Уільям Шэкспір вывеў Старажытны Рым і ворагаў-чужынцаў, супраць якіх выступаў таленавіты ваяр Кай Марцый. Абставіны, чужая зайздрасць, уласныя амбіцыі ператварылі яго ў здрадніка (за выкананне гэтае ролі Дзмітро Рыбалеўскі названы лепшым сярод мужчын). Наталля Варажбіт аднавіла «левы бок» смяротнага барукання — мярзотны, брудны, подлы. На ім небяспека сыходзіла не так ад ворагаў (бо ў горшым выпадку тыя папросту заб’юць), але ад суседзяў, знаёмых… асобна і асабліва — ад герояў, што душой ці розумам аказваліся няздатнымі да іншага, паваеннага жыцця. Празрыстая сцяна мастака-сцэнографа «Карыялана» Пятро Багамазава пры ар’ерсцэне дакладна падзяляла (народ, уладу, тубыльцаў, заваёўнікаў) і магла спрацаваць за любы грамадскі будынак; пэўная адлегласць да праекцыйнага экрана, на якім выявы стыхій, то-бок неба, мора і пажараў адбівалі то ўнутраны стан персанажаў, то эмацыйную наструненасць і сутнасць іх рашэнняў, дасціпна ўтварала ілюзію дадатковага месца дзеяння. Прастору «Паганых дарог» мастак Юрый Ларыёнаў метафарычна закратаваў на ўсё сцэнічнае люстэрка, пакінуўшы адтуліны-праходы і адлегласці між металічных прутоў, прамежкі, праз якія дзясяткі разоў аўтаматычна слізгалі персанажы, не разбіраючы, дзе свае, дзе прыхадні, дзе здраднікі альбо… хто? Вызначанымі, зразумелымі гэтыя людзі здаваліся хіба з вялікай адлегласці. Набліжаныя сцэнай — залежалі толькі ад магчымасці выжыць. Рэалістычны, жорсткі, поўны ненарматыўнай лексікі тэкст і шэсць сюжэтаў драматурга, спісаных з натуры, пераймалі падкрэслена тэатральныя, метафарычныя, часам няпростыя ў развіцці рэжысёрскія прыёмы. Хор-народ, што раз-пораз нагадваў статак: так асуджана трымаліся адно пры адным маладзюткія і старэйшыя, кабеты і мужчыны, вывяргаў з сябе апавядальнікаў, здаралася — антаганіста і пратаганіста, якія маглі памяняцца месцамі, каб спраўдзіць сваё ды зноў далучыцца да грамады. Як прыгожа выпадала адтуль кабета ў чырвоным! Пад плашчом — чорнае бодзі, ён візуальна выбухаў, падкрэсліваючы крохкую вытанчанасць апавядальніцы, і як бы вяртаў яе ў змрочную рэчаіснасць вандроўкі праз лінію фронту, небяспечнай блізкасці з абаронцам і расчаравання пасля захаплення гераічным (вартая работа Аксаны Чаркашынай). Ці не кожны персанаж мусіў сімвалічна караскацца па металічным пандусе, завершаным тыповым савецкім пакойчыкам-клетухом (і не дасягаць мэты) — адзінай даступнай марай-вертыкаллю пераважнай бальшыні ваюючых. Планшэт сцэны перакрэслівала гарызанталь, пасечаная аб’ектамі-прыпынкамі: дрэвам без лісця, лаўкай, знявечаным легкавіком з пакункам на багажніку — то ўяўнай труной камандзіра, то рэальнай ваннай, дзе не так мыліся, як грэліся ды ўзіраліся адно ў аднаго паненка і чалавек са зброяй. Спектакль Тамары Труновай зрабіўся найлепшым сярод драматычных: рэжысёрка, трапна спрацаваўшы на кантрасце, знітавала прыкметы часу і ваенную бесчасовасць, юнацкую роспач і заміраную, цярплівую надзею сталых; гучная рацыя моцных праз яе вырашэнне прыпадобнілася да шаржу. Падпарадкаванасць, а часам і звыродлівасць чалавечых учынкаў рэгламентавалася крацястым парканам, суправаджалася гукамі ценявога жыцця пры фронце (мужчынскі храп тэмпарытмічна выдаваў на палавы акт, істэрыка — на бяссонне, знакавыя патрыятычныя песні (савецкія, народныя) — на няшчырую цікаўнасць праз боязь ды абыякавасць). «Паганыя дарогі» не ядналі, але гуртавалі заваёўнікаў і акупаваных — суржыкам, голадам і безвыходнасцю, праціналі спакоем эмацыйнай выпетранасці персанажаў і выключнай шчырасцю выканаўцаў, так што голас сцэнічнага народу прабіваўся праз «словы, словы, словы», асобныя постаці большалі, мясцовае ўзбуйнялася да агульначалавечага. Самавітаму, манументальнаму і адначасова галавазломнаму, пакручастаму «Карыялану», ягоным мастакоўскім пасланням-выказванням забракавала якраз цвёрдай недвухсэнсоўнай даходлівасці, бо прастачыны, сенат і класічны герой існавалі нібыта ў розных жанрах; безумоўна вяло рэй толькі вартае вымовы; у народа, якім круцілі на ўсе бакі, — нахабнага, наіўнага, прыніжанага і абабранага дарэшты, — уласны голас так і не прарэзваўся… А на самага ўраўнаважанага праніклівага палітыка выдаваў вайсковец — Тул Аўфідзій (ачольнік войскаў, ворагаў Рыма) у выкананні Алексія Багдановіча, так што славуты медаль перамогі забяспечвала трагедыя дэмакратыі — рыхтык як і трагедыя дыктатуры.
