Кожная сустрэча з ім (адбываюцца яны не так ужо і часта) выклікае цікавасць. Пастаноўка «Вій. Дакудрама» ў 2018 годзе была адзначана Прэміяй імя Лэся Курбаса, а таксама названая лепшым драматычным спектаклем Першага Усеўкраінскага фестывалю-прэміі «Гра». Натуральна, мінскі паказ адбыўся пры паўнюткай зале. Безумоўна, сваю справу зрабіў і пісьменны піяр з цалкам справядлівым акцэнтам на тое, што ў Мінск вязуць «лепшы спектакль Украіны», і назва пастаноўкі, якая працавала па прынцыпе «бачу «Вій», мяркую «Гогаль» і купляю ўсё». Спрактыкаваных тэатралаў назва таксама інтрыгавала, але не асацыяцыямі з Гогалем, а імем аўтаркі п’есы, Наталлі Варажбіт, адной з самых папулярных і паспяховых у сучаснай украінскай драматургіі. Яшчэ адным прыцягальным момантам была асоба рэжысёра — заслужанага артыста Украіны Андрэя Бакірава. Ягоныя работы беларускім аматарам і знаўцам драматычнага мастацтва вядомыя не толькі па спектаклях Чарнігаўскага тэатра, які ўдзельнічаў у фестывалях «Белая вежа» і «Славянскія тэатральныя сустрэчы», гастролях калектыву ў Гомелі, але і па пастаноўках, ажыццёўленых рэжысёрам на нашых айчынных сцэнах. Пры канцы 1990-х — пачатку 2000-х у Купалаўскім тэатры ішоў яго «Сон у чарадзейную ноч пасярэдзіне лета» Шэкспіра, у Брэсцкай драме — «Рэвізія» паводле Гогаля, а на самым пачатку сёлетняга сакавіка спадар Бакіраў прыгатаваў «Французскую вячэру» Майкла Камалеці ў Гомельскім абласным драматычным тэатры.
Натуральна, у тых гледачоў, што ішлі «на Бакірава», і тых, што ішлі на ўмоўнага Гогаля, чаканні адрозніваліся. Але ў «Віі. Дакудраме» можна было адшукаць усё, пра што думаеш, калі ўзгадваюць украінскі тэатр увогуле: сакавіты гумар, экспрэсіўнае акцёрскае існаванне, спевы і танцы, этнаграфічнасць. І разам з гэтым — зварот да актуальных праблем Украіны, праз якія рэжысёр здолеў закрануць універсальныя сусветныя.
Андрэй Бакіраў у «Віі» стварыў надзіва арганічны мікс трагічнага і камічнага, сур’ёзнага і смешнага, дакументальнасці і містыкі. Паездка ва ўмоўнай маршрутцы, наладаванай гратэскавымі персанажамі, на тле мінімалістычных дэкарацый (на сцэне толькі калодзежны журавель са старым вядром і шэрае палатно задніка), змянялася натуралістычнай гулянкай у вясковай сядзібе «а-ля Дзіканька» са збанкамі-чыгункамі. Толькі што на сельскім вяселлі госці скакалі пад песні Веркі Сярдзючкі (апошняя ў фірмовым галаўным уборы таксама прысутнічала) — і вось ужо агаломшаныя навіной пра забойства нявесты... Такія пераходы, часам нечаканыя, выглядалі вельмі нязмушана і натуральна, трымалі ўвагу, вызначалі тэмпарытм спектакля, хоць ён, здаецца, усё ж быў некалькі няроўным.
Першае дзеянне выглядала слабейшым за другое, перадусім замінала расцягнутасць асобных сцэн, той самай папойкі і вяселля. Яны стваралі падрабязную, пераканаўчую карціну безвыходнага жыцця ў глыбінцы, дзе людзі п’юць, б’юцца і дурнеюць, але ж глядзець-успрымаць гэта можна вельмі абмежаваны час, таму і дзеянне, і экспрэсіўнасць акцёраў пачыналі стамляць. Міжволі даводзілася лавіць сябе на думцы, што спачуваеш заезджаму французу Лукасу — персанажу, які апынуўся ў цэнтры гэтага вэрхалу і нічога не разумее, нават адчуць сябе на ягоным месцы, бо праз праблемы памяшкання з акустыкай часам немагчыма было разабраць, што кажуць акцёры. Пры гэтым і агульны акцёрскі ансамбль, і асобныя работы ў «Віі. Дакудраме» рабілі вельмі добрае ўражанне: і адметны прафесійны ўзровень выканання ролі бабы Сонькі Любоўю Калеснікавай, і яркія вобразы Дрэнькі (Святлана Сурай) з Даміянам (Дзмітрый Літашоў). Сяргея Пунтуса колькі часу таму давялося бачыць у ролі Чорта ў чарнігаўскім спектаклі «Камедыя пра... сэнс існавання». Там акцёр дэманстраваў камедыйны талент, арганічна існаваў у гульнёвай стыхіі спектакля. У «Віі» Сяргей Пунтус паўстаў адметна іншым у вобразе Лукаса, і тут вартая высокай ацэнкі не толькі работа выканаўцы, але і рэжысёра, здольнага раскрываць розныя бакі акцёраў.
