Інспі­ра­цыі фэс­ту. Леп­шае

Га­лоў­ная тэ­ма

У асноў­най пра­гра­ме Ме­ся­ца ў га­ле­рэі «Beta» (MOCAK) Мі­ха­эль Шміт, адзін з са­мых вя­до­мых ня­мец­кіх фа­тог­ра­фаў, па­ка­заў «Прад­укты хар­ча­ван­ня». Па­ны­лы, каб не ска­заць бо­льш рэ­зка, шэ­раг падзей, які па­пя­рэд­ні­чае трап­лян­ню прад­уктаў на на­шы ста­лы. Не­ль­га ска­заць, каб мы ні­чо­га не ве­да­лі пра «хі­міч­ную» ежу і пра­цу міг­ран­таў. Пра шмат­ты­сяч­нае па­га­лоў­е жы­вёл у анга­рах. Не хо­чац­ца на­ват на­бы­ваць ежу, ка­лі ве­да­еш, які яна пра­йшла шлях — ад жы­вых ба­ран­чы­каў на лу­зе да хін­ка­лі. Вя­до­ма, хін­ка­лі — то­ль­кі пры­клад: на­сам­рэч звы­чай­ны су­час­ны яблык мае не так шмат агу­ль­на­га са сва­ім пра­воб­ра­зам. Або ка­вун без кос­та­чак. І ўсё ж мас­тац­тва не са­цы­яль­ная ла­ба­ра­то­рыя.

Вя­лі­кая ку­ра­тар­ская пра­ца раз­гар­ну­ла­ся ў га­ле­рэі «Bunker», дзе «Мы тое, што мы ядзім» рас­кры­лі­ся шы­ро­ка. Па-пер­шае, ку­ра­тар­ка На­та­ша Крыс­ці па­ча­ла са свя­то­га: «Сак­ра­ль­нае і пра­фан­нае» ста­ла пер­шым падзе­лам ка­лек­тыў­на­га пра­екта шас­ці аўта­раў. Ён прад­оўжыў­ся «Прад­уктовы­мі вой­на­мі» і «Па­слух­мя­ны­мі це­ла­мі», а за­вяр­шыў­ся «Свя­там па­мя­ці». Па фа­таг­ра­фіі — усё ці­ка­ва. Па кан­цэп­цыі і тэк­стах — уз­орна, і экс­па­зі­цый­ныя пра­сто­ры пе­ра­ка­наў­чыя. Але па­трэ­ба ў ежы для мі­ль­ёнаў лю­дзей і раз­віц­цё індус­трыі па­ўста­лі не сён­ня, і ці ёсць ім аль­тэр­на­ты­ва? Ко­ль­кі ні ка­жы пра алер­гію, глю­тэн, ка­ло­рыі, ха­лес­тэ­рын... Ці вось ідэ­ало­гія фаст-фу­ду — ці гэ­та пы­тан­не для мас­тац­тва? Маг­чы­ма. А вось як дыс­курс — сум­ня­ва­юся.

Ма­па да­рог

У па­ра­ле­ль­най пра­гра­ме, як за­ўсё­ды, са­мыя ці­ка­выя зна­ход­кі. На­прык­лад, у «Plastіc іs not fantastіc» ад Ка­та­жы­ны Кар­нец­кай у га­ле­рэі «Mіodowa» ўсё ў той жа тэ­ме ежа/эка­ло­гія пры­ёмы асам­бля­жу не­ве­ра­год­на да­рэч­ныя. Аўтар­ка ўзя­ла за асно­ву ма­ляў­ні­чыя кра­яві­ды Тат­раў. Сён­ня гэ­та Тат­ран­скі на­цы­я­наль­­ны парк, але для пра­екта спат­рэ­бі­лі­ся пра­цы поль­скіх кла­сі­каў мі­ну­ла­га ста­год­дзя. У гэ­тыя цу­доў­ныя лан­дшаф­ты, якія ця­пер на­зва­лі б ча­со­піс­ны­мі, мас­тач­ка ўка­ра­ні­ла фак­ту­ру плас­ты­ка­вых ку­бач­каў, шын­ных пра­тэк­та­раў, тру­ба­чак для как­тэй­лю. Гэ­та не фан­тас­ты­ка, гэ­та сін­тэ­тыч­ныя пры­род­ныя рэль­е­фы на­шых дзён, су­час­нае на­ва­ко­ль­нае ася­род­дзе. З ад­на­го бо­ку, пра­ва­ка­цыя ў ад­но­сі­нах да кла­сі­каў, з інша­га — рэ­флек­сія з на­го­ды про­йдзе­на­га шля­ху дэг­ра­да­цыі ўні­ка­ль­ных каш­тоў­нас­цяў.

