Шах­та, ва­льс і ле­бе­дзі

ПАДЗЕМ­НАЯ ОДА

Яшчэ ў 2003 го­дзе Вік­тар Аслюк ства­рыў ка­рот­кі фі­льм «Шах­та» пра зна­ка­мі­тыя ка­лій­ныя падзя­мел­лі Са­лі­гор­ска. Но­вая вер­сія гэ­та­га воб­ра­за па­ўста­ла ў аўтар­скім рэ­мэй­ку «Шах­цё­ры» (сцэ­на­рый Во­ль­гі Да­шук, 39 хв., 2018 г.).

Фі­льм па­чы­на­ецца з «ку­хон­най» раз­мо­вы. За ку­бач­кам гар­ба­ты шах­цёр­скі ду­эт — «па­ля­шук Ула­дзі­мір Мі­хай­ла­віч, які ні­чо­га не ба­іцца», і яго сын — раз­ва­жае пра звы­чай­нас­ці аб­ра­най пра­фе­сіі. Гэ­ты хат­ні пра­лог пе­ра­пы­ня­ецца ста­тыч­най пан­ара­май, дзе мір­на су­існу­юць вер­ты­ка­лі індус­тры­яль­на­га гма­ху і га­ры­зан­та­ль­ная па­вер­хня ва­ды.

Але асноў­нае дзея­нне но­вай стуж­кі Вік­та­ра Аслю­ка, да­клад­ней, экзіс­тэн­цый­нае быц­цё, пра­ця­кае ў ла­бі­рын­це са­лі­гор­скай шах­ты. Эпі­зод спус­ку ў яе — на­кшталт на­зі­ран­ня за падзен­нем у вуз­кі цём­ны ка­ло­дзеж. Чул­лі­вая ка­ме­ра апе­ра­та­ра Ана­то­ля Ка­за­за­ева фік­суе ўні­ка­ль­ны мо­мант, ка­лі на тва­рах шах­цё­раў зні­кае ўсмеш­ка, а ў ва­чах на­рас­тае на­пру­жа­насць. Ана­ла­гіч­ная псі­ха­ла­гіч­ная ма­ду­ля­цыя — ад вон­ка­ва­га спа­кою да глы­бін­най за­ся­ро­джа­нас­ці — па­ўто­рыц­ца зноў, ка­лі шах­цё­ры ад­пра­вяц­ца па артэ­ры­ях шах­ты да мес­цаў пра­цы.

Кан­флікт у фі­ль­ме не­ві­да­воч­ны. Ён пу­ль­суе на су­тык­нен­нях вы­яўлен­чай плас­ты­кі і сэн­са­вых ню­ансаў. Ве­ліч­ная пры­га­жосць рэ­ль­ефу шах­ты зі­ха­ціць тэм­бра­мі фар­баў: то глы­бо­кі чыр­во­ны, то жам­чуж­на-ру­жо­вы, то ня­ўлоў­на шэ­ры ці рап­там бру­та­ль­ны бе­лы. Ад­нак для шах­цё­раў гэ­та су­цэ­ль­ная глу­хая сця­на, што га­дзі­на­мі ві­сіць пе­рад ва­чы­ма. І ўвесь час ні­чо­га інша­га, акра­мя гэ­тай ве­ль­мі пры­го­жай, пры­нам­сі на кі­на­экра­не, сця­ны.

Тут ніх­то не свід­руе ад­бой­ны­мі ма­лат­ка­мі ска­мя­не­лую па­ро­ду. Ме­та­ліч­ныя ло­пас­ці па­ўзу­ча­га экс­ка­ва­та­ра аку­рат­на зра­за­юць тон­кія плас­ты з ты­сяч крыш­та­лі­каў со­лі, па­кі­да­ючы рыт­міч­ныя круг­лыя ад­біт­кі на сце­нах ка­лій­на­га ту­нэ­лю. Шах­цё­ры моў­чкі кі­ру­юць ма­шы­не­ры­яй і ды­ха­юць эка­ном­на («шмат пы­лу, па­вет­ра не ха­пае»). Іх рэ­дкія ка­рот­кія фра­зы па­та­на­юць у ма­на­тон­ным гу­ле. Так мі­нае зме­на — звы­чай­ны пра­цоў­ны дзень ці ноч (пад зям­лёй усё ад­но).

