АПОШНІХ У ПОЛЬШЧЫ НЯМАЛА, АМАЛЬ КОЖНЫ БУЙНЫ ГОРАД МАЕ Ў СВАІМ КУЛЬТУРНЫМ РАСКЛАДЗЕ КІНАФЭСТ, А ТО І НЕ АДЗІН. МНОГІЯ З ІХ ВЯДОМЫЯ ДАЛЁКА ЗА МЕЖАМІ ЕЎРОПЫ. ВАРШАЎСКІ МІЖНАРОДНЫ КІНАФЕСТЫВАЛЬ, ДАРЭЧЫ, КЛАСУ «А», ФЭСТ ДАКУМЕНТАЛЬНАГА КІНО OFF CINEMA Ў ПОЗНАНІ, ФЕСТЫВАЛЬ НЕЗАЛЕЖНАГА І МАЛАДОГА КІНО «НОВЫЯ ГАРЫЗОНТЫ» Ў ВРОЦЛАВЕ, АДМЫСЛОВЫ ФЭСТ ПОЛЬСКІХ ІГРАВЫХ ФІЛЬМАЎ У ГДЫНІ, ФЕСТЫВАЛЬ АПЕРАТАРСКАГА МАЙСТЭРСТВА Ў БЫДГАШЧЫ, ФЕСТЫВАЛЬ ДАКУМЕНТАЛІСТЫКІ Ў ГДАНЬСКУ І ШЭРАГ ІНШЫХ, У ПРАГРАМЕ ЯКІХ РАЗ-ПОРАЗ БЫВАЕ І КІНО З БЕЛАРУСІ. АЛЕ НАЙСТАРЭЙШЫМ (З 1961 ГОДА) У ПОЛЬШЧЫ І АДНЫМ СА СТАРЭЙШЫХ КІНАФОРУМАЎ ЕЎРОПЫ З’ЯЎЛЯЕЦЦА КРАКАЎСКІ МІЖНАРОДНЫ КІНАФЕСТЫВАЛЬ.
Кракаўскі кінафестываль узнік як нацыянальны конкурс кароткаметражнага кіно, потым стаў міжнародным, а з 1997 года ўдала спалучае два конкурсы — міжнародны і нацыянальны, па трох напрамках кінамастацтва — ігравым, дакументальным ды анімацыйным. Прычым дакументальная яго частка лічыцца найбольш прэстыжнай, у ёй дэманструюцца поўнаметражныя неігравыя стужкі. Зрэшты, сёлета прыз за ўклад у сусветнае кінамастацтва (на Кракаўскім фэсце ён называецца вельмі прыгожа — «Цмок цмокаў», у гонар знакамітай міфалагічнай істоты з мясцовай старажытнай легенды) атрымала прадстаўніца анімацыйнага мастацтва, рэжысёрка з Канады Каралін Ліф (летась гэтую высокую ўзнагароду атрымаў ураджэнец Беларусі Сяргей Лазніца). Аб важкасці кракаўскіх прызоў і агульным статусе фэсту яскрава сведчыць той факт, што ён з’яўляецца кваліфікацыйным ды вылучае фільмы на дзве найпрэстыжнейшыя прэміі ў свеце кіно — амерыканскі «Оскар» ды Прыз Еўрапейскай кінаакадэміі.
59-ы Кракаўскі міжнародны кінафестываль запомніцца цёплай атмасферай, цікавымі стужкамі і найноўшымі тэндэнцыямі ў свеце дакументальнага кіно — паваротам ад камерных гісторый да фіксацыі вялікіх падзеі ды вяртання калектыўнага героя. Асаблівасцю Кракаўскага кінафестывалю, які праходзіць у адным з найпрыгажэйшых гарадоў Еўропы, з’яўляецца і праграма паказаў «Гукі музыкі». Гэта пастаянны элемент фестывалю, што кожны год прыцягвае гледачоў, якія прагнуць добрай музыкі, выдатнага кіно і прыгожых прыродных ды архітэктурных дэкарацый. Цэлы тыдзень пад зорным небам на вялікім экране ідуць стужкі пра музыку і музыкантаў, што ў папярэднія гады былі прадстаўленыя ў яшчэ адной тутэйшай конкурснай праграме — DocFilmMusic. Для гасцей і ўдзельнікаў Кракаўскі фэст прапануе вялікую колькасць сустрэч, выступленняў, у тым ліку традыцыйны начны канцэрт знакамітага мясцовага клэзмер-бэнда ў адным з клубаў старога раёна Казімеж.