«Вій» Бакірава натуральна не абмінуў праблемы сучаснай Украіны, закранутых п’есай Наталлі Варажбіт. Згадкі пра іх багата парассыпаны па спектаклі: гэта і версія пра забойства Аксаны з-за грошай, і плёткі, што яе брат нібыта прадаў нырку, каб забяспечыць сястры прыстойнае існаванне, і маналог Дрэнькі ў падвале. Але Бакіраў не ціснуў на болевыя кропкі і яго пастаноўка не ператварылася ў адкрыты палітычны маніфест, хоць кантэкст стварэння п’есы і спектакля ў «Віі» прачытваўся.
Асабліва прыцягальным бокам пастаноўкі Бакірава стала адметнае спалучэнне дакументальнасці з містычным, фальклорна-этнаграфічным, якое то надавала дзеянню ноткі абсурднасці, то быццам выводзіла яго ў пазачасавае вымярэнне, рабіла вобразы больш аб’ёмнымі і глыбокімі. Менавіта так фальклорна-этнаграфічны і містычны складнік спрацавалі ў адной з самых запамінальных сцэн спектакля, калі баба Сонька гатуе абяцаныя французскім гасцям піражкі. Дзякуючы музычнаму афармленню (Андрэй Бакіраў), рабоце са святлом, рэквізіту і касцюмам (мастачка Вольга Гарачава) на сцэне паўставаў іншасвет, а само дзеянне набывала характар рытуалу. Баба Сонька, прадстаўленая ў трох іпастасях, выяўляла розныя жаночыя вякі, успрымалася паганскім боствам, а праз згадкі падзей свайго няпростага лёсу — нават своеасаблівай алегорыяй Украіны. Яе ўвасабленнем у фінале паўставаў і таямнічы вобраз Аксаны, выпускніцы «Кулька», што збірала па сяле посцілкі ды старыя куфры, ды адначасова мясцовай ведзьмы, забітай французскім студэнтам. Калі разам з выявай дзяўчыны, алегорыяй душы, адмоленай Лукасам, на палатне-экране паступова ўзнікаў натоўп людзей у вышыванках, мінулае і сучаснасць у спектаклі Бакірава як бы канчаткова сустракаліся і заміраліся.
На шкілет гогалеўскай фабулы Наталля Варажбіт нарасціла плоць жыцця сучаснай украінскай вёскі, праблем дня сённяшняга. У спектаклі Бакірава тэкст Варажбіт даў падставу для развагаў аб міфалагізацыі гісторыі, сучасным міфастварэнні, што нараджае такія рэальныя і страшныя рэчы, як нянавісць і гвалт. У «Віі. Дакудраме» ў адной прасторы міфа існуюць гогалеўскія ведзьмы, вурдалакі і падзеі войнаў, Галадамору, Чарнобылю, уяўленне пра «культурную» Заходнюю Еўропу і «дзікунскую» Усходнюю. Але міф так ці іначай выкрывае сваю штучнасць. Гвалт і дзікунства, як вызначаецца, існуюць і ў забытым Богам украінскім сяле, і ў Парыжы: дзесьці гэта варажба, а дзесьці — забойствы на этнічнай глебе. Студэнт-філосаф Лукас пагардліва пазірае на «дзікіх» людзей з украінскага сяла, увесь час імкнецца адгарадзіцца ад іх — апранае слухаўкі і сцэну запаўняе нябесная гармонія барочнай музыкі. Але прыналежнасць да «высокай еўрапейскай культуры», міф, якім жыве малады француз, не спыняе яго ад згвалтавання і забойства.
Спектакль Бакірава не тое каб разбурае нацыянальныя міфы, але быццам прапануе асэнсаваць: міфы створаны людзьмі мінулага, а жыць сёння колішняй міфалагізацыяй не варта; надзея ёсць толькі на будучыню, чые абрысы пакрысе выяўляюцца праз стары калодзежны журавель. Жывой вадой надзеі рэжысёр у фінале наталяе ўсіх. Старое вядро без дна — той самы міф — ператвараецца ў новае, паўнюткае вады, якую п’юць і шчодра разліваюць па сцэне акцёры. Будучыня магчымая для тых, хто здольны адмаліць чужыя і свае грахі, як урэшце робіць Лукас: прыняць мінулае, пакаяцца і развітацца з ім. І гэтая думка ў спектаклі Бакірава здаецца ўніверсальнай, зразумелай незалежна ад моўных і дзяржаўных межаў.
«Вій. Дакудрама», падаецца, выявіўся вельмі блізкім беларускім гледачам. Пасля яго ўзгадаліся пастаноўкі Мікалая Пінігіна з іх рэвізіяй і «пераадкрываннем» асобных перыядаў гісторыі і пластоў культуры, нават са знаёмым прыёмам, калі «іншаземцы» ў спектаклі размаўляюць па-руску, а «мясцовыя» — па-беларуску (у выпадку «Вія» — па-ўкраінску). І добра, калі тэатр не памнажае міфы, а дапамагае з імі развітвацца, каб жыць і рухацца далей.
Кацярына Яроміна