Ма­гут­ная пры­ро­да не ад­дае свае скар­бы без су­пра­ці­ву. Бляск крыш­та­лю, спра­са­ва­на­га ў глы­бі­ні зям­лі, на­сам­рэч атрут­ны. Та­му шах­та — фак­тыч­на пек­ла для ча­ла­ве­ка: ску­пое штуч­нае асвят­лен­не, дэ­фі­цыт па­вет­ра і со­ле­вы пыл, які кла­дзец­ца ня­бач­най пуд­рай на ску­ру.

Дра­ма­тыч­ная та­на­ль­насць у фі­ль­ме пра­сту­пае, ні­бы тая ка­лій­ная соль, на дэ­та­лях-акцэн­тах: ка­лю­чы іней з крыш­та­лі­каў у вуз­кіх пра­ме­нь­чы­ках свят­ла, кво­лыя мас­кі з тон­кай тка­ні­ны дзе­ля аб­аро­ны ды­хан­ня, бя­ру­шы ў ву­шах, рэзь у ва­чах, кам­бі­не­зо­ны, што ро­бяц­ца кар­дон­ны­мі ад со­лі на­пры­кан­цы зме­ны. Рэ­дкія жар­таў­лі­выя па­са­жы шах­цё­раў уз­мац­ня­юць ад­чу­ван­не штуч­на­га апты­міз­му.

У фі­ль­ме вы­раз­на ад­чу­ва­ль­ны рэ­жы­сёр­скі по­чырк Вік­та­ра Аслю­ка — ня­спеш­насць раз­гор­тван­ня воб­ра­за, не­шмат­слоў­насць, «ві­зу­аль­ная так­ты­ль­насць». І ўсё ж кі­нат­во­ру не стае спра­са­ва­нас­ці, згуш­чэн­ня, ад­мыс­ло­вай «цяж­кас­ці ды­хан­ня», якую па­ста­янна ад­чу­ва­юць ге­роі, што пра­цу­юць у ка­лій­ных су­та­рэн­нях. Да дра­ма­тыч­на­га крэш­чэн­да не ха­пі­ла па­ры зна­ка­вых кад­раў. Рэ­жы­сёр па­кі­нуў іх у сва­ёй па­мя­ці: шах­цёр здзь­мух­вае соль-пуд­ру з ежы, каб тут жа ёй пад­сіл­ка­вац­ца; бры­га­да вы­ры­ва­ецца з шах­ты, ні­бы ла­ва з вул­ка­на.

СЕН­ТЫ­МЕН­ТА­ЛЬ­НЫ ВА­ЛЬС

Па­ста­янная су­аўтар­ка і спа­да­рож­ні­ца Вік­та­ра Аслю­ка, Во­ль­га Да­шук зня­ла «По­ла­цкі ва­льс» (39 хв.), які склаў экран­ную ды­ло­гію з яе фі­ль­мам «Кі­на­ама­тар. Во­се­ньс­кі сон» (2011).

Га­лоў­ны ге­рой — кам­па­зі­тар-ама­тар Ва­сіль Гра­ноў­скі. Ён жы­ве са­мот­на на краі вёс­кі. Га­род, пчо­лы, са­жал­ка з ка­ра­ся­мі, а над да­хам пад ня­бё­са­мі — бус­лы, пер­шыя слу­ха­чы са­ма­туж­ных пе­сень Ва­сі­ля. Ка­лі­сь­ці ён скон­чыў фіз­ку­ль­тур­ны інсты­тут, але ска­ле­чыў спі­ну ды змя­ніў спорт на му­зы­ку.

