Вай­на, ка­хан­не, сус­вет

№ 12 (441) 01.12.2019 - 30.12.2019 г

ІІ УСЕЎ­КРА­ІНСКІ ТЭ­АТРА­ЛЬ­НЫ ФЕС­ТЫ­ВАЛЬ-ПРЭ­МІЯ «ГРА»
Шмат­лі­кія аб­ліч­чы су­час­най вай­ны вы­кры­лі алю­зіі з «Ка­ры­яла­на» ў па­ста­ноў­цы Дзміт­ро Ба­га­ма­за­ва (На­цы­яна­ль­ны тэ­атр імя Іва­на Фран­ко); раз­ам з «Па­га­ны­мі да­ро­га­мі», ува­соб­ле­ны­мі Та­ма­рай Тру­но­вай (Кі­еўскі тэ­атр дра­мы і ка­ме­дыі на ле­вым бе­ра­зе Дняп­ра), за­свед­чы­лі два ба­кі яе ве­ра­год­на­га пе­ра­мож­на­га мед­аля.

Уі­ль­ям Шэк­спір вы­веў Ста­ра­жыт­ны Рым і во­ра­гаў-чу­жын­цаў, су­праць якіх вы­сту­паў та­ле­на­ві­ты ва­яр Кай Мар­цый. Аб­ста­ві­ны, чу­жая за­йздрасць, улас­ныя амбі­цыі пе­ра­тва­ры­лі яго ў здрад­ні­ка (за вы­ка­нан­не гэ­тае ро­лі Дзміт­ро Ры­ба­леў­скі на­зва­ны леп­шым ся­род муж­чын). На­тал­ля Ва­раж­біт ад­на­ві­ла «ле­вы бок» смя­рот­на­га ба­ру­кан­ня — мяр­зот­ны, бруд­ны, под­лы. На ім не­бяс­пе­ка сы­хо­дзі­ла не так ад во­ра­гаў (бо ў гор­шым вы­пад­ку тыя па­прос­ту заб’юць), але ад су­се­дзяў, зна­ёмых… асоб­на і асаб­лі­ва — ад ге­ро­яў, што ду­шой ці роз­умам аказ­ва­лі­ся ня­здат­ны­мі да інша­га, па­ва­енна­га жыц­ця. Пра­зрыс­тая сця­на мас­та­ка-сцэ­ног­ра­фа «Ка­ры­яла­на» Пят­ро Ба­га­ма­за­ва пры ар’ерсцэ­не да­клад­на падзя­ля­ла (на­род, ула­ду, ту­бы­ль­цаў, за­ва­ёўні­каў) і маг­ла спра­ца­ваць за лю­бы гра­мад­скі бу­ды­нак; пэў­ная ад­лег­ласць да пра­екцый­на­га экра­на, на якім вы­явы сты­хій, то-бок не­ба, мо­ра і па­жа­раў ад­бі­ва­лі то ўнут­ра­ны стан пер­са­на­жаў, то эма­цый­ную на­стру­не­насць і сут­насць іх ра­шэн­няў, да­сціп­на ўтва­ра­ла ілю­зію да­дат­ко­ва­га мес­ца дзея­ння. Пра­сто­ру «Па­га­ных да­рог» мас­так Юрый Ла­ры­ёнаў ме­та­фа­рыч­на за­кра­та­ваў на ўсё сцэ­ніч­нае люс­тэр­ка, па­кі­нуў­шы ад­ту­лі­ны-пра­хо­ды і ад­лег­лас­ці між ме­та­ліч­ных пру­тоў, пра­меж­кі, праз якія дзя­сят­кі раз­оў аўта­ма­тыч­на сліз­га­лі пер­са­на­жы, не раз­бі­ра­ючы, дзе свае, дзе пры­хад­ні, дзе здрад­ні­кі аль­бо… хто? Вы­зна­ча­ны­мі, зра­зу­ме­лы­мі гэ­тыя лю­дзі зда­ва­лі­ся хі­ба з вя­лі­кай ад­лег­лас­ці. На­блі­жа­ныя сцэ­най — за­ле­жа­лі то­ль­кі ад маг­чы­мас­ці вы­жыць. Рэ­аліс­тыч­ны, жор­сткі, по­ўны не­нар­ма­тыў­най лек­сі­кі тэкст і шэсць сю­жэ­таў дра­ма­тур­га, спі­са­ных з на­ту­ры, пе­ра­йма­лі пад­крэс­ле­на тэ­атра­ль­ныя, ме­та­фа­рыч­ныя, ча­сам ня­прос­тыя ў раз­віц­ці рэ­жы­сёр­скія пры­ёмы. Хор-на­род, што раз-по­раз на­гад­ваў ста­так: так асу­джа­на тры­ма­лі­ся ад­но пры ад­ным ма­ла­дзют­кія і ста­рэй­шыя, ка­бе­ты і муж­чы­ны, вы­вяр­гаў з ся­бе апа­вя­да­ль­ні­каў, зда­ра­ла­ся — анта­га­ніс­та і пра­та­га­ніс­та, якія маг­лі па­мя­няц­ца мес­ца­мі, каб спраў­дзіць сваё ды зноў да­лу­чыц­ца да гра­ма­ды. Як пры­го­жа вы­па­да­ла ад­туль ка­бе­та ў чыр­во­ным! Пад плаш­чом — чор­нае бо­дзі, ён ві­зу­аль­на вы­бу­хаў, пад­крэс­лі­ва­ючы крох­кую вы­тан­ча­насць апа­вя­да­ль­ні­цы, і як бы вяр­таў яе ў змроч­ную рэ­ча­існасць ван­дроў­кі праз лі­нію фрон­ту, не­бяс­печ­най бліз­кас­ці з аб­арон­цам і рас­ча­ра­ван­ня па­сля за­хап­лен­ня ге­ра­ічным (вар­тая ра­бо­та Акса­ны Чар­ка­шы­най). Ці не кож­ны пер­са­наж му­сіў сім­ва­ліч­на ка­рас­кац­ца па ме­та­ліч­ным пан­ду­се, за­вер­ша­ным ты­по­вым са­вец­кім па­кой­чы­кам-кле­ту­хом (і не да­ся­гаць мэ­ты) — адзі­най да­ступ­най ма­рай-вер­ты­кал­лю пе­ра­важ­най ба­ль­шы­ні ва­юю­чых. План­шэт сцэ­ны пе­ра­крэс­лі­ва­ла га­ры­зан­таль, па­се­ча­ная аб’екта­мі-пры­пын­ка­мі: дрэ­вам без ліс­ця, лаў­кай, зня­ве­ча­ным лег­ка­ві­ком з па­кун­кам на ба­гаж­ні­ку — то ўяў­най тру­ной ка­ман­дзі­ра, то рэ­аль­най ван­най, дзе не так мы­лі­ся, як грэ­лі­ся ды ўзі­ра­лі­ся ад­но ў ад­на­го пан­енка і ча­ла­век са збро­яй. Спек­такль Та­ма­ры Тру­но­вай зра­біў­ся най­леп­шым ся­род дра­ма­тыч­ных: рэ­жы­сёр­ка, трап­на спра­ца­ваў­шы на кан­трас­це, зні­та­ва­ла пры­кме­ты ча­су і ва­енную бес­ча­со­васць, юнац­кую рос­пач і за­мі­ра­ную, цяр­плі­вую надзею ста­лых; гуч­ная ра­цыя моц­ных праз яе вы­ра­шэн­не пры­па­доб­ні­ла­ся да шар­жу. Пад­па­рад­ка­ва­насць, а ча­сам і звы­род­лі­васць ча­ла­ве­чых учын­каў рэ­гла­мен­та­ва­ла­ся кра­цяс­тым па­рка­нам, су­пра­ва­джа­ла­ся гу­ка­мі це­ня­во­га жыц­ця пры фрон­це (муж­чын­скі храп тэм­па­рыт­міч­на вы­да­ваў на па­ла­вы акт, істэ­ры­ка — на бяс­сон­не, зна­ка­выя па­тры­ятыч­ныя пес­ні (са­вец­кія, на­род­ныя) — на ня­шчы­рую ці­каў­насць праз бо­язь ды аб­ыя­ка­васць). «Па­га­ныя да­ро­гі» не ядна­лі, але гур­та­ва­лі за­ва­ёўні­каў і аку­па­ва­ных — сур­жы­кам, го­ла­дам і без­вы­ход­нас­цю, пра­ці­на­лі спа­ко­ем эма­цый­най вы­пет­ра­нас­ці пер­са­на­жаў і вы­ключ­най шчы­рас­цю вы­ка­наў­цаў, так што го­лас сцэ­ніч­на­га на­ро­ду пра­бі­ваў­ся праз «сло­вы, сло­вы, сло­вы», асоб­ныя по­ста­ці бо­ль­ша­лі, мясц­овае ўзбуй­ня­ла­ся да агу­ль­на­ча­ла­ве­ча­га. Са­ма­ві­та­му, ма­ну­мен­та­ль­на­му і ад­на­ча­со­ва га­ла­ваз­лом­на­му, па­кру­час­та­му «Ка­ры­яла­ну», яго­ным мас­та­коў­скім па­слан­ням-вы­каз­ван­ням за­бра­ка­ва­ла якраз цвёр­дай не­двух­сэн­соў­най да­ход­лі­вас­ці, бо пра­ста­чы­ны, се­нат і кла­січ­ны ге­рой існа­ва­лі ні­бы­та ў роз­ных жан­рах; без­умоў­на вя­ло рэй то­ль­кі вар­тае вы­мо­вы; у на­ро­да, якім кру­ці­лі на ўсе ба­кі, — на­хаб­на­га, на­іўна­га, пры­ні­жа­на­га і аб­абра­на­га да­рэш­ты, — улас­ны го­лас так і не пра­рэз­ваў­ся… А на са­ма­га ўраў­на­ва­жа­на­га пра­нік­лі­ва­га па­лі­ты­ка вы­да­ваў вай­ско­вец — Тул Аўфі­дзій (ачо­ль­нік вой­скаў, во­ра­гаў Ры­ма) у вы­ка­нан­ні Алек­сія Баг­да­но­ві­ча, так што сла­ву­ты мед­аль пе­ра­мо­гі за­бяс­печ­ва­ла тра­ге­дыя дэ­мак­ра­тыі — рых­тык як і тра­ге­дыя дык­та­ту­ры.

На­ко­ль­кі мі­зар­не­юць ча­ла­ве­чыя зва­ды, ка­лі зір­нуць на іх з лад­най ад­лег­лас­ці? З якой ка­лыс­кі, з яко­га сус­вет­на­га за­кут­ка вы­ка­рас­ка­лі­ся на­шы ге­роі ды анты­ге­роі? Ча­ты­ры со­тні га­доў та­му Гам­лет мер­ка­ваў за­ту­ліц­ца ў арэ­ха­вай шкар­лу­пі­не і ўяў­ляць, што ца­руе ў бяс­кон­цай пра­сто­ры. Гэ­ты воб­раз (све­ту ў арэ­ха­вай шкар­лу­пі­не) ска­рыс­таў фі­зік Сты­вен Хо­кінг, апа­вя­да­ючы пра Сус­вет. Пе­рад­усім вя­до­мы сва­імі дос­ле­да­мі кас­міч­ных «чор­ных дзі­рак», ён, воб­раз­на ка­жу­чы, сам з’явіў­ся з «чор­нае дзір­кі» вай­ны (на­ра­дзіў­ся ў 1942 го­дзе), а на­зву ад­ной са сва­іх зна­ка­мі­тых кніг за­па­зы­чыў з тэк­стаў