Важная частка фэсту праходзіць выключна для прафесіяналаў. Так званую «індустрыяльную платформу» зараз прапануюць усе больш-менш важкія кінафорумы. У Кракаве сёлета пад семінары, пітчынгі, сустрэчы для рэжысёраў і прадзюсараў, прэзентацыі новых праектаў адводзілася ці не столькі ж часу і прасторы, як пад непасрэдна кінапаказы. Асобным пунктам індустрыяльнай платформы Кракава-2019 была сесія ініцыятывы
B2B-doc — адмысловага трэнінгу для дакументалістаў з постсавецкіх краін. Раней гэтыя сесіі праходзілі ў тым ліку і ў дні нашага мінскага фестывалю «Лістапад». У межах індустрыяльнай платформы ў Кракаве адбыўся вялікі семінар-прэзентацыя фінскай кінематаграфіі — Фінляндыя была ў гэтым годзе краінай-госцем фестывалю і ў адмысловай пазаконкурснай праграме актыўна дэманстравала дасягненні сваёй добра наладжанай сістэмы фінансавання кіно і анімацыі.
Беларусы — сталыя наведвальнікі кракаўскага кінафестывалю, не дзіўна, што ў пітчынгах у Кракаве актыўна ўдзельнічалі маладыя беларускія дакументалісты са сваімі новымі праектамі. А ў нацыянальным конкурсе паказваліся ажно дзве карціны беларускіх рэжысёраў, бо і «Чыстае мастацтва» («ЖЭС-арт») Максіма Шведа, і «Summa» Андрэя Куцілы (рэцэнзію на стужку гл. у «Мастацтва» №12/2018) здымаліся на сродкі польскіх кінаінстытуцый у супрацы з польскімі кінематаграфістамі. Вынік выдатны — Андрэй Куціла атрымаў прыз за лепшую рэжысуру ў нацыянальным конкурсе — «Срэбнага лайконіка» (lajkonik — персанаж у касцюме татарскага вершніка, важны элемент кракаўскай фальклорнай традыцыі). Гэта ўжо не першы галоўны прыз, які беларускі рэжысёр атрымлівае за свой фільм, у яго ёсць яшчэ галоўныя прызы фестываляў у Амстэрдаме і Пярну, але прэстыж кракаўскай узнагароды несумненны: узровень польскай дакументалістыкі вельмі высокі, і атрымаць прыз за лепшую рэжысуру ў нацыянальным конкурсе ў Кракаве ці не больш прэстыжна, чым у міжнародным. Тым больш з рук старшыні журы — знакамітага кінадраматурга Мацея Карпінскага.
Дэбютная карціна Максіма Шведа прызоў не атрымала, але глядацкая рэакцыя на яе ў Кракаве была вельмі эмацыйнай, некалькі конкурсных паказаў прайшлі з відавочным поспехам. «Чыстае мастацтва» распавядае гісторыю маладога мінскага мастака, які займаецца абстрактным жывапісам на будынках беларускай сталіцы, пераймаючы стыль рабочых, што замалёўваюць нелегальныя графіці (ужо пасля здымак адну з паказаных у фільме прац галоўнага героя, Захара Кудзіна, набыў для сваёй калекцыі наш Нацыянальны мастацкі музей). Простая з першага погляду ідэя аказалася вельмі складанай для выканання — падрыхтоўка ды праца над стужкай занялі амаль чатыры гады. Аднак у выніку атрымалася лёгкая па форме ды глыбокая па высновах карціна. «Чыстае мастацтва» — не столькі фільм пра заняткі артам у няпростыя і супярэчлівыя для мастацтва часы, але і аповед пра разуменне творчай свабоды ды ўласна свабоды. Яго героі ў маляванні абстрактных геаметрычных фігур на сценах спрабуюць знайсці незалежнасць ад кантролю грамадства і дзяржавы. Выснова, якую можна зрабіць са стужкі, класічная — усе ліміты кантролю знаходзяцца ўнутры асобы кожнага з нас.
На фоне маштабу здымак ды бюджэтаў шмат якіх стужак з праграмы Кракава-2019 адпаведныя параметры фільмаў «Summa» і «Чыстае мастацтва» выглядалі сціпла. Але, што паказальна, работы беларускіх рэжысёраў не губляліся на фоне карцін іх іншаземных калег, у тым ліку гаспадароў фестывалю.