Наколькі мізарнеюць чалавечыя звады, калі зірнуць на іх з ладнай адлегласці? З якой калыскі, з якога сусветнага закутка выкараскаліся нашы героі ды антыгероі? Чатыры сотні гадоў таму Гамлет меркаваў затуліцца ў арэхавай шкарлупіне і ўяўляць, што царуе ў бясконцай прасторы. Гэты вобраз (свету ў арэхавай шкарлупіне) скарыстаў фізік Стывен Хокінг, апавядаючы пра Сусвет. Перадусім вядомы сваімі доследамі касмічных «чорных дзірак», ён, вобразна кажучы, сам з’явіўся з «чорнае дзіркі» вайны (нарадзіўся ў 1942 годзе), а назву адной са сваіх знакамітых кніг запазычыў з тэкстаў Вялікага Барда. Кіеўскі акадэмічны тэатр на Пячэрску рызыкнуў зрабіць яе падставаю для спектакля, адначасова эксперыментальнага, адукацыйнага і... вось-вось. Нават школьныя падручнікі фізікі альбо хіміі міжволі апяваюць драматычнасць з’яў і законаў прыроды. А ну, гуманітарыі, паспрабуйце адказаць, чаму дождж падае кроплямі? Ім спрыяе зорны пыл… Артысты з рэжысёрам Дзмітром Захожанкам чатырнаццаць крокаў ад дзвярэй глядзельні да глыбіні сцэнічнай пляцоўкі прыпадобнілі чатырнаццаці мільярдам гадоў існавання Сусвету і колькі разоў засяродзілі на гэтым увагу гледачоў. З выключным гумарам, досціпамі і вынаходлівым інтэрактывам зрабілі прадметам мастацкага доследу космас, тэорыю адноснасці, гравітацыю, калайдар, базон Хігса і нават бялок, які зазнаў выключнае развіццё (проста ў чалавека)! Адметна і тое, як драматычныя артысты дзеля нагляднасці карысталіся пэўным рэквізітам, чым мімаволі спраўджвалі тэатр аб’ектаў (прадметаў): стаўленне да кожнага вынікала з чарговай рэжысёрскай задачы. Прыкладам, згаслае Сонца ператваралася ў бледнага карліка — з матавым асвятляльным прыборам развітваліся ды штукавалі ў гняздо проста над галовамі гледачоў, або Сонечную сістэму мадэлявалі з дапамогай металічных шарыкаў і лайкры, нацягнутай на каркас (файны спосаб згадаць некаторыя рэчы з класічнай фізікі і эфектна перайсці на адкрыцці мяжы стагоддзяў). Сярод спектакляў пра чалавечы дух гэты сцвердзіў важлівасць ягонага цялеснага ёмішча; сам Эйнштэйн з’яўляўся на экраннай праекцыі, каб падбадзёрыць глядацкую грамаду ды заахвоціць крытычна ставіцца да інфармацыі (а глядзельня згадвала з Далай-Ламы, што «самы дзейсны спосаб змяніць чалавечую свядомасць — гэта адукацыя»)! Ці магчыма было не назваць гэтую пастаноўку найлепшай сярод эксперыментальных?
Камерная сцэна тэатра «Залатыя вароты» таксама поўнілася адкрыццямі — паточыстую тэкставую плынь «Фрокен Юліі» Аўгуста Стрындберга пераймала надзвычай цікавая пластычная распрацоўка, паступова вылучаючы містычны складнік дзеяння і ператвараючы яго ў нейкае падабенства рытуалу ахвярапрынашэння. Быццам злая магія прымусіла персанажаў заціскаць пачуцці, выродзіць учынкі — так, што ў фінале купальскае кола зрабілася падставай для вогнішча, славутая паненка Юлія добраахвотна на яго ўзышла (верагодна, катуючы сябе за прагу спраўдзіць каханне), а сціплая служка Крысціна абклала яе галлём. Рэжысёр Іван Урыўскі прапанаваў глядзельні гатычную драму з адпаведнай атмасферай і стылістыкай — здаецца, персанажы не даюць рады сваім пачуццям, бо папросту не ведаюць, што з гэтымі пачуццямі рабіць! Як распарадзіцца целам, не схібіць духам, замірыць плоцевую пажадлівасць з марай і летуценнасцю, а паміж іншым яшчэ і справу справіць (прыкладам, Яну — дастаць грошы для адкрыцця гатэлю). Ян спакушае Юлію ледзь не насуперак свайму жаданню і апраўдваецца тым, што разлічваў на яе грошы. Ледзь не наступаючы на горла перакананням, Юлія паддаецца і потым гідзіцца сябе. Вяршыня любоўнага трохкутніка сышлася якраз на Крысціне: церпіць, служыць, чакае замужжа, супакойвае хцівага жаніха і даглядае знерваваную паненку. У прапанаваным раскладзе Крысціна нібы зазнала асабістую эпоху адраджэння, бо ўмее дараваць, ратаваць і спрыяць, а рэжысёр дакладна дачуў запыт нашай эпохі на пасрэдніцтва, прымірэнне, уменне дамаўляцца (такое трактаванне і адпаведнае выкананне прынесла Іне Скорынай-Калабе прыз за лепшую жаночую ролю.)
Тыя самыя якасці вылучылі Тэўе-малочніка са «Скрыпача на даху» Джэры Бока ў пастаноўцы Багдана Струцінскага (Кіеўская нацыянальная аперэта прапанавала лепшы музычны спектакль). Рэдкі тэатр складаюць спанатраныя драматычныя артысты і бліскучыя вакалісты ў адных і тых самых асобах. Выканаўцы, што за найвядомейшым сюжэтам, яўрэйскім каларытам, каханнем, выгнаннем здужалі аднавіць ледзь не ўсю сусветную гісторыю стогадовае даўніны — драму, якую склалі тысячы чалавечых драм.