Не менш важ­на, што ў га­ле­рэі пра­цуе вар­кшоп па арт-тэ­ра­піі для лю­дзей з мен­та­ль­ны­мі траў­ма­мі. І яны так­са­ма ро­бяць вы­ста­вы: па­вод­ле ме­то­ды­кі, за­сна­ва­най на пра­цах пра­фе­са­ра псі­хі­ятрыі і фі­ло­са­фа Анто­нія Кем­пінь­ска­га, мас­та­кі-ама­та­ры інтэр­прэ­та­ва­лі кар­ці­ну Пі­тэ­ра Брэй­ге­ля—ста­рэй­ша­га «Ні­дэр­лан­дскія пры­каз­кі» («Свет да­га­ры на­га­мі», 1559). Рас­па­вя­лі гіс­то­рыі, вы­бра­лі фраг­мен­ты і на­пі­са­лі свае сю­жэ­ты. Эма­цый­ныя, з фан­та­зі­ямі не горш, чым у Брэй­ге­ля.

Са­мая шчы­рая вы­ста­ва МФК не пад­да­ецца апі­сан­ню — пі­шу пра яе ў са­мым цэн­тры Ка­зі­ме­жа, пад гра­фі­ці «fuck wars», пад скрып ста­рой бра­мы ў не­йкім два­ры, але гэ­та ма­ла што тлу­ма­чыць.

На­зы­ва­ецца гэ­тае тва­рэн­не не­муд­ра­ге­ліс­тым сло­вам «Ды­яло­гі». У які раз пе­ра­кон­ва­юся, што ўсе апо­ве­ды пра падзеі трэ­ба па­чы­наць з пра­сто­ры: ця­пер гэ­та ка­вяр­ня «Eszewerіa» на ву­лі­цы Ёзэ­фа, па­ўзмроч­ная, з індый­скі­мі во­да­ра­мі. У асар­ты­мен­це то­ль­кі гар­ба­та, ка­ва і алка­голь — ве­ль­мі кра­каў­скі на­бор. Унут­ры шмат па­ко­яў, ма­ле­нь­кіх ніш, не­ча­ка­ных па­ва­ро­таў, а ў глы­бі­ні — не­вя­лі­кі двор пад дрэ­ва­мі. Шэ­раг тра­фе­яў з антык­вар­най кра­мы і фа­таг­ра­фіі паў­сюль. Над ка­на­па­мі, люс­тэр­ка­мі, на ка­ло­нах і ў мі­жа­кон­нях, у по­ўнай цем­ры, у пры­цем­ках і — вось жа цуд! — на бач­ных мес­цах. Дзве аўтар­кі — Ка­та­жы­на Ажэ­хоў­ска і Джа­ана Ру­дзінь­ска. Пра­цы су­час­ныя, час­тко­ва архіў­ныя і час­тко­ва, ма­быць, пе­ра­зня­тыя. «Ды­яло­гі» вя­дуц­ца з по­ўным рас­тва­рэн­нем у атма­с­фе­ры мес­ца, што за­слу­гоў­вае асоб­най хва­лы, па­ко­ль­кі пра­сто­ра актыў­ная і аўтэн­тыч­ная — гэ­та ж Ка­зі­меж. Ад­нак фа­таг­ра­фіч­ных кан­трас­таў пры­нцы­по­ва шмат. Вы­ста­ва не су­пра­ва­джа­ецца інфар­ма­тыў­ны­мі ма­тэ­ры­яла­мі, але пра­соч­ва­ецца, у ад­сут­нас­ці ку­ра­тар­ска­га на­гля­ду, ды­ялог пра­ктык еўра­пей­скіх і ўсход­ніх. «Пра­ктык» у сэн­се жыц­цё­вых пад­ра­бяз­нас­цяў, на­зі­ран­няў, бы­та­во­га тэм­пу. «Ды­яло­гі» атры­ма­лі­ся б знач­на бо­льш стро­гі­мі і вы­раз­ны­мі ў га­ле­рэі, ды ча­го не ад­да­сі за па­трэб­ную атмас­фе­ру! За та­ямні­часць ма­люн­ка, па­глыб­ле­на­га ў не­на­да­куч­лі­вай пуб­ліч­нас­ці, за інтэ­лек­ту­аль­ную гіс­то­рыю.