Вя­лі­ка­га Бар­да. Кі­еўскі ака­дэ­міч­ны тэ­атр на Пя­чэр­ску ры­зык­нуў зра­біць яе пад­ста­ваю для спек­так­ля, ад­на­ча­со­ва экс­пе­ры­мен­та­ль­на­га, ад­ука­цый­на­га і... вось-вось. На­ват шко­ль­ныя пад­руч­ні­кі фі­зі­кі аль­бо хі­міі між­во­лі апя­ва­юць дра­ма­тыч­насць з’яў і за­ко­наў пры­ро­ды. А ну, гу­ма­ні­та­рыі, па­спра­буй­це ад­ка­заць, ча­му дождж пад­ае кроп­ля­мі? Ім спры­яе зор­ны пыл… Артыс­ты з рэ­жы­сё­рам Дзміт­ром За­хо­жан­кам ча­тыр­нац­цаць кро­каў ад дзвя­рэй гля­дзе­ль­ні да глы­бі­ні сцэ­ніч­най пля­цоў­кі пры­па­доб­ні­лі ча­тыр­нац­ца­ці мі­ль­ярдам га­доў існа­ван­ня Сус­ве­ту і ко­ль­кі раз­оў за­ся­ро­дзі­лі на гэ­тым ува­гу гле­да­чоў. З вы­ключ­ным гу­ма­рам, дос­ці­па­мі і вы­на­ход­лі­вым інтэ­рак­ты­вам зра­бі­лі прад­ме­там мас­тац­ка­га дос­ле­ду кос­мас, тэ­орыю ад­нос­нас­ці, гра­ві­та­цыю, ка­лай­дар, ба­зон Хіг­са і на­ват бя­лок, які за­знаў вы­ключ­нае раз­віц­цё (про­ста ў ча­ла­ве­ка)! Ад­мет­на і тое, як дра­ма­тыч­ныя артыс­ты дзе­ля на­гляд­нас­ці ка­рыс­та­лі­ся пэў­ным рэ­кві­зі­там, чым мі­ма­во­лі спраў­джва­лі тэ­атр аб’ектаў (прад­ме­таў): стаў­лен­не да кож­на­га вы­ні­ка­ла з чар­го­вай рэ­жы­сёр­скай за­да­чы. Пры­кла­дам, згас­лае Со­нца пе­ра­тва­ра­ла­ся ў блед­на­га кар­лі­ка — з ма­та­вым асвят­ля­ль­ным пры­бо­рам раз­віт­ва­лі­ся ды шту­ка­ва­лі ў гняз­до про­ста над га­ло­ва­мі гле­да­чоў, або Со­неч­ную сіс­тэ­му ма­дэ­ля­ва­лі з да­па­мо­гай ме­та­ліч­ных ша­ры­каў і лай­кры, на­цяг­ну­тай на кар­кас (фай­ны спо­саб зга­даць не­ка­то­рыя рэ­чы з кла­січ­най фі­зі­кі і эфек­тна пе­ра­йсці на ад­крыц­ці мя­жы ста­год­дзяў). Ся­род спек­так­ляў пра ча­ла­ве­чы дух гэ­ты сцвер­дзіў важ­лі­васць яго­на­га ця­лес­на­га ёміш­ча; сам Эйнштэйн з’яўляў­ся на экран­най пра­екцыі, каб пад­ба­дзё­рыць гля­дац­кую гра­ма­ду ды за­ахво­ціць кры­тыч­на ста­віц­ца да інфар­ма­цыі (а гля­дзе­ль­ня згад­ва­ла з Да­лай-Ла­мы, што «са­мы дзей­сны спо­саб змя­ніць ча­ла­ве­чую свя­до­масць — гэ­та ад­ука­цыя»)! Ці маг­чы­ма бы­ло не на­зваць гэ­тую па­ста­ноў­ку най­леп­шай ся­род экс­пе­ры­мен­та­ль­ных?