Адкрывала фэст польская стужка «Вецер. Дакументальны трылер». У адрозненне ад большасці фільмаў, паказаных у Кракаве, у аснове якіх ляжалі прыватныя, камерныя гісторыі, стужка рэжысёра Міхала Бяляўскага паспрабавала зафіксаваць такую з’яву, як вецер. І не проста вецер, а знакаміты «хальны» — асабліва моцны, ураганны, што некалькі раз на год паралізуе жыццё ў Падгале, гістарычнай вобласці ў паўднёвай Польшчы на мяжы са Славакіяй. Міхал Бяляўскі прапануе яркае, разлічанае на паказ у кінатэатрах з шырокай аўдыторыяй кіно. Сюжэт стужкі драматургічна выбудаваны вакол дзвюх фігур — жанчыны-лесніка і пажылога вяскоўца з ваколіц Закапанэ. «Вецер. Дакументальны трылер» па ўсіх прыкметах павінен адносіцца да жанру відовішчнага кіно. Апошняе часам не мае асобных герояў. Аднак аўтару яўна не хацелася адыходзіць ад асноўнай задачы дакументаліста — паказу чалавечай драмы. Таму фільм атрымаўся не столькі пра прыродную стыхію, колькі пра людзей, якія з ёй сутыкаюцца. Фільм Бяляўскага мяжуе з этнаграфічным нарысам. Лад жыцця на Падгале надта экзатычны не толькі для жыхароў мегаполісаў, але стаіць асобна на фоне астатняй Польшчы, якая ў большасці знешне амаль ужо не адрозніваецца ад іншых еўрапейскіх краін.
Пэўную долю экзотыкі ўтрымлівае стужка «Вангар». Сербская рэжысёрка Адрыяна Стойкавіч зняла медытатыўны партрэт свайго былога суайчынніка, што ўжо шмат год жыве ў Аўстраліі. Калісьці пісьменнік Срэтэн Божыч пад псеўданімам B. Wongar супрацоўнічаў у Парыжы з Жанам-Полем Сартрам ды Сімонай дэ Бавуар, але аднойчы вырашыў пачаць новае жыццё і кар’еру даследчыка дзікай прыроды на самым далёкім кантыненце. Аб’ектыў дакументалістаў заспеў яго на самоце, з двума сабакамі дзінга, з імі Вангар дзеліць сваю хату. Вельмі павольнае відовішча амаль не выходзіць за межы некалькіх пакояў і разбаўляецца мноствам фотаматэрыялаў з жыцця і побыту абарыгенаў, што рабіў герой падчас сваіх вандровак і даследаванняў Аўстраліі. Стужку можна назваць амаль бессюжэтнай, яна канстатуе стан, а не распавядае нейкую гісторыю. У гэтым сэнсе «Вангар» аказаўся блізкім карціне «Summa» Андрэя Куцілы.
Партрэт галоўнага героя фільма Аліны Рудніцкай і Сяргея Вінакурава, наадварот, пададзены на фоне мноства падзей і наогул часу. Стужка «Фацеіч і мора» знятая пры ўдзеле кінематаграфістаў трох краін, Расіі, Польшчы і Фінляндыі, і распавядае пра жыццё незвычайнай сямейнай фермы на Далёкім Усходзе. Дзеянне фільма разгортваецца на востраве Рыкарда побач з Уладзівастокам. Марскі фермер Фацеіч хоча займацца сваёй любай справай, гадаваць вустрыцы ды мідыі на дне акіяна, каб даваць карысць роднаму краю. Ва Уладзівастоку ўсе клічуць яго Падзвіжнікам, які імкнецца развіць у Прымор’і здабычу морапрадуктаў, якая не толькі накорміць край, але і забяспечыць насяленне працоўнымі месцамі. Калі Фацеіч ведае, як управіцца з прыроднай стыхіяй, то са стыхіяй чалавечай ідзе змаганне не на жыццё, а на смерць. Бо іншаму, браканьеру, лягчэй адабраць ураджай, чым гадаваць яго самому. Гэта фільм пра крэпасць чалавечага духу, пра мару, што робіцца пуцяводнай зоркай, і пра мясцовы ірацыянальны характар рабіць усё насуперак цвярозаму розуму. Вядомыя расійскія дакументалісты будуюць сваё кіно ў рэпартажным стылі, падкрэсліваюць камічныя рысы ў асобе галоўнага героя і навакольных. Вядомая сваім радыкальным візуальным стылем Аліна Рудніцкая гэтым разам прапануе куды больш простае з візуальнага боку відовішча. Стужку «Фацеіч і мора» ад тэлевізійнай стылістыкі адрознівае адсутнасць дадатковых тлумачэнняў сюжэта ў выглядзе закадравага тэксту. Фільм пазбаўлены публіцыстычнага пафасу і глядзіцца жыва ды захапляльна, як ігравая карціна.