Яшчэ раз пра межы ідэн­тыч­нас­ці

Як ні дзіў­на, тэ­ма зда­бы­ла для мя­не дру­гое ды­хан­не. Да­па­маг­ла Стэ­фа­ні Ма­ша­мер з «Кра­інай чор­на­га ма­ла­ка». Стэ­фа­ні пе­ра­маг­ла ў кон­кур­се C/O Berlіn Talent Award 2018 і атры­ма­ла пра­ва на пер­са­на­ль­ную вы­ста­ву «Not just your face honey» («Не то­ль­кі твой твар, да­ра­гая»). Та­ды га­вор­ка ішла пра ча­ла­ве­ка, які ад­пра­віў ліст з пры­знан­нем у ка­хан­ні і не атры­маў ад­ка­зу. І вось у Кра­ка­ве фа­тог­раф­ка ўжо па­каз­вае су­р’ёз­ную гіс­то­рыю пра Рыа дэ Жа­ней­ра. Хто яна? Што зды­мае — гэ­та travel ці што, або «гэ­та ўсё пра яго»? Ці мож­на змя­шаць ад­ра­са­таў, кра­іны, буд­ні і экзо­ты­ку, а по­тым раз­блы­таць усе ні­тач­кі? І за­ма­ца­ваць і ска­заць: «Гэ­та да­клад­на маё». І зноў яно вы­сліз­не. На­га­даю: спра­ва ад­бы­ва­ецца ў мод­ным габ­рэй­скім Ка­зі­ме­жы поль­ска­га Кра­ка­ва, у вы­ста­вач­най за­ле Нюр­нбер­гска­га до­ма. Аўтар­ка з Аўстрыі, у экс­па­зі­цыі — пра­бле­мы го­ра­да пад­час пра­вя­дзен­ня Алім­пій­скіх гу­ль­няў (2016). Вось я і ду­маю аб пры­від­ных меж­ах.

«Жан­чы­ны гля­дзяць», на­адва­рот, пад­куп­ляе яснас­цю, якую, як цяж­кую арты­ле­рыю, да­ку­мен­та­ль­ная фа­таг­ра­фія ня­се пе­ра­ка­наў­ча і з год­нас­цю. Джа­ана Хе­лан­дэр і ёсць та­кая арты­ле­рыя — аўта­ры­тэт­ная, за­слу­жа­на ўзна­га­ро­джа­ная.

