Па слядах бежанцаў, што начавалі на вакзале
Для мяне 5-хвілінныя фільмы «Абед», «Сляпая зона», «Прывітанне, зброя», «Дзвюхлапы сябар» не звязаны ніяк. Не бачу іх у нейкай асаблівай сацыяльнай нішы. Гэта наогул старыя праекты, але так, я працую з рэальнасцю і спрабую казаць пра ўнутраны стан, хваляванні людзей — удзельнікаў падзей і гледачоў. У адным выпадку гэта пра неверагоднае жаданне жыць і любоў да жывёл, у іншых — пра жыццё ў той сістэме, дзе напружанне, ціск і гвалт служаць інструментамі яе функцыянавання. «Сябар» — гісторыя для часопіснай публікацыі. «Абед» — хутчэй, мастацкі жэст: я хацеў паказаць сітуацыю немагчымага, бежанцаў, якія не абароненыя, часта галадаюць, хаваюць твары, таму што баяцца пераследу. З імі працуюць валанцёры, там доўгая была гісторыя, але, па-мойму, з некалькіх сотняў іх засталіся толькі каля 50 чалавек. У сюжэце відэа яны змешчаны ў пафасны вакзальны рэстаран. Па сутнасці, гэта фіксацыя перформансу. Вы глядзіце і задаяце сабе пытанні: хто гэтыя людзі, чаму яны тут, чаго яны чакаюць? Ва ўсякім выпадку, я хацеў, каб такія пытанні ўзніклі.
І было б выдатна, каб усяго гэтага не было, каб актуальнасць гэтых праектаў сышла ў той жа момант, калі паўстала. Яны прывязаныя да канкрэтных гісторый, але я стараюся лакальнае зрабіць універсальным. Таму што ў любой краіне ёсць тэма, напрыклад, жывёл-інвалідаў або такая забаўка, як паляванне, праблема стаўлення да жывых істот іншага віду, якіх можна эксплуатаваць, можна забіць. Чамусьці мы вырашылі, што жывёлы — гэта не больш чым рэчы, яны нават не маюць права на жыццё.
Асаблівы кантэкст быў у «404: Not Found» — гэта пейзажы, месца, дзе зніклі людзі, дзе іх няма. Год ці два я хадзіў з валанцёрамі (пошукава-выратавальны атрад «Анёл»), і галоўная складанасць была вырашыць, што здымаць і як здымаць. У праекце аб тым, што чалавек можа знікнуць, як паказаць знікненне? Я шмат дакументаваў, ратавальнікі ж доўга шукаюць і часта не знаходзяць... Трэба было знайсці канцэптуальнае рашэнне і форму, як расказаць пра гэта. Адсюль і ўзнікла ідэя паказаць прасторы, дзе зніклі людзі.
Мне і цяпер да канца не зразумела, як чалавек можа знікнуць. Цікава, што гэты праект публікаваўся ў выданнях Meduza і ў Stern, і паколькі гэта СМІ, яны папрасілі ў мяне гісторыі людзей, якія, магчыма, зніклі. Тады я пачаў думаць пра гэтую сувязь, што ў мяне часта ўзнікае, — паміж тэкстам і выявай, пра тое, як факты і кантэкст уплываюць на наша ўспрыманне фатаграфіі. Думаю, праект стаў мацнейшым. Я даваў апісанні, як чалавек выглядаў, кавалачкі арыенціровак. Ты глядзіш на пейзаж, дзе нічога няма, а потым разумееш: за гэтым стаіць чалавек, і пачынае працаваць уяўленне. Дзіўна, што праект, у якім нічога не адбываецца, публікаваўся больш, чым некаторыя іншыя, — у Германіі, Расіі, на фестывалях Kolga photo festival і Vilnius Photo Circle. Гэта ўніверсальная тэма — пра страх смерці, пра страх знікнення. Там жа няма беларускай візуальнасці, можна любую краіну паставіць.
Маркеры толькі звужаюць разуменне, не хапае лёгкасці
Цяпер няма фатаграфіі чыста дакументальнай або мастацкай. Гэта ўсё сыходзіць, гэта толькі маркеры, якія могуць перашкодзіць успрыманню. Тэрміны састарэлі, усё перамянілася. Ці ёсць вельмі тонкія грані — арт і надзённасць, позва.
...Бракуе лёгкасці. Мы арганізавалі групу «Лёд» для чыста постмадэрнісцкага праекта «Набыты рэфлекс» на МФМ-2016, а потым падумалі: чаго мы хочам зараз? Паглядзелі розныя фарматы і вырашылі: хочам вечарыну. Дык давайце зробім! Хочам паглядзець, што адбываецца тут і цяпер, але прасторы для гэтага няма — значыць, зробім вольную, дэмакратычную платформу «Гарбата з “Лёдам”». Будзем сустракацца з мастакамі, глядзець новыя серыі, праекты. Не толькі фатаграфію, але і відэа, перформансы, нешта актуальнае. Будзем кантактаваць з чалавекам, бачыць, што стаіць за яго працай, абмяркоўваць, задаваць пытанні — гэта вельмі важна. Камунікацыя адкрытая, і гэта здаровы культурны працэс. «Лёд» скончыўся, і «Чай з “Лёдам”» праз год таксама скончыўся, бо цяжка стала працаваць у калектыве, цяжка сінхранізаваць інтарэсы, каштоўнасці, задачы кожнага. Але запыт на тое, каб убачыць, што адбываецца «тут і цяпер», застаецца, вядома.
Ёсць розныя інструменты... Усе прывыклі: калі ты фатограф, дык давай, здымай. А можа, наогул не трэба камеру браць? У чацвёрты раз Дзіна Жук і Мікола Спясіўцаў (групоўка eeefff) з Воляй Сасноўскай і Аляксеем Барысенкам праводзяць такі дзіўны і натхняльны тыдзень «Працуй больш! Адпачывай больш!». Усё вельмі камерна, але на розных пляцоўках — больш за ўсё нагадвае летнія вечарыны, хэпенінг. Фармат можа здацца незразумелым для выпадковага ўдзельніка — гэта перфарматыўнасць і залучаныя практыкі. Мой удзел — як мастака і як гледача — дае новы вопыт і ў цэлым моцна пашырае мастацкі інструментарый.
Ледзь чую птушак
Персанальную выставу новага праекту «I can hardly hear birds» я рыхтую да 2020 года ў Музеі фатаграфіі ў Рызе. Ён будзе пра асабістае/палітычнае вымярэнне памяці ў кантэксце лагера смерці Малы Трасцянец. Цяжкасць перакладу гэтай назвы ў «ледзь чую» або «амаль чую», а размова зноў пра нас, пра неверагодную траўму, але гэта размова мастацкімі сродкамі. Пытанне ў тым, як гэта зрабіць, як выклікаць эмпатыю людзей у тэме Халакосту, якую ў цэлым мы ведаем і ўвесь свет яе ведае. На мой погляд, неэфектыўна паказваць шакавальныя матэрыялы, яны столькі даследаваліся і шмат выкарыстоўваліся ў медыя. Да іх ужо ўзнікла пэўная стойкасць, яны слаба ўспрымаюцца.
У той жа час мы гаворым пра крайнюю ступень гвалту, і я паспрабую зрабіць гэта без шумных эфектаў і дэфармацый, перанёсшы трыгер на персанальную трагедыю, зрабіўшы яе новым досведам гледача. Калі казаць спакойна, мне здаецца, узнікае перажыванне, пытанні, якія мне патрэбныя: што на малюнку, што гэта за пясок, чаму тут гэтая лыжка, чые гэта дзіцячыя цацкі. Я выкарыстоўваю фотаграмы, якія даюць малюнкi на цёмна-сінім фоне, чымсьці падобныя да здымкаў з космасу. У цішыні больш увагі да дэталяў.
Праца ў нечаканых прасторах і рэакцыя публікі
Аднолькава люблю і белы куб, і сітуацыю, калі месца скрыжоўваецца з тэмай. У Празе такім месцам сталі казармы Карлін (2018), дакладней, былы басейн у казармах. Гэта цэлы гістарычны комплекс, дзвесце гадоў тут размяшчаліся ваенная паліцыя, пражскі ваенны гарнізон, штаб камандавання арміяй, медчастка. Натуральна, усё гэта было закрытае. Месца літаральна прасякнутае духам кантролю, дысцыпліны, сілы. Але ў 2017 годзе яно стала працаваць як культурны цэнтр. Тут і адбылося цудоўнае супадзенне са «Сляпой зонай».
Вядома, часам у адпаведнасці з прасторай праект можна дапрацаваць. І ў казармах Карлін я хацеў запоўніць басейн чорнай вадкасцю — на жаль, гэта не атрымалася. Сапраўдным кайфам і вялікай падтрымкай была праца над выставай з куратарам Аляксеем Талстовым. З ім жа мы працавалі над «Абедам» і будзем рабіць выставу «I can hardly hear birds» у Рызе ў наступным годзе. Для разумення «Сляпой зоны» не трэба быць экспертам у постсавецкім рэгіёне і не патрэбныя нічые тлумачэнні: трэба проста глядзець, чытаць подпіс, і ўсю карціну цалкам ты збіраеш сам.
З ліку зусім старых праектаў серыю пра прытулак для бяздомных сабак (2012) я паказаў прама ў сваім пад’ездзе. Усё адбывалася ў рамках праекта Гётэ-інстытута «Going Public: Аб цяжкасцях публічнага выказвання». Куратаркай стала Вольга Сазыкіна: гэта была яе ідэя пра пад’езд. Я сам зрабіў экспазіцыю, як захацеў, і два дні мы паказвалі праблемную тэму ў тым месцы, дзе праблема ўзнікае. І вядома, было цікава, што прастору, якая нікому не належыць, можна ўзяць і зрабіць сваёй. А жыхары былі здзіўлены, што ў шэрай зоне ўпершыню аказалася столькі святла, столькі журналістаў, гасцей, гэта значыць, яна раптам стала цэнтрам чагосьці дзіўнага.
А наогул у фатаграфіі/мастацтве ёсць вялікая праблема: гэта адсутнасць фідбэку. Чалавек сядзіць у сваім куце, думае, увасабляе, друкуе, тры дні ўсё гэта мантуе — потым адкрыццё. І ўсе раз’ехаліся і ўсё забылася. Яшчэ на адкрыцці можна нешта пачуць, але гэта ўсё. Таму я больш люблю інтэрнэт — там людзі глядзяць, ты адразу бачыш, як гэта распаўсюджваецца, бачныя каментары, рэакцыя.
Суперважная вучоба
Я думаю пра працэс развіцця пастаянна. Для мяне ён бачыцца як экспанента, дзе спачатку было важна зразумець, што ёсць дакумент, што такое фотажурналістыка. Як фатаграфія можа быць моцнай сама па сабе, без тэксту. Гэта здарылася пасля сустрэчы з Андрэем Лянкевічам. Пазней мне вельмі пашанцавала, калі Юля Дарашкевіч зрабіла адукацыйны курс з Юрыем Козыравым, Андрэем Палiканавым, Таняй Плотнікавай i Стэнлі Грынам. Была зададзена тая якасная і канцэптуальная планка, якую трэба было пастарацца ўсталяваць для сябе.
А потым быў ISSP — летняя міжнародная школа фатаграфіі ў Латвіі. Гэта самы лепшы ў нашым рэгіёне кароткатэрміновы фатаграфічны варкшоп — па ўзроўні, фармаце і драйве. На 10 дзён у адным месцы сабраліся 80 фатографаў з усяго свету, і мы ўбачылі адно аднаго, убачылі, хто і што робіць. Выкладчыкі, якія з намі займаліся, таксама тусаваліся, і было відаць, хто працуе на 10 галоў вышэй. Тут здарылася нейкая сінхранізацыя з тым, што адбываецца ў маладой еўрапейскай фатаграфіі. Наколькі я сачу, за ўвесь час існавання ISSP з Беларусі там было зусім няшмат людзей: Лёша Шынкарэнка, Саша Салдатава, Саша Міхалковіч. Гэта вельмі сумна. Суперважна было б зрабіць такую летнюю школу ў Беларусі: сабраць на 7-9 дзён 40-50 чалавек нашых, а таксама з Украіны, Расіі, Польшчы, Літвы і Латвіі. Прывезці крутых, топавых экспертаў з іншых краін. Зачыніцца на варкшоп у якой-небудзь сядзібе, на возеры, і шчыльна папрацаваць.
Пакуль ніхто так не робіць, і гэтага вельмі не хапае.
Яшчэ адной значнай часткай маёй экспаненты стала вучоба ў Фотадэпартаменце ў Надзі Шараметавай (СПб). Да таго моманту я не ведаў, што мне рабіць у фатаграфіі. Здарыўся паварот, пасля якога з фатографа я ператварыўся ў мастака.
Гэта была інтэнсіўная аддаленая вучоба на працягу цэлага года, праца над персанальным праектам, самаадукацыя ў тэорыі фатаграфіі і філасофіі, падтрымка ў групе плюс кароткія арт-рэзідэнцыі з выездам у змерзлыя дзіцячыя лагеры пад Піцерам. Унікальнасць ФД — працэс будуецца на тым, каб прымусіць аўтара думаць, адчуваць, аналізаваць малюнак і шукаць пасоўны інструментарый для размовы на хвалюючую тэму.
Мяне гэта ятрыць
Ёсць яшчэ праблема ў тым, што беларускі і расійскі медыярынкі не гатовыя ўкладвацца ў стварэнне вялікіх візуальных праектаў, ды нават за невялікія гісторыі няма адэкватных ганарараў. Таму я амаль выключыў для сябе гэтую нішу, але я хацеў бы ў ёй працаваць.
У той жа час за адну публікацыю ў нямецкім Stern я магу жыць месяц.
Працуючы з культурнымі інстытуцыямі, я сутыкнуўся з сітуацыяй, калі мне як мастаку не гатовыя плаціць грошы за паказ работ. Я марную час і рэсурсы на стварэнне праекта, кантроль друку, прадумваю экспазіцыйнае рашэнне, тэксты, святло — гэта велізарная праца. А інстытуцыя атрымлівае бюджэт, з якога плаціць усім — ад куратара, дызайнера афіш да мантажора і супрацоўніка на рэцэпцыі — усім, акрамя мастака. Тлумачаць напрацоўкай «сімвалічнага капіталу», ныццём пра адсутнасць фінансавання, аповедамі аб тым, што «вы ж малады мастак!». Ці ўвогуле ўлюбёным «ну вы ж самі разумееце». Але па сутнасці гэта банальная эксплуатацыя. Мабыць, мастак павінен быць галодным? Ніхто пра гэта не кажа, і гэтая цішыня мяне даводзіць да шалу.
Калі раней гэта ўспрымалася як дадзенасць, і яшчэ год таму я згаджаўся, то цяпер нам дакладна не па дарозе, я не магу сабе гэта дазволіць. Інакш гэта будзе нейкім аматарствам, валанцёрствам. Пры гэтым я лёгка ўпісваюся ў ініцыятывы і без бюджэту, калі ўсё празрыста, усе на роўных і працуюць бясплатна.
У Еўропе крыху іншая сітуацыя: недзе я згаджаюся на бясплатныя выставы, калі гэта павялічвае маю «бачнасць», якую потым можна манетызаваць. Або калі мне вельмі хочацца паказаць праект тут і цяпер, як гэта здарылася з турмой КДБ у Вільні. Еўрапейцы могуць працаваць на паўстаўкі, могуць быць барыста і iм хопіць на жыццё. У нас гэта немагчыма: трэба працаваць на дзвюх-трох працах, каб жыць больш-менш нармальна. І энергіі проста не застаецца на нешта яшчэ. Таму я бачу людзей, якія сыходзяць з фатаграфіі.
Хочацца яснасці, каб гаварыць са светам на адной мове
Цяпер я стаміўся ад працяглых праектаў, яны ўсё ж такі занадта затратныя, энергетычна і фінансава. Мне сталі блізкімі хуткія праекты на тыдзень-два, калабарацыі з іншымі людзьмі, дзе ёсць яснасць і ўзаемная падтрымка. Сканцэнтраваўся на інфраструктурных рэчах, напрыклад, на стварэнні разам з Юляй Воўчак новай платформы, якая зрабіла б беларускіх фатографаў больш прыкметнымі на міжнародным арт-полі — для еўрапейскіх куратараў, выдаўцоў, менеджараў арт-рынку.
Кропкі ўваходу на тэрыторыю беларускай фатаграфіі і мастацтва для англамоўнага прафесіянала (і гледача) цяпер няма. З асабістага вопыту магу сказаць: шмат хто хоча ведаць, што ў Беларусі адбываецца проста цяпер, і як гэта важна — гаварыць з навакольным светам на адной мове. А з нашых фатографаў далёка не кожны хоча інвеставаць у сябе: вучыць англійскую мову, ездзіць на фэсты, адпраўляць заяўкі, удзельнічаць у міжнародных партфоліа-рэв’ю, выбудоўваць сувязі.
Гэта будзе курыруемая платформа з адкрытым прыёмам заявак на публікацыі. Паспрабуем выбудаваць яе так, каб яна спажывала мінімум фінансаў і часу, пры гэтым прыносіла нам радасць, а навакольным — карысць. Гэта значыць сацсеткi, рассылка, магчыма, калі-небудзь сайт, але толькі калі гэта спатрэбіцца структурна. Галоўнае, каб не было вакууму. Заўважце, што няма ўжо «Прэс-фота Беларусі», замарозілася прэмія «ПРАФОТА»... Таму бачыць працэс, і бачыць яго пастаянна, важна нам самім таксама.
Гэта здаецца больш важным, чым распачынаць новы доўгі праект.
Любоў Гаўрылюк