Таталітарная ідэалогія савецкай дзяржавы кантралявала ўсе аспекты жыцця грамадства, у тым ліку і мастацтва. Выставы ладзіліся праз выстаўкамы, на якіх прысутнічала партыйная наменклатура, і адкрыццё любой экспазіцыі праходзіла праз цэнзуру. Актыўна вялася барацьба з буржуазнымі «ізмамі», бо афіцыйная ідэалогія прызнавала толькі сацыялістычны рэалізм. З 1950-х і да пачатку 1960-х у СССР пачынаюць зараджацца парасткі неафіцыйнага мастацтва, ці, як скажуць пазней, «другой культуры». Нонканфармісцкі рух Ленінграда і Масквы, што набіраў сілы ў 1970-х, супрацьстаяў ідэалагічнаму малоху і фармаваў культурную прастору для развіцця неафіцыйнага мастацтва. 15 верасня 1974 года на ўскрайку Масквы, у Бяляева, адбылася легендарная «Бульдозерная выстава». Праз тры месяцы, 22 снежня 1974 года, у Доме культуры імя І.І. Газа адкрылася выстава ленінградскіх нонканфармістаў. Праз год, у выніку доўгіх перамоў з уладамі, 10 верасня ў Ленінградзе, у Палацы культуры «Неўскі», зноў адкрылася выстава неафіцыйных мастакоў. Пасля гэтыя дзве выставы атрымалі назвы «газанеўшчына» ці «газанеўская культура». Пасля «Бульдозернай выставы» маскоўскім нонканфармістам неяк удалося праз гаркам выбіць сабе залу на Малой Грузінскай і часткова легалізаваць сваю дзейнасць. Як у Маскве, так і ў Ленінградзе гэтаму папярэднічалі кватэрныя выставы. У 1980-я на авансцэну неафіцыйнага мастацтва Ленінграда выйшла аб’яднанне, ці саюз неафіцыйных мастакоў, «Таварыства эксперыментальнага выяўленчага мастацтва» (ТЭІІ). Мэтай аб’яднання было «пераадоленне таго крызіснага стану ў рускай культуры, калі выяўленчае мастацтва падзялілася на афіцыйнае і «неафіцыйнае»».
Творчае аб’яднанне «Квадрат» было арганізавана 17 сакавіка 1987 года. У яго склад увайшлі аўтар гэтага тэксту (старшыня і арганізатар), Мікалай Дундзін (адказны сакратар), Аляксандр Слепаў, Аляксандр Дасужаў, Віктар Міхайлоўскі, Валерый Чукін, Валерый Счасны, Віктар Шылко, Таццяна і Юрый Рудэнкі. Міхайлоўскі і Рудэнкі выйшлі з «Квадрата» праз два з паловай гады, і больш за чатыры гады аб’яднанне працавала ў складзе сямі чалавек — да 17 сакавіка 1994 года. У «Квадрат» уваходзілі творцы, якія займаліся жывапісам, графікай, скульптурай, дэкаратыўна-прыкладным мастацтвам у абстрактнай і фігуратыўнай эстэтыцы. Іх аб’ядноўвала апазіцыя афіцыёзу і арыентацыя на мастацтва 1910—1920-х. Сябрам «Квадрата» хацелася самастойна вызначаць уласны творчы лёс і эстэтычны змест твораў. У 1987 годзе не было і намёку на распад КПСС, не кажучы пра распад дзяржавы. Партыйны апарат быў яшчэ вельмі моцным, і ніхто не спадзяваўся на ягоны хуткі скон. Камуністы імкнуліся рэфармаваць існуючы лад, стварыць «сацыялізм з чалавечым абліччам», але ідэалагічная структура працавала спраўна. Таму такім моцным было жаданне адваяваць незалежную культурную прастору і пазначыць межы сваёй свабоды.
«Квадрат», як і УНОВІС, — гэта партыі ў мастацтве, структураваныя як арганізацыі. Таксама як і УНОВІС, «Квадрат» не быў падобны да нефармальных аб’яднанняў свайго часу, у першую чаргу менавіта з-за структурнай пабудовы. Таксама як і УНОВІС, «Квадрат» ладзіў мерапрыемствы ў форме акцый і арганізоўваў творчы працэс у выглядзе калектыўнай творчасці. Таксама як і УНОВІС, «Квадрат» меў сваю эмблему: УНОВІС — чорны квадрат з белым абрамленнем, які насілі на рукаве, «Квадрат» — чорны квадрат з залатым абрамленнем, у выглядзе значка на грудзях. Прычым ні структура аб’яднання, ні форма дзейнасці «Квадрата» не былі свядома запазычаны ва УНОВІСа, бо на той час сябрам «Квадрата» не было нічога вядома пра такія дэталі.