Пры­знац­ца, экс­па­зі­цыя пад­ала­ся мне за­над­та тра­ды­цый­най. Маг­чы­ма, та­му што яна раз­мяс­ці­ла­ся ў Му­зеі этнаг­ра­фіі. Ці яе раз­дзе­лы — «Жан­чы­ны», «Ма­ці­ль­да», «Бліз­ня­ты», «Тэ­атр і па­эзія» — за­над­та прад­ка­за­ль­ныя. Фо­та­здым­кі вы­дат­ныя, вы­раз­ныя, але сам па­сыл як быц­цам вяр­тае нас ва ўча­раш­ні дзень. Хе­лан­дэр фа­таг­ра­фа­ва­ла сва­іх бліз­кіх у 1976—2012 га­дах. Усе яны па­спе­лі на­ра­дзіц­ца, па­ста­лець, а хто­сь­ці па­йшоў з жыц­ця. У бі­ягра­фіі фа­тог­раф­кі ёсць Шве­цыя і Поль­шча: яшчэ сту­дэн­ткай Яге­лон­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та Хе­лан­дэр інтэр­на­ва­лі за пра­тэст су­праць увар­ван­ня ў Чэ­хас­ла­ва­кію, па­зней яна эміг­ра­ва­ла ў Шве­цыю. Сва­які пе­ра­жы­ва­юць га­лоў­ныя падзеі жыц­ця ся­м’і. Ад­нак ві­зу­аль­на вас­тры­ні гэ­тых пе­ра­жы­ван­няў аса­біс­та мне не ха­пі­ла. Чыс­та жа­но­чыя сю­жэ­ты (га­лоў­ны з якіх, як не цяж­ка зда­га­дац­ца, — ма­ця­рын­ства) за­ста­юцца без ба­лан­су з муж­чын­скі­мі.

Ве­ль­мі доб­ры за­га­лоў­ны кадр — спі­ны жан­чын. Яны гля­дзяць у ні­ку­ды, пер­спек­ты­ва ву­лі­цы губ­ля­ецца, дзве­ры і вок­ны да­моў гле­да­чу так­са­ма не бач­ныя. Го­рад, су­сед­кі і як быц­цам бы па­сля­ва­енная раз­ру­ха ва­кол.

Ад­на з са­мых бру­та­ль­ных гіс­то­рый у пра­гра­ме МФК ча­ка­ла мя­не ў га­ле­рэі «Pausa» ў ла­бі­рын­тах Рын­ка­вай плош­чы. Не­ка­ль­кі слоў пра гэ­ты хва­лю­ючы по­шук: у Ста­рым го­ра­дзе ўсё за­над­та за­блы­та­на. Га­ле­рэя мо­жа быць у кан­цы доў­га­га па­са­жу з ма­ле­нь­кім пан­адвор­кам, а по­тым трэ­ба спус­ціц­ца ў цо­­каль­­ны па­верх. Ці, на­адва­рот, не­дзе на­вер­се, над рэ­ста­ра­нам — ні­за­вош­та не зной­дзе­це, ка­лі ў вас не раз­ві­тая інту­іцыя. Ад­рас і па­ка­за­ль­нік ні­чо­га не зна­чаць, су­пра­цоў­ні­кі ні пра што не ве­да­юць. Ува­ход ча­сам ча­кае гос­ця з іншай ву­лі­цы, дзе цэ­лы бу­кет сва­іх пуб­ліч­ных пра­стор, плюс жы­лыя, з гаў­б­ца­мі над га­ла­вой. Ра­ту­нак ад спя­ко­ты, да­рэ­чы, так­са­ма ў та­кіх па­са­жах. Дык вось, «Hatchіng» (штры­хоў­ка, на­ся­кан­не) То­мэ­ка Тын­ды­ка — пра ця­лес­насць. Пра ро­ле­выя экс­пе­ры­мен­ты і пе­ра­жы­ван­ні, пра не ве­ль­мі зра­зу­ме­лы, але траў­ма­тыч­ны сэк­су­аль­ны во­пыт. Вось тут ёсць тры­во­га і раз­губ­ле­насць, ту­га і пан­іка. Пры­клад­на на той жа хва­лі тур­бо­ты, што і «Штры­хоў­ка», сту­дэн­ты Ака­дэ­міі фа­таг­ра­фіі аб’­ядна­лі­ся ў пра­екце «Я ха­чу сыс­ці». Але па­мер мае зна­чэн­не: вы­ста­ва ў пад’­ездзе, з не­вя­лі­кі­мі фар­ма­та­мі ад­біт­каў, сас­ту­пае га­ле­рэй­най за­ле ў па­ло­ву па­вер­ху.