Дра­ма­тур­гія фі­ль­ма вы­бу­доў­ва­ецца па пры­нцы­пе «ад два­ра да два­ра», з ха­ты ў ха­ту. Ва­сіль на­вед­ва­ецца да су­се­дзяў — удзе­ль­ні­каў свай­го ва­ка­ль­на­га ка­лек­ты­ву. Да­клад­ней — удзе­ль­ніц: ста­лых ка­бет з доб­ры­мі дзі­вац­тва­мі. Ад­на рыф­муе сло­вы (пад­час ся­лян­скай пра­цы «са­чы­няе пес­ні»). Іншая апан­та­на спра­ча­ецца пра пер­шас­насць пры­пе­ву, але не за­пе­ву. Ад­нак спя­ва­юць у кад­ры рэ­дка, ня­шмат і ня­доў­га.

У фі­ль­ме час­цей «пра­га­вор­ва­ецца» вы­яўлен­не: за­няд­ба­нае пад­во­р’е (да­во­лі ха­рак­тэр­нае для па­ўноч­ных бе­ла­рус­кіх вё­сак), ста­рэ­нь­кі зя­лё­ны фур­гон для тран­спар­ці­роў­кі ўся­го і ўсіх (але ж сап­раў­дны «Фо­льк­сва­ген»!), за­фар­ба­ва­ная сі­віз­на ба­бу­лек (важ­кі знак пры­ха­рош­ван­ня — на­ту­ра­ль­на­га жа­дан­ня ка­бе­ты лю­бо­га ўзрос­ту), мясц­овае свя­та (ад­чай­ная «п’я­не­нь­кая» ве­ся­лосць). Гэ­тая жыц­цё­вая рэ­ча­існасць Ва­сі­ля спак­ва­ля су­мяш­ча­ецца з яго мі­ну­лым. А яно «за­бу­яла» чар­ніч­ні­кам (здра­да жон­кі), не­пра­ход­ным хмыз­ня­ком (дзя­цін­ства): «Не па­спеў агля­нуц­ца, а ўжо ўсё ад­бы­ло­ся».

Лі­рыч­ная інта­на­цыя ў фі­ль­ме Во­ль­гі Да­шук ва­ль­суе з гу­ма­рыс­тыч­най: Ва­сіль звяр­та­ецца да бус­лоў, каб аца­ні­лі яго но­вы твор; ідзе ў за­клад з су­се­дам на зла­ма­ны тэ­ле­ві­зар. Ка­міч­ны і ад­на­ча­со­ва кра­на­ль­ны эпі­зод, ка­лі ге­рой па­ку­туе над тэк­стам гім­ну і ў рэ­шце рэшт жва­ва за­на­тоў­вае, пра­га­вор­ва­ючы-аб­чэс­ва­ючы жар­дзі­ны «драў­ля­ных рад­коў»: «Мы друг за дру­га — в огонь и в во­ду — наш слав­ный и род­ной не­фтеп­ро­вод!»

«По­ла­цкі ва­льс» — му­зыч­ны опус Ва­сі­ля Гра­ноў­ска­га — су­пра­ва­джае фі­нал ад­на­ймен­най да­ку­мен­та­ль­най кар­ці­ны Во­ль­гі Да­шук. Му­зы­ка кам­па­зі­та­ра-ама­та­ра ні­бы зноў па­ўта­рае апо­вед пра яго. То­ль­кі ўжо не ад імя аўта­ра фі­ль­ма, але ад улас­на­га імя ге­роя.