Ка­мер­ная сцэ­на тэ­атра «За­ла­тыя ва­ро­ты» так­са­ма по­ўні­ла­ся ад­крыц­ця­мі — па­то­чыс­тую тэк­ста­вую плынь «Фро­кен Юліі» Аўгус­та Стрын­дбер­га пе­ра­йма­ла надзвы­чай ці­ка­вая плас­тыч­ная рас­пра­цоў­ка, па­сту­по­ва вы­лу­ча­ючы міс­тыч­ны склад­нік дзея­ння і пе­ра­тва­ра­ючы яго ў не­йкае пад­абен­ства ры­ту­алу ахвя­рап­ры­на­шэн­ня. Быц­цам злая ма­гія пры­му­сі­ла пер­са­на­жаў за­ціс­каць па­чуц­ці, вы­ро­дзіць учын­кі — так, што ў фі­на­ле ку­па­льс­кае ко­ла зра­бі­ла­ся пад­ста­вай для вог­ніш­ча, сла­ву­тая пан­енка Юлія доб­ра­ахвот­на на яго ўзыш­ла (ве­ра­год­на, ка­ту­ючы ся­бе за пра­гу спраў­дзіць ка­хан­не), а сціп­лая служ­ка Крыс­ці­на аб­кла­ла яе гал­лём. Рэ­жы­сёр Іван Урыў­скі пра­па­на­ваў гля­дзе­ль­ні га­тыч­ную дра­му з ад­па­вед­най атмас­фе­рай і сты­ліс­ты­кай — зда­ецца, пер­са­на­жы не да­юць ра­ды сва­ім па­чуц­цям, бо па­прос­ту не ве­да­юць, што з гэ­ты­мі па­чуц­ця­мі ра­біць! Як рас­па­ра­дзіц­ца це­лам, не схі­біць ду­хам, за­мі­рыць пло­це­вую па­жад­лі­васць з ма­рай і ле­ту­цен­нас­цю, а па­між іншым яшчэ і спра­ву спра­віць (пры­кла­дам, Яну — да­стаць гро­шы для ад­крыц­ця га­тэ­лю). Ян спа­ку­шае Юлію ледзь не на­су­пе­рак свай­му жа­дан­ню і апраў­два­ецца тым, што раз­ліч­ваў на яе гро­шы. Ледзь не на­сту­па­ючы на гор­ла пе­ра­ка­нан­ням, Юлія пад­да­ецца і по­тым гі­дзіц­ца ся­бе. Вяр­шы­ня лю­боў­на­га трох­кут­ні­ка сыш­ла­ся якраз на Крыс­ці­не: цер­піць, слу­жыць, ча­кае за­муж­жа, су­па­кой­вае хці­ва­га жа­ні­ха і да­гля­дае знер­ва­ва­ную пан­енку. У пра­па­на­ва­ным рас­кла­дзе Крыс­ці­на ні­бы за­зна­ла аса­біс­тую эпо­ху ад­ра­джэн­ня, бо ўмее да­ра­ваць, ра­та­ваць і спры­яць, а рэ­жы­сёр да­клад­на да­чуў за­пыт на­шай эпо­хі на па­срэд­ніц­тва, пры­мі­рэн­не, умен­не да­маў­ляц­ца (та­кое трак­та­ван­не і ад­па­вед­нае вы­ка­нан­не пры­нес­ла Іне Ско­ры­най-Ка­ла­бе прыз за леп­шую жа­но­чую ро­лю.)

Тыя са­мыя якас­ці вы­лу­чы­лі Тэў­е-ма­лоч­ні­ка са «Скры­па­ча на да­ху» Джэ­ры Бо­ка ў па­ста­ноў­цы Баг­да­на Стру­цін­ска­га (Кі­еўская на­цы­яна­ль­ная апе­рэ­та пра­па­на­ва­ла леп­шы му­зыч­ны спек­такль). Рэ­дкі тэ­атр скла­да­юць спа­нат­ра­ныя дра­ма­тыч­ныя артыс­ты і бліс­ку­чыя ва­ка­ліс­ты ў ад­ных і тых са­мых асо­бах. Вы­ка­наў­цы, што за най­вя­до­мей­шым сю­жэ­там, яўрэй­скім ка­ла­ры­там, ка­хан­нем, вы­гнан­нем зду­жа­лі ад­на­віць ледзь не ўсю сус­вет­ную гіс­то­рыю сто­га­до­вае да­ўні­ны — дра­му, якую скла­лі ты­ся­чы ча­ла­ве­чых драм.

Аўтар: Жана ЛАШКЕВІЧ
рэдактар аддзела тэатра