Аляксандр Малей
УНОВІС зрабіў велізарны ўнёсак у сусветнае мастацтва: сфармаваў асновы дызайну і сучаснай архітэктуры, новую арганізацыю прасторавага асяродка, новае рашэнне плаката, экстэр’ера і інтэр’ера. Было б штучным і надуманым, калі б мастакі напрыканцы ХХ стагоддзя спрабавалі выдаваць стылёвую інтэрпрэтацыю супрэматызму за ўласнае адкрыццё або вызначаць як развіццё ідэй УНОВІСа тагачасныя архітэктурныя і дызайнерскія навацыі, укаранёныя ў сучаснае асяроддзе. Відавочна, каб захаваць пераемнасць, варта стварыць нешта трэцяе. Напрыканцы ХХ стагоддзя ў еўрапейскім жывапісе сфармавалася мастацкая плынь, для якой уласцівае сумяшчэнне авангарда і традыцый, — трансавангард (тэрмін увёў італьянскі куратар і крытык Акіле Баніта Аліва). Трансавангард выкарыстоўвае спадчыну кубізму, футурызму, канструктывізму, сюррэалізму і іншых класічных кірункаў, вяртае да жыцця стылі мінулага, але не гуляе з імі, а стварае новыя формы і прасторавыя вырашэнні.
УНОВІС даў аснову для станаўлення віцебскага трансавангарда. Усе мастакі аб’яднання сфармаваліся ў «Квадраце» як асобы. «Зваротная інфармацыя» Малея, «ПЛІП» («паверхня, лінія, пляма») Аляксандра Дасужава бяруць пачатак менавіта тут. У «Квадраце» адбыўся знакавы канструктывізм Валерыя Счаснага, што пасля развіўся ў духоўнае асэнсаванне экуменізму. Віктар Шылко дынамічна развівае сучасную абстракцыю. Асновы фігуратыўнага сучаснага жывапісу Мікалай Дундзін таксама знайшоў у аб’яднанні. Адчуванне як форма і змест у творах Валерыя Чукіна і пластычныя пошукі скульптурнага аб’ёму Аляксандра Слепава таксама былі закладзены ў «Квадраце».
Мой уласны праект «Зваротная інфармацыя» заснаваны на супрэматызме і развівае яго ідэі. «Чорны квадрат» Малевіча з пункту гледжання прасторавай канструкцыі ўтрымлівае нераскрытыя магчымасці і ўяўляе з сябе дваістую мастацкую сутнасць. У белую трансцэндэнтную прастору (паводле Малевіча, «по-за предельное пространство», «адчуванне пустыні») схаванага свету ўпісаная прастора Сусвету ў выглядзе чорнага квадрата. Па сутнасці, у белы квадрат упісаны чорны. Малевіч прадстаўляе гэтыя два квадраты як «перша-форму» і «перша-прастору». Я выкарыстоўваю тэорыю Малевіча аб прыбавачным элеменце і ўводжу ў прастору «Чорнага квадрата» прыбавачны элемент «час». У выніку адбываецца раздзяленне прасторы станковага твора. Чорны квадрат здабывае раней страчаную трохмернасць і становіцца кубам. Белая супрэматычная прастора застаецца квадратам, бо яна ўяўляе з сябе метафізічную духоўную энергію (паводле Малевіча — «белую сілу») і візуальна можа быць прадстаўлена толькі плоскасцю. Сфармавалася новая прасторавая структура — кубаквадрат, якая складаецца з супрэматычнага квадрата і куба. У аб’ёмнай прасторы кубаквадрата куб і квадрат раздзеленыя, але існуюць як адзінае цэлае. Пры рэалізацыі ідэі на практыцы квадрат — гэта карціна, куб — трохмерны аб’ект, спалучаны з карцінай. Адна выява адначасова знаходзіцца ў дзвюх прасторах — у плоскасці карціны і ў сваёй аб’ёмнай праекцыі, выкананай у матэрыяле.