Экран­ны рас­каз вы­бу­да­ва­ны рэ­жы­сёр­кай як сен­ты­мен­та­ль­ная ван­дроў­ка по­бач з са­мот­ным, пе­ры­фе­рый­ным ча­ла­ве­кам па рэ­ча­існас­ці яго­на­га жыц­ця, ка­лі су­час­насць зні­тоў­ва­ецца з мі­ну­лым у ад­сут­нас­ці бу­ду­чы­ні. А гэ­та ўжо ад­мет­ны жан­ра­ва-сты­ля­вы пры­ём, то-бок пры­кме­та аўтар­ска­га кі­но Во­ль­гі Да­шук. Яна за­мы­кае ко­ла «По­ла­цкім ва­ль­сам». На­ступ­ны крок — знай­сці з гэ­та­га ко­ла 

вый­сце.

МА­КАБ­РЫЧ­НЫ БА­ЛЕТ

Га­лі­на Ад­амо­віч — без­умоў­ная фа­ва­рыт­ка да­ку­мен­та­ль­най дзя­сят­кі «Ле­та­пі­су-2018». Яе фі­льм «Ле­бе­дзі» (41 хв.) — выключэнне з правілаў.

Рэ­жы­сёр­ка дзёр­зка вы­ска­чы­ла са звык­ла-ўтай­ма­ва­най плы­ні на­ша­га да­ку­мен­та­ліз­му. Па­ру­шэн­не фар­ма­ту (тэ­ма­тыч­на­га, жан­ра­ва­га, сты­ля­во­га) пры­вя­ло аўтар­ку да... сва­бо­ды вы­каз­ван­ня.

«Ле­бе­дзі» — амаль ка­зач­ны па­зыў­ны ра­дыё­стан­цыі хут­кай да­па­мо­гі ў Свет­ла­гор­ску. Та­кім чы­нам дыс­пет­чар вы­хо­дзіць на су­вязь з бе­лы­мі мік­ра­аўто­бу­са­мі-«га­зе­ля­мі» з ха­рак­тэр­ны­мі чыр­во­ны­мі сім­ва­ла­мі.

Фі­льм Га­лі­ны Ад­амо­віч — гэ­та рыў­кі (ра­та­ван­не па­цяр­пе­лых) і пры­пын­кі (па­ўзы па­між вы­клі­ка­мі). Гэ­та ка­лей­дас­коп ла­ка­цый (інтэ­р’е­ры жыт­ла) і ста­ты­ка ка­зён­на­га бу­дын­ка стан­цыі хут­кай да­па­мо­гі.

Па­цы­енты «хут­кай» ча­сам экс­тра­ва­ган­тныя («На якія ле­кі ў вас алер­гія?» — «На таб­лет­кі». — «На якія?» — «На лю­быя». / «Зра­бі­це мне ўкол». — «Які?» — Як мі­ну­лым раз­ам»), ча­сам на­ват без­абліч­ныя (вар­тыя жа­лю, без­да­па­мож­ныя, дэ­за­ры­ента­ва­ныя). «Мы ба­чым лю­дзей, які­мі яны ёсць», — спа­кой­на тлу­ма­чыць док­тар — ге­рой фі­ль­ма. І мы, гле­да­чы, так­са­ма ба­чым азыз­лых і змар­не­лых, спа­ло­ха­ных і раз­драж­нё­ных, го­лых і апра­ну­тых. Стан бо­лю, жа­ху, раз­губ­ле­нас­ці, не­адэк­ват­нас­ці на­ту­ра­ль­ны ў экс­трэ­ма­ль­ных аб­ста­ві­нах рап­тоў­на­га ад­чу­ван­ня: «Млос­на». У якас­ці су­пра­ць­ва­гі — пра­фе­сій­ная скан­цэн­тра­ва­насць экі­па­жаў свет­ла­гор­скай «хут­кай»: да­кта­роў, фе­ль­ча­раў, кі­роў­цаў.