«Залатога лайконіка» за лепшы фільм нацыянальнага конкурсу атрымалі стваральнікі фільма «Мой край такі прыгожы» на чале з Гжэгажам Папжыцкім. Гэтая мантажная, на паўгадзіны, стужка дэманструе найбольш драматычныя моманты вулічных акцый, на якіх сыходзіліся прыхільнікі супрацьлеглых палітычных перакананняў у Польшчы апошняга часу. «Mój kraj taki piękny» — вядомае ў нашых заходніх суседзяў словаспалучэнне, так званы мем, і фільм з гэтай назвай збольшага зразумелы менавіта палякам. Як і дэталі паказаных палітычных спрэчак. Аўтарам добра ўдалося перадаць пачуццё падзеленасці грамадства на два розныя лагеры з радыкальнымі поглядамі. Фільм Гжэгажа Папжыцкага стаў адным з нямногіх на Кракаўскім фэсце, які можна характарызаваць як хранікальна-дакументальны і дзе прысутнічае калектыўны герой. Працаваць з калектыўным героем паспрабавала таксама ўкраінская рэжысёрка Надзя Парфян. Яе карціна «Співае хор Івано-Франківсктеплокомуненерго» — дасціпная дакументальная камедыя пра будні саматужнага мастацтва і адначасова нягеглы побыт ды норавы постсавецкай правінцыі. Фільм, аднак, зняты з вялікай павагай і любоўю да герояў, якіх іншы рэжысёр мог бы выставіць у куды менш прывабным выглядзе, абвінаваціўшы ў адсталасці і неадпаведнасці часу.
А вось аўстрыйскі рэжысёр Нікалаус Геірхальтэр падышоў да сваёй граніцы з куды большай іроніяй і абсалютна канкрэтнай мэтай. Яго «Мяжа», як і вышэйзгаданая стужка Гжэгажа Папжыцкага, адносіцца да так званага актуальнага кіно, створанага па гарачых слядах нейкай падзеі або праблемы. Аўстрыйскі фільм паказвае невялічкі гарадок у Альпах, напалову падзелены паміж Аўстрыяй і Італіяй. Вясковыя тырольцы вельмі напалоханы магчымым нашэсцем бежанцаў з паўднёвых краін праз іх перавал, таму не супраць пабудовы адмысловага плота паміж дзяржавамі і перакрыцця мяжы, якая даўно ўжо існуе адно на паперы. «Мяжа» — адначасова і сатырычны аповед пра правінцыйную рэакцыю на сусветную праблему, і выдатнае антрапалагічнае даследаванне жыхароў сучаснай Еўропы. Бо праз паказаны ў фільме горны перавал рухаюцца не толькі мясцовыя, але, здаецца, прадстаўнікі практычна ўсіх слаёў грамадства — ад венскіх міністраў да ўкраінскіх кіроўцаў-дальнабойшчыкаў.
Адразу некалькі стужак прадставілі на фестывалі ізраільскія дакументалісты — кінематограф гэтай невялікай краіны вельмі моцны і толькі прагрэсуе. Пацверджаннем гэтага стала перамога стужкі «Адвакатка» ў асноўным міжнародным конкурсе Кракаўскага фэсту. Прыз «Залаты рог» атрымалі рэжысёры Рэйчэл Лі Джонс і Філіп Белашэ, якія змаглі стварыць не проста вельмі яркі партрэт адной з самых вядомых постацяў сучаснага Ізраіля, але і зрабіць відовішчны і добра зразумелы ў іншых краінах свету фільм.
Галоўная гераіня Леа Цамель абараняе ў судзе абвінавачаных, за якіх іншыя ізраільскія юрысты проста не бяруцца. Гэтая праваабаронца стала вядомай у свеце ў якасці адвакаткі для арабаў — грамадзян Ізраіля, у тым ліку абвінавачаных у тэрарызме. Саюзніца для некаторых, яна адразу ж ператварылася ў смяротнага ворага для іншых. Разнастайныя архіўныя матэрыялы і сучасныя кадры паказваюць захапляльны партрэт гэтай жанчыны. У сваіх асабістых прызнаннях муж і дзеці адвакаткі паказваюць, што значыць жыць з чалавекам, які гатовы ісці на найбольшую рызыку ў імя справядлівасці.
