War за гра­фі­каў

Вы­ста­ва ў Па­ла­цы мас­тац­тва атры­ма­ла­ся да­во­лі сціп­лай, але кніж­ная вы­ста­ва-кір­маш па­ка­за­ла вы­со­кі по­пыт на якас­ную лі­та­ра­ту­ру. Мне зда­ецца, з’яві­ла­ся шмат доб­рых бе­ла­рус­кіх кніг, ёсць ад­чу­ван­не пэў­на­га пад’ёму. Як, на ва­шу дум­ку, змя­ні­ла­ся сі­ту­ацыя ў апош­нія га­ды на кніж­ным рын­ку? Што там уво­гу­ле ад­бы­ва­ецца з пун­кту гле­джан­ня ілюс­тра­та­раў, то-бок лю­дзей, цес­на звя­за­ных з гэ­тай вы­твор­час­цю?

Па­вел Та­тар­ні­каў: На на­шым кніж­ным рын­ку, без­умоў­на, не бум, хут­чэй вяр­та­ецца нор­ма прад­стаў­лен­ня якас­най бе­ла­рус­кай кні­гі. Падзе­лім яе на фікшн і нон-фікшн. А пры­чы­на сён­няш­няй на­рма­лі­за­цыі ў тым, што з’яві­лі­ся пры­ват­ныя вы­да­вец­твы, якія кры­ху па­леп­шы­лі па­зі­цыі айчын­най кні­га­выт­вор­час­ці ў сі­ту­ацыі да­мі­на­ван­ня рас­ійскай прад­укцыі.

Трэ­ба падзя­ліць пра­бле­му на тры аспек­ты. Бо што та­кое кні­га? Па-пер­шае, гэ­та індус­тры­яль­ны прадукт, то-бок вы­твор­часць, звя­за­ная з эка­но­мі­кай і рын­кам. Дру­гі аспект — аўта­ры, мас­та­кі і пі­сь­мен­ні­кі. І трэ­ці — рас­паў­сюд, кні­га­ган­даль.

Ча­му ў нас та­кая да­ра­гая вы­твор­часць кні­гі? Да­ра­жэй­шая, чым ва ўсіх су­се­дзяў — у Еўро­пе і ў Рас­іі. Бо мы ўсё імпар­ту­ем, усё, акра­мя аўта­раў. Фар­бу, па­пе­ру, аб­ста­ля­ван­не куп­ля­ем у Рас­іі, а яны на­бы­ва­юць у Еўро­пе. Па роз­ных пры­чы­нах я пят­нац­цаць га­доў з на­шы­мі дзяр­жаў­ны­мі вы­да­вец­тва­мі не пра­ца­ваў, па­спра­ба­ваў ня­даў­на і зму­ша­ны быў ад­мо­віц­ца, за­браў пра­ект. У вы­ні­ку кні­гу вы­да­лі ў пры­ват­ным вы­да­вец­тве, дый урэш­це і дру­ка­ва­лі не ў Бе­ла­ру­сі. Та­му што тут за­до­ра­га.

«За­ла­тая шар­сцін­ка, срэб­раная па­ву­цін­ка»?

Па­вел Та­тар­ні­каў: Так. Та­му лепш тут па­га­ва­рыць пра дру­гі і трэ­ці аспек­ты. Шко­ла па­ліг­ра­фіч­ных ды­зай­не­раў у нас ве­ль­мі моц­ная, аўта­ры — шы­коў­ныя.

У пры­ват­ных вы­да­вец­твах шрыф­та­выя кам­па­зі­цыі, вок­лад­кі — усё на вы­со­кім уз­роў­ні.