Пра­цаў­ні­кі «хут­кай» — усе сім­па­тыч­ныя. І не жу­рац­ца. Жар­ту­юць і ра­ту­юць. Ра­ту­юць і ра­ту­юцца. Хто­сь­ці ў па­ўзах па­між вы­клі­ка­мі дрэм­ле пе­рад тэ­ле­ві­за­рам. Хто­сь­ці «гар­тае» смар­тфон. Хто­сь­ці пра­кты­ку­ецца на акар­ды­ёне. Гу­мар ды пры­га­вор­кі — «са­ма­ля­чэн­не» мед­ыцын­скіх ра­бот­ні­каў. А ба­дзё­рае пе­сен­нае па­свіс­тван­не за кад­рам (му­зыч­ны лей­тма­тыў фі­ль­ма) — на­кшталт апты­міс­тыч­на­га пад­мір­г­ван­ня рэ­жы­сёр­кі.

«Ле­бе­дзі» скі­роў­ва­юцца ледзь не ў на­прам­ку кар­на­ва­ль­най сты­хіі, ка­лі «верх» і «ніз» па­ста­янна мя­ня­юцца мес­ца­мі. Тут про­ць­ма «пер­са­на­жаў», тва­раў-«ма­сак». Фан­тас­ма­га­рыч­ныя ку­ль­бі­ты і экс­прэ­сі­яніс­цкія згуш­чэн­ні, аб­сцэн­ная лек­сі­ка і «спод­ні» гу­мар зні­тоў­ва­юцца ў імклі­вым экран­ным па­ка­зе-апо­ве­дзе (шоу­тэ­лін­гу). Тут пан­уе ця­лес­насць, ды­яні­сій­ства, гі­пер­рэ­алізм, за які­мі на­сам­рэч пры­ха­ва­ная вос­трая са­цы­яль­ная дра­ма.

Ад­люс­тра­ван­не бру­та­ль­най па­ўся­дзён­нас­ці — не са­ма­мэ­та рэ­жы­сёр­кі. Ме­на­ві­та ў та­кі стрэ­са­вы свет апус­ка­юцца да­кта­ры і фе­ль­ча­ры хут­кай да­па­мо­гі дзень і ноч. «Ні ся­м’і, ні ра­дзі­мы, ні сця­га. Сут­ка­мі на пра­цы», — жар­туе ад­на з мед­сяс­цёр.

Га­лі­на Ад­амо­віч вы­бра­ла ад­кры­тую сум­лен­ную па­зі­цыю. Яна вы­ка­рыс­та­ла мас­тац­кі пры­ём ушчы­ль­нен­ня, гі­пер­тра­фа­ван­ня, каб на­рэш­це ад­су­нуць ліс­лі­вае люс­тэр­ка ды па­ка­заць тое, што мы доб­ра ве­да­ем, але, як той ка­заў, ба­імся спы­таць. У фі­ліг­ран­най, так бы мо­віць — пу­анты­ліс­тыч­най тэх­ні­цы (аку­рат­ны­мі «кроп­ка­вы­мі маз­ка­мі») рэ­жы­сёр­ка па­ка­за­ла: каб за­гру­зіць па­цы­ента ў фур­гон «га­зе­лі», хут­кай да­па­мо­зе па­трэб­ная... да­па­мо­га — сва­якоў, су­се­дзяў, мі­на­коў. Ма­шы­ны зно­ша­ны, мед­ыцын­скія пры­бо­ры за­яда­юць, вы­бар ле­каў аб­ме­жа­ва­ны, за­роб­кі ніз­кія.

А пра­бле­ма зу­сім не пра­він­цый­ная. І мы ба­чым, чу­ем пра ўсё гэ­та з экра­на. І апла­дзі­ру­ем аўтар­цы фі­ль­ма — сап­раў­ды, у за­ле па за­вяр­шэн­ні се­анса не­спа­дзя­ва­на за­гу­ча­лі гэ­тыя рэ­дкія для на­шай су­час­най да­ку­мен­та­ліс­ты­кі «па­зыў­ныя» гле­да­чоў.