бес­прад­мет­нас­ці суп­рэ­ма­тыз­му. Люд­мі­ла Ру­са­ва ўяў­ля­ецца мне глы­бо­кім фе­но­ме­нам унут­ра­най рэ­акцыі на імпу­льс УНО­ВІ­Са, без эле­мен­таў фар­ма­ль­на­га ка­пі­яван­ня.