Канцэпцыя ПЛІПа Аляксандра Дасужава будуецца на асноўных сродках выяўлення: паверхня (плоскасць), лінія і пляма. Дасужаў выкарыстоўвае прынцып «эканоміі» Малевіча, то-бок лаканічнасці, і стварае эстэтычную канцэпцыю метафізічнага светаразумення. Мастак пераўтварае пейзаж у гарманічнае спалучэнне плоскасці, лініі і плямы і прымушае гледача пашырыць далягляды светаразумення і вычленіць з рэалістычнага пейзажу духоўную субстанцыю. Аўтар стварае рэальнасць, якая належыць мастацтву, што распавядае пра існаванне іншага свету («Бабіна лета ў горадзе», «Чорная быль», «ПЛІП» і інш.).
У творчасці Валерыя Счаснага аснова мастацкага мыслення — знак, канструкцыя, дух. Мастак своеасабліва ўспрыняў спадчыну супрэматызму, узяў з яе «белую сілу» — духоўную энергію — і сінтэзаваў яе з канструкцыяй, аднак не з пластыкай канструктывізму, а са знакам. Здавалася б, тут хаваецца вядомая супярэчнасць паміж канструктывізмам і супрэматызмам. Але знак сам па сабе, нягледзячы на канструкцыю, утрымлівае духоўны пачатак — ці тое рэлігійны або народны сімвал. Такім чынам, аўтар стварыў індывідуальную мастацкую канцэпцыю — знакавы канструктывізм.
Геаметрычная эстэтыка Малевіча і УНОВІСа садзейнічала ўзнікненню ў Віцебску геаметрычнай абстракцыі. Гэты від станковага жывапісу па-рознаму праяўляўся ў работах розных мастакоў, але найбольш цэласна і поўна — у творчасці Галіны Васільевай. Аўтарка сінтэзуе мінімалізм, канструктывізм і супрэматызм і выпрацоўвае ўласнае разуменне абстракцыі, сутнасць якой выявілася ў серыі твораў «Квадраты». Васільева стварае ўласны квадрат, напластоўвае на арыгінал Малевіча энергію колеру, гуляе з разнастайнасцю кожнай плоскасці геаметрычнай фігуры.
З першых месяцаў свайго існавання «Квадрат» актыўна ўвайшоў ва ўсесаюзны нонканфармісцкі рух, што ў той час быў у сіле, славе і надзеі. Праз мінскага мастака Віталя Чарнабрысава сябры аб’яднання знаёмяцца з ленінградскім калекцыянерам андэграўнду Мікалаем Благадатавым, які ў сваю чаргу звёў іх з лідарамі ТЭІІ, у прыватнасці з Сяргеем Кавальскім. Ужо ў 1988-м праект «Квадрата», прысвечаны 110-годдзю Казіміра Малевіча, быў ажыццёўлены разам з мастакамі Таварыства. Рабіўся праект у два этапы — у Віцебску і ў Мінску. Потым па запрашэнні Таварыства «Квадрат» удзельнічаў у 12-й аб’яднанай выставе ТЭІІ «Вясна-88», што праходзіла ў ленінградскім Палацы моладзі. І ў тым жа годзе па запрашэнні маскоўскіх мастакоў аб’яднанне ўдзельнічала ў адкрыцці памятнага знаку Казіміру Малевічу ў Нямчынаўцы. Летам 1988-га «Квадрат» стаў удзельнікам усесаюзнага фестывалю неафіцыйнага мастацтва ў Нарве (Эстонія), які сабраў мастакоў з розных саюзных рэспублік. У 1991 годзе «Квадрат» выстаўляўся ў Маскве, у Цэнтральным доме мастака — галоўнай выставачнай пляцоўцы краіны. Былі выставы і за мяжой — у Зялёнай Гуры, Варшаве і Гданьску (Польшча, 1990) і ў Тэруале (Іспанія, 1991).
Але ўсё пачалося ў Віцебску з першай выставы «Квадрата» 12 чэрвеня 1987 года, якую з цяжкасцямі адкрылі ў зале Саюза мастакоў. Пасля гэтай выставы аб’яднанне атрымала афіцыйнае прызнанне, і восенню 1987-га «Квадрат» уключылі ў культурную праграму гарадоў-пабрацімаў — Каўнаса і Віцебска.
У 1987 годзе ў мінскім Палацы мастацтва адбыўся першы прагляд нефармальных аб’яднанняў рэспублікі — «Квадрат», «Галiна», «Форма» і «Няміга». Выстава мела ашаламляльны поспех у гледачоў. Віцебскія «нефармалы» з «Квадрата» пазнаёміліся з мінскімі — Ігарам Кашкурэвічам, Людмілай Русавай, Аляксеем Жданавым, Андрэем Плясанавым, Аляксандрам Тарановічам,
з якімі потым рабілі сумесныя праекты. Адзін з іх — «Панарама» 1989 года — першая рэспубліканская выстава нетрадыцыйнага мастацтва, што праходзіла ў Мінску ў закінутым напаўразбураным трохпавярховым будынку. У многіх вокнах не было шкла, але гэта не засмучала мастакоў — яны крэатыўна выкарысталі антураж абшарпаных сцен пад свае інсталяцыі і перформансы. На наступны год «Панараму» паказалі ў Варшаве, да выставы быў надрукаваны каталог.
1988 — год Малевіча, юбілей з дня нараджэння майстра. Тады па ўсім Савецкім Саюзе прайшлі выставы ў яго гонар. Праект да 110-годдзя Малевіча стаў першым сур’ёзным калектыўным творам «Квадрата». Гэта была шырокамаштабная акцыя са зборам матэрыялаў і падрыхтоўкай да выставы, з паездкамі і сустрэчамі з людзьмі, што мелі дачыненне да мастака. (Напрыклад, «Квадрат» расшукаў удаву Казіміра Малевіча Наталлю Андрэеўну, яна жыла ў Ленінградзе. Размаўлялі з ёй пра Малевіча, пра мінулы час і запісалі на магнітафон прывітанне Віцебску, якое агучылі на адкрыцці выставы. Летам 1988 года на адкрыцці памятнага знака Малевічу «квадратаўцы» пазнаёміліся з дачкой Унай. Два яе лісты аўтару гэтых радкоў захоўваюцца ў Віцебскім мастацкім музеі.) Першапачаткова праект быў задуманы як сумесная акцыя з мінскімі мастакамі аб’яднання «Плюраліс» Ігарам Кашкурэвічам, Людмілай Русавай, Аляксеем Жданавым і Андрэем Плясанавым. Афішы УНОВІСа, фота ўновісаўцаў і Малевіча, дэкларацыі, звароты і іншы гістарычны матэрыял былі размешчаны па выставачнай зале ў выглядзе інфармацыйных інсталяцый. Выстава «Квадрата» як частка праекта мела назву «Эксперымент», таму кожны з сяброў суполкі імкнуўся стварыць арыгінальныя работы.
На адкрыцці выставы ў віцебскім кінатэатры «Спартак» Ігар Кашкурэвіч і Людміла Русава (пры ўдзеле мастакоў з Мінска і Ленінграда) паказалі перформанс «Уваскрашэнне Казіміра» (у лютым 1989-га праект паўтарылі ў Мінску ў Палацы мастацтва).
У перыяд творчага жыцця «Квадрата» было створана мноства цікавых праектаў, акцый і перформансаў. Адзначым праекты «Прырода і культура» (1989), «Мастацтва і прырода» (1992), «Сцяна Малевіча» (1992), «70 гадоў УНОВІСу» (1990), «Прысвячэнне Шагалу» (1990), «120-годдзе Малевіча» (1998). Хацелася б звярнуць асаблівую ўвагу на праект «Прырода і культура», у якім акцэнтавалася сувязь прыроды з прасторай, зробленай чалавекам, каб прасачыць аналогію формаўтварэння ў прыродзе і стварэнне мастацкага аб’екта. Акцыі і перформансы ў рамках праекта ажыццяўляліся каля Гарадка Віцебскага раёна, у прыватнасці — на гарадской звалцы і ў лесе. А сама выстава праходзіла ў арт-цэнтры Марка Шагала. Перад вернісажам быў пастаўлены перформанс «Свежы вецер» (аўтар Мікалай Дундзін), у ім удзельнічаў увесь «Квадрат». Мы трымалі доўгі склеены цэлафан на пэўнай адлегласці адно ад аднаго. Адзін з удзельнікаў, рассунуўшы краі цэлафану, лавіў свежы вецер, што дзьмуў з боку ракі. Цэлафан імгненна напоўніўся паветрам, узнікла тоўстая паўтараметровая труба. Свежы вецер урачыста ўнеслі ў выставачную залу пад апладысменты гледачоў — так была адкрытая выстава.
У 1994 і 1996 гадах пры падтрымцы Фонду Сораса ў Віцебску прайшлі два міжнародныя пленэры. Я быў аўтарам праекту і старшынёй арганізацыйнага камітэту, у склад якога ўвайшлі таксама Таццяна Катовіч і Валянціна Кірылава.Удзельнікамі першага пленэру «Малевіч. УНОВІС. Сучаснасць» былі Мікалай Дундзін, Аляксандр Дасужаў, Аляксандр Малей, Аляксандр Слепаў, Валерый Счасны, Валерый Чукін, Віктар Шылко, Аляксей Айгі і Леў Сцяпанаў (Масква), Аляксандр Баброў, Пётр Кірылін, Іван Казак, Галіна Васільева, Васіль Васільеў і Аляксандр Салаўёў. Рэзананс ад пленэру быў уражальным, пра яго шмат распавядалі ў СМІ, а часопіс «Мастацтва» аддаў падзеі значную частку нумара, канстатуючы факт вяртання Віцебску імя Малевіча і аб’яднання УНОВІС. У пленэры 1996 года прымалі ўдзел мастакі не толькі з Беларусі і Расіі, але і з Польшчы, Украіны і Літвы. Выніковыя пленэрныя выставы праходзілі ў зале Саюза мастакоў і Арт-цэнтры музея Марка Шагала. Пасля правядзення двух міжнародных пленэраў эстафету арт-праектаў прыняў Васіль Васільеў, і да канца ХХ стагоддзя ягоны міжнародны праект «In-formation» робіцца галоўнай эксперыментальнай пляцоўкай сучаснага мастацтва Віцебска і Беларусі. У «In-formation» не павінны былі экспанавацца жывапіс ці графіка, эстэтычная ідэя будавалася на «паглыбленых пошуках у формаўтварэнні». У 1995 годзе Андрэй Вярэніч атрымаў грант Фонду Сораса і запрасіў у праект «In-formation» мастакоў з Беларусі, Польшчы, Расіі, Швейцарыі, Нарвегіі, ЗША і Францыі. Акрамя ўдзельнікаў 1994 года, былі Лявон Тарасэвіч (Польшча), Аляксей Велікжанін (Мінск), Алег Ладзісаў (Полацк). З 1994 па 2000 гады выставы-праекты ладзіліся штогод. З 1996-га па 1998-ы адмыслова для «In-formation» Васіль Васільеў арганізаваў галерэю сучаснага мастацтва «Саляныя склады», якая месцілася ў сапраўдных старых складах для солі канца XVIII стагоддзя (так званых «Белых казармах»), што захаваліся да нашых дзён. 2000 год аказаўся для «In-formation» апошнім. Праект прадэманстраваў самакаштоўнасць мастацтва як універсальнай эстэтычнай рэальнасці, вольнай ад сацыяльнай логікі развіцця.
На пачатку 1990-х у Оршы ўзнікла аб’яднанне мастакоў «Аршыца», у якое ўвайшлі Генадзь Фалей, Аляксандр Фалей, Анатоль Жураўлёў, Барыс Іваноў і інш. І хоць, за выключэннем Генадзя Фалея, яны не былі віцебскімі мастакамі, але я лічу, што іх творчасць належыць да віцебскай культуры, бо лепшыя выставы «Аршыцы» праходзілі ў Віцебску, а самі мастакі сябравалі і камунікавалі з віцебскімі калегамі. Васіль Васільеў нарадзіўся ў Оршы і не раз выстаўляўся ў «Аршыцы». Таксама супрацоўнічаў з імі і Віктар Шылко.
Напрыканцы 1990-х падрасла моладзь, якая выхоўвалася ўжо на іншым культурным матэрыяле. З моладдзю актыўна працаваў мастак Аляксандр Паўлоўскі. У 1999 годзе ў Ратушы прайшла першая выстава ягонага моладзевага праекту «В-99», дзе дэманстраваліся творы Вікторыі Крупскай, Дзмітрыя Мшара, Максіма Осіпава, Таццяны Якаўлевай, Святланы Баранкоўскай, Таццяны Берагейка, Андрэя і Таццяны Піскуноў. Усе яны — спадкаемцы традыцый сучаснага віцебскага авангарднага мастацтва.