Трэба адзначыць, што аўтары фільма ні на секунду не сумняюцца ў праваце сваёй гераіні. Фільм пабудаваны як партрэт барацьбіткі за правы чалавека, асобы непахісных перакананняў, якія не змяніліся з пачатку шасцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя. Стужка круціцца вакол адной з судовых спраў, што вядзе Леа Цамель. Глядач знаёміцца з яе стылем ды метадамі працы, яе офісам і асістэнтамі, сям’ёй. Ізраільскія дакументалісты не імкнуцца схавацца за аб’ектыў і не прымушаюць гераіню рабіць выгляд, быццам яго не існуе. Наадварот, актыўна кантактуюць, яна таксама ўступае ў дыялог, што робіць фільм жывым і вельмі непасрэдным. Стваральнікі стужкі відавочна падпадаюць пад уплыў сваёй гераіні і справы, якую яна вядзе. Рэйчэл Лі Джонс і Філіп Белашэ не прытрымліваюцца звычайнага для дакументалістаў нейтралітэту, нават не спрабуюць прадставіць пункт гледжання і аргументы апанентаў сваёй гераіні. Польская публіка на фестываль-
ным паказе гэтак жа апантана вітала саму Леа Цамель, што завітала ў фестывальны Кракаў. За некалькі дзён да перамогі ў Кракаве «Адвакатка» была прызнаная лепшай карцінай на прэстыжным ізраільскім фэсце дакументальнага кіно «DocАviv».
Кракаўская ўзнагарода спалучылася яшчэ і з вылучэннем на прыз Еўрапейскай кінаакадэміі за лепшую дакументальную стужку года. Не дзіўна, калі фільм яго атрымае: нават калі не ўлічваць агульную моду і запатрабаванне інтэлектуальнай часткі аўдыторыі кінатэатраў на левізну, «Адвакатка» — адна з самых цікавых стужак за апошні час.
Прызоў несумненна вартая і іншая ізраільская карціна. «Сястра Мусаліні» — аповед вельмі камерны, сямейны, хоць таксама непасрэдна звязаны з гісторыяй і сённяшнімі праблемамі Блізкага Усходу. Яе галоўная гераіня жыве ў адным з арабскіх кварталаў Ізраіля. Удава аднаго з кіраўнікоў камуністычнай партыі Палестыны (пра што глядач даведваецца бліжэй да заканчэння фільма), жанчына сталага веку, але не патрабуе спакою. Фільм на працягу васьмі гадоў здымала яе ўнучка, якой, як блізкаму чалавеку, зразумела, удалося падысці да гераіні на мінімальную адлегласць. Нешматлікія персанажы карціны, сама пажылая жанчына, яе сын, пакаёўка, практычна не звяртаюць увагі на аб’ектыў камеры: «Сястра Мусаліні» — адна з тых стужак, якой удаецца паказаць драму чалавечай старасці, паступовага сыходу з жыцця, вельмі тактоўна, без залішняга надрыву, з пэўнай філасофскай іроніяй.
Яшчэ адна драма чалавечага жыцця паказвалася на фестывалі ў межах пазаконкурснай праграмы, аднак вызвала ці не самую вялікую цікавасць аўдыторыі. «Краіна мёду» македонскіх рэжысёраў Любаміра Сцефанава і Тамары Катэўскай у гэтым студзені атрымала прыз за лепшую іншаземную дакументальную стужку на найпрэстыжнейшым фестывалі «Санданс» у Злучаных Штатах. Відаць, адборшчыкі Кракаўскага фэсту вырашылі не ставіць карціну ў конкурснае спаборніцтва, каб не стварыць яўнага фаварыта. Сапраўды, македонскі фільм быў не падобны да астатніх — гісторыя жыцця і смерці, паказаная ў ім, амаль не мае аналагаў у сусветнай дакументалістыцы.
Гаворка ў стужцы ідзе пра нешматлікіх прадстаўнікоў турэцкага этнасу, якія ў гранічна складаных матэрыяльных умовах жывуць недзе ў македонскіх гарах. Галоўная гераіня і яе нямоглая маці жывуць літаральна ў пячоры і зарабляюць сабе на хлеб надзённы, прадаючы мёд дзікіх пчолаў. Аўтары відавочна правялі са сваёй гераіняй багата часу, зафіксаваўшы яе ў розных эмацыйных станах і жыццёвых абставінах. Візуальна карціна ўражвае, як уражвае кантраст неверагоднай па прыгажосці прыроды дзікага куточка Паўднёвай Еўропы і пакут людзей, што ў гэтай прыгажосці існуюць. «Краіна мёду» прадстаўляе адну з найвялікшых драм чалавечага жыцця, якую ўдалося паказаць у кіно.