Да­рэ­чы, Ры­та Ці­мо­ха­ва, якая за­кан­чва­ла па­ліг­ра­фіч­ны інсты­тут у Льво­ве, у ад­ным інтэр­в’ю рас­каз­ва­ла, што мас­так кні­гі — гэ­та асоб­ная, бо­льш цэ­лас­ная, так бы мо­віць, за­вер­ша­ная пра­фе­сія, чым кніж­ны ілюс­тра­тар. У на­шай Ака­дэ­міі та­кой вуз­кай спе­цы­ялі­за­цыі ня­ма. Але ж у пры­нцы­пе ча­ла­век, які ро­біць ілюс­тра­цыі, па­ві­нен доб­ра ўяў­ляць кан­чат­ко­вы воб­раз кні­гі...

Ра­ман Сус­таў: Мае ба­ць­кі за­кон­чы­лі Мас­коў­скі па­ліг­ра­фіч­ны інсты­тут, і я ўсё дзя­цін­ства на­зі­раў, як яны пра­цу­юць. Яны бы­лі ком­плек­сны­мі мас­та­ка­мі і ве­ль­мі да­клад­на ве­да­лі ўсе тэх­на­ла­гіч­ныя пра­цэ­сы. Усё па­чы­на­ла­ся з та­го, што ма­ма спе­цы­яль­ны­мі лі­ней­ка­мі па ад­мыс­ло­вай пра­гра­ме вы­ліч­ва­ла ма­ке­ты, да лі­тар­кі. І ка­лі ў вы­ні­ку дзе­сь­ці па­ві­саў ра­док, яна ўсё пе­ра­ліч­ва­ла. Для мя­не гэ­та быў жах.

Пад­час ву­чо­бы яны пра­ца­ва­лі на прад­пры­емствах, ве­да­лі, як ра­біць тэх­на­ла­гіч­ныя ко­ды, аб­рэ­зы ста­ро­нак. І пры гэ­тым яны яшчэ бы­лі ілюс­тра­та­ра­мі. Та­му, ка­лі я ву­чыў­ся ў Бе­ла­рус­кай ака­дэ­міі мас­тац­тваў, гэ­ты дос­вед стаў вя­лі­кай пад­трым­кай. Мае ба­ць­кі рас­каз­ва­лі мне бо­льш, чым вы­клад­чы­кі.

Так, мы рых­ту­ем ілюс­тра­та­раў, але ко­ль­кі б мы сту­дэн­там ні тлу­ма­чы­лі пра бу­до­ву кні­гі, пра ма­кет, усё роў­на гэ­тая тэ­ма за­ста­ецца да кан­ца не­рас­кры­тай. Ве­ра­год­на, та­му, што на­шы сту­дэн­ты ма­юць не­дас­тат­ко­ва пра­кты­кі.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Я б па­спра­чаў­ся з гэ­тым, бо ў нас на ка­фед­ры не­ка­лі бы­ла бо­льш выразная спе­цы­ялі­за­цыя. У вы­ні­ку Ака­дэ­мія вы­пус­ка­ла вуз­кас­пе­цы­ялі­за­ва­на­га мас­та­ка кні­­гі, а лі­таг­ра­фію, гра­вю­ру, афорт ён ве­даў горш. Та­му сён­ня мы пе­ра­ары­ента­ва­лі­ся на вы­пуск бо­льш-менш уні­вер­са­ль­ных мас­та­коў. А што ты­чыц­ца на­яўнас­ці вуз­кіх ве­даў у кніж­на­га ілюс­тра­та­ра, то ўсе су­час­ныя вы­да­вец­твы ма­юць ад­па­вед­ныя тэх­ніч­ныя маг­чы­мас­ці, мож­на пра­ца­ваць у ка­апе­ра­цыі з ды­зай­не­рам ці, ка­лі ёсць жа­дан­не, са­ма­стой­на... У нас адно шэсць га­доў ад­ука­цыі, пад­час якіх ад­бы­ва­ецца па­чат­ко­вае азна­ямлен­не з усі­мі тэх­ні­ка­мі. А ко­ль­кі эстам­пных тэх­нік? За ўсе шэсць га­доў на­ву­чан­ня на­шы сту­дэн­ты ро­бяць толь­­кі тры кні­гі — про­зы, па­эзіі і дзі­ця­чую. Ад па­чат­ку і да кан­ца са­мі ства­ра­юць ма­кет. Маг­чы­ма, гэ­та­га дос­ве­ду не­дас­тат­ко­ва, але агу­ль­ныя ве­ды яны атрым­лі­ва­юць. Усё астат­няе пры­йдзе з пра­кты­кай.