Мож­на, вя­до­ма, па­спра­ба­ваць пра­ана­лі­за­ваць са­мі кад­ры аб­едзвюх экс­па­зі­цый з псі­ха­ана­лі­тыч­ных па­зі­цый. Але боль зы­хо­дзіць з ня­бач­на­га.

Ка­лек­тыў­ны пра­ект «Воў­на і шоўк. Но­вая эро­ты­ка» на ле­таш­нім Ме­ся­цы фа­таг­ра­фіі ў Ры­зе быў, ба­дай, пра тое ж і на той жа ві­зу­аль­най мо­ве. Злу­ча­ючы гэ­тыя вы­ста­вы ў адзін шэ­раг, вар­та ду­маць пра ген­дар­нае да­сле­да­ван­не. Да­вер, эмпа­тыя, бяс­пе­ка і іх ад­сут­насць — кра­еву­го­ль­ныя пад­ста­вы гэ­тых па­бу­доў.

«Тое, што нам пад­аба­ецца» ў ва­ры­яцы­ях і тэх­на­ло­гі­ях

«Lіke we lіke іt» — дзіў­ны дэ­віз для вя­лі­кай падзеі, ад­нак для фес­ты­ва­ль­на­га пра­цэ­су з вя­лі­кай ко­ль­кас­цю прэ­зен­та­цый і аб­мер­ка­ван­няў, на­пэў­на, пры­ваб­ны. У гэ­тым сэн­се «Гра­мад­ства па­чы­на­ецца з тра­іх» Анджэя Стэй­нба­ха зна­хо­дзіц­ца дзе­сь­ці па­ся­рэ­дзі­не. Тры ча­ла­ве­кі, якія ся­да­юць і ўста­юць, чар­гу­юць жэс­ты, да­юць фа­тог­ра­фу спа­жы­ву для раз­ва­жан­няў пра ад­но­сі­ны са­лі­дар­нас­ці, пад­аўлен­ня ці пад­па­рад­ка­ван­ня ў гра­мад­стве. Ад­важ­ная спро­ба — у ад­сут­нас­ці уся­ля­ка­га кан­тэк­сту (ка­лі не лі­чыць не­йтра­ль­най уні­фор­мы) і дзея­нняў. Ві­зу­аль­на ве­ль­мі вы­тры­ма­ная, але шмат­знач­ная.

«Мі­ка­да» Іга­ра Аму­лец­ка­га — фа­таг­ра­фіі інша­га кштал­ту. Япон­скай гу­ль­нёй Мі­ка­да за­ймаў­ся сам фа­тог­раф, а дзі­ця­чым драў­ля­ным кан­струк­та­рам — яго­ны дзе­вя­ці­га­до­вы сын Ігна­цы. Дзі­ця пра­яві­ла на­стой­лі­васць, фан­та­зію, дбай­насць — уво­гу­ле спра­ва па­йшла. Аму­лец­кі зра­біў ка­ла­жы спа­чат­ку яркі­мі, по­тым гар­ма­ніч­ны­мі, а за­тым пе­ра­тва­рыў фа­таг­ра­фіі ў ску­льп­тур­ныя аб’­екты са шклом. Гэ­та амаль ужо ды­зайн, ды ў кан­цэп­цыю пры­цяг­ну­тыя да­клад­ныя на­ву­кі, тэ­орыя вы­пад­ко­ва­га вы­ба­ру і ідэі ўні­вер­са­ліз­му.

«Мо­на­міф» (аб­одва пра­екты ў га­ле­рэі «Shara Kamіenіca») да­паў­няе шэ­раг тэх­на­ло­гій, якія пра­цу­юць у ка­ла­ба­ра­цыі з фа­таг­ра­фі­яй. Фі­ліп Бэ­рэнт пры­цяг­вае ў хаў­рус­ні­кі ад­ну з са­мых уплы­во­вых прац па па­ра­ўна­ль­най мі­фа­ло­гіі — «Ге­рой з ты­ся­чаю аб­ліч­чаў» Джо­зэ­фа Кэм­пбэ­ла (1949), а да­лей ад­ыхо­дзіць у архе­ала­гіч­ныя пад­ра­бяз­нас­ці гіс­то­рый пра Асі­ры­са, Пра­ме­тэя і Бу­ду. На­ўрад ці іх мож­на па­знаць у яго ка­ла­жах, але рэ­лі­гій­ныя імпу­ль­сы, ма­быць, счыт­ва­юцца. Не ў пры­клад тра­ды­цы­яна­ліс­там, фа­тог­раф да­зва­ляе са­бе ве­ру без ша­на­ван­ня, не­шта да­ку­мен­туе, а не­шта, на­адва­рот, усклад­няе ўра­жан­ня­мі, аб­страк­цы­яй. Вось та­кая рап­тоў­ная фа­таг­ра­фія — зда­ва­ла­ся б, у мі­фа­ло­гіі яна на­вош­та?

Ган­на Арлоў­ска ў га­ле­рэі «Re» так­са­ма змеш­вае кан­тэк­сты: у «Pompіer, Muck, Socroccoco» яна зга­дае ня­даў­няе са­вец­кае мі­ну­лае квар­та­ла Но­ва Ру­та з усім шлей­фам па­лі­тыч­ных і са­цы­яль­ных па­мкнен­няў. Да сац­рэ­аліз­му да­меш­вае ку­ль­тур­ны пласт, звя­за­ны з ма­ёнткам Яна Ма­тэй­кі — ён раз­меш­ча­ны па су­сед­стве. Ці то свят­ло, ці то фар­мат — усё пры­му­шае ўгля­дац­ца ў ад­біт­кі, раз­гад­ва­ючы ко­ды гіс­то­рыі, якая сы­хо­дзіць.

Не­су­па­дзен­не ўся­го з усім

...Кры­ху бян­тэ­жыць, што я за­ста­ла­ся на ба­ку той фа­таг­ра­фіі, дзе да­ку­мен­­таль­­ны ма­лю­нак раз­бу­ра­ны. Маў­ляў, ка­лі аўта­ру ёсць што ска­заць, то фор­ма дру­гас­ная. Але для мя­не яна важ­ная. І раз­рыў па­між пэў­ным-да­клад­ным і ўяў­ным за­над­та знач­ны.

Па­спра­бую па­тлу­ма­чыць. Лю­бы кракаўс­кі пад’­езд ці да­лё­кі кут у два­ры — гэ­та амаль ужо стрыт-арт, ці гра­фі­ці, ці гіс­то­рыя. Мі­ль­ёны (!) лю­дзей з уся­го све­ту пры­цяг­вае сю­ды сап­раў­днасць. На­ват на тэ­ры­то­рыі МО­САК, на фаб­ры­цы Шын­дле­ра, ува­ход у га­ле­рэю «Re» су­сед­ні­чаў з іншай шы­ль­дач­кай: «Гэ­тыя ме­та­ліч­ныя дзве­ры і акно за­ха­ва­лі­ся з тых ча­соў, ка­лі за­чы­ня­лі па­мяш­кан­не ў 1943—1945 га­ды». Ме­на­ві­та там, у гэ­тых на­паў­цём­ных ма­ле­нь­кіх цэ­хах пра­ца­ва­лі вы­ра­та­ва­ныя яўрэі. А по­бач — моц­ныя, пра­фе­сій­ныя экс­па­зі­цыі, му­зей­ныя інста­ля­цыі з доб­ры­мі бук­ле­та­мі, за­ўсё­ды кам­фор­тныя ка­вяр­ні, дзе ўсё пе­ра­асэн­са­ва­на, пе­ра­не­се­на з мі­ну­ла­га ў бу­ду­чы­ню. А вось што па­кі­не па­сля ся­бе наш час? Што сас­ту­піць свае па­зі­цыі, а што аб­ярэ сён­няш­ні гля­дач? Спа­жы­ван­не та­го, што нам пад­аба­ецца, ці прад­ума­ную, аб­грун­та­ва­ную гу­ма­ні­тар­ную эка­ло­гію? Кра­каў на­тхняе на вы­бар.