Ра­ман Сус­таў: Ёсць яшчэ не­дап­ра­цоў­ка ў тым, што асоб­ным кур­сам ідзе пра­ца з камп’юта­рам (кур­са з чац­вёр­та­га), і асоб­ным — пра­ца над кні­гай. І я да­ўно ка­жу, што ўсё гэ­та па­він­на быць спа­лу­ча­на. Каб сту­дэнт зда­ваў не про­ста ма­кет з ілюс­тра­цы­ямі, а каб яго пра­цу ацэ­нь­ваў так­са­ма і пра­фе­сі­янал-ды­зай­нер.

Я па­ра­ле­ль­на пра­цую з ве­лі­зар­най фір­май — Wargaming, ку­ды пры­хо­дзяць ма­ла­дыя лю­дзі, якія тэх­на­ла­гіч­на вы­шэй пад­рых­та­ва­ныя за на­шых сту­дэн­таў — раз­оў у дзе­сяць. Хоць мас­тац­кі ўзро­вень на­шмат ні­жэй­шы. Ёсць, пра­ўда, і па­зі­тыў­ная тэн­дэн­цыя: на апош­нім пра­гля­дзе я за­ўва­жыў, што ўсе зра­бі­лі ілюс­тра­цыі на камп’юта­ры.

Па­вел Та­тар­ні­каў: І гэ­та пра­бле­ма, бо так пра­сцей. Я дзе­сяць га­доў вы­кла­даю кні­гу і ма­гу ска­заць, што ў вы­ні­ку ўсе па­чы­на­юць пра­ца­ваць з камп’юта­рам, але з кож­ным го­дам усё менш пра­цу­юць ру­кой.

Ра­ман Сус­таў: Гэ­та зда­ецца, што на камп’юта­ры пра­сцей зра­біць вы­яву. Я шмат да­пра­цоў­ваю iлюс­тра­цыi на кам­п’ю­та­ры, пры гэ­тым усё роў­на ўсё ты вы­кон­ва­еш ру­кой. Але пы­тан­не ў тым, што мы бу­ду­чых мас­та­коў па­він­ны пад­рых­та­ваць усе­ба­ко­ва, каб яны і май­стэр­ства раз­ві­ва­лі, і тэх­на­ло­гіі ве­да­лі...

Па­вел Та­тар­ні­каў: На­сам­рэч у нас ня­ма пра­блем у на­ву­чан­ні: мы кож­ны год вы­пус­ка­ем шы­коў­ных спе­цы­яліс­таў, не­ка­то­рыя з іх — на мя­жы з ге­ні­яль­нас­цю. Так, без вя­лі­ка­га дос­ве­ду пра­цы, што так­са­ма ня­страш­на. Дос­вед на­бі­ра­ецца: ад­на-дзве кніж­кі — і ўсё, сфар­ма­ваў­ся цу­доў­ны ілюс­тра­тар. Кож­ны год — пяць-шэсць гра­фі­каў. Хоць не ўсе ста­но­вяц­ца мас­та­ка­мі, але ця­пер у кра­іне па­він­на быць ка­ля двух­сот ілюс­тра­та­раў. І дзе дзвес­це дзі­ця­чых кніг у год? У Эсто­ніі дзе­сь­ці на мі­ль­ён трыс­та на­се­ль­ніц­тва вы­пус­ка­ецца 350 дзі­ця­чых кніг у год. На эстон­скай мо­ве. Лі­чы амаль кож­ны дзень па кніж­цы.

І тут мы вяр­та­емся да пер­ша­га аспек­ту — эка­но­мі­ка і ры­нак. Дзе бе­ла­рус­кія кніж­ныя вы­да­вец­твы? А яны не ў ста­не кан­ку­ры­ра­ваць з рас­ійскім рын­кам, та­му што на­клад рас­ійскіх кніг — 30 ты­сяч. Ка­лі вы­дан­не вы­хо­дзіць на­кла­дам 1200 ці тым бо­льш 500 асоб­ні­каў, яно не бу­дзе тан­ным. Та­му на­шы кні­гі і «за­ла­тыя».

Кні­га — гэ­та та­вар па­ліг­ра­фіч­най індус­трыі. Мы не аб­ара­ні­лі свой ры­нак, а кан­ку­ры­ра­ваць з рас­ійскім не мо­жам. І гэ­та чыс­тая ма­тэ­ма­ты­ка: па ко­ль­кас­ці вы­дан­няў, па аб’ёме на­кла­даў і, урэш­це, па са­бе­кош­це мы пра­йгра­ем ад­ра­зу. Да та­го ж кні­га цес­на звя­за­ная з мо­вай. І ка­лі ў нас сфе­ра ўжыт­ку бе­ла­рус­кай мо­вы зву­жа­ецца, то гэ­та, без­умоў­на, ад­бі­ва­ецца і на па­куп­ніц­кай здо­ль­нас­ці на­се­ль­ніц­тва. Ні­ко­му ў све­це бе­ла­рус­кая кні­га не па­трэб­ная, то­ль­кі мы яе мо­жам аб­ара­ніць.

Але ў той жа Эсто­ніі так­са­ма не­вя­лі­кія на­кла­ды.

Па­вел Та­тар­ні­каў: У іх ня­ма на­сто­ль­кі ад­кры­та­га рын­ку. Яны чы­та­юць на сва­ёй мо­ве. Іншыя ка­жуць, што вось бы бе­ла­рус­кім вы­да­вец­твам пры­йсці на рас­ійскі ры­нак. Па-пер­шае, у Рас­іі ма­на­па­лі­за­ва­ны ры­нак — ад вы­да­вец­тваў да кра­маў. Су­нуц­ца ту­ды не­маг­чы­ма.

Па-дру­гое, якасць. Тэх­но­ла­гі дзяр­жаў­ных вы­да­вец­тваў ма­ке­ты па-ра­ней­ша­му вы­чэр­чва­юць, сцвяр­джа­ючы, што ро­бяць так па ГОС­Тах. У вы­ні­ку там, дзе трэ­ба пяць ча­ла­век, пра­цуе пя­ць­дзя­сят. Тое і ма­ем на вы­ха­дзе.

Ра­ман Сус­таў: Сап­раў­ды, кош­ты ў нас за­вы­ша­ныя. На кніж­ным кір­ма­шы раз­га­ва­рыў­ся з рас­ійскім вы­даў­цом. Ён быў здзіў­ле­ны, што сто­ль­кі на­ро­ду прый­шло, што ўсё змя­та­лі са стэн­даў. А ўсё та­му, што кніж­ку рас­ійскай вы­твор­час­ці там мож­на бы­ло на­быць за 20 руб­лёў, а ў на­шых кні­гар­нях яна каш­туе 40-50. Ка­неш­не, ка­лі лю­дзі ўба­чы­лі гэ­тую роз­ні­цу, кі­ну­лі­ся ску­паць лі­та­ра­ту­ру.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Ва ўсім све­це кніж­ны ры­нак рас­це. Ка­лі ры­нак рас­це, па­вя­ліч­ва­ецца кан­ку­рэн­цыя і па­ўстае пы­тан­не якас­ці. Ня­важ­на, што ты вы­да­еш — трэш, па­псу ці дзі­ця­чую лі­та­ра­ту­ру, якасць кні­гі за­ўсё­ды бу­дзе вы­со­кай, бо тэх­на­ла­гіч­ныя срод­кі вы­твор­час­ці ўсім да­ступ­ныя, тэх­на­ла­гіч­нае аб­ста­ля­ван­не — вы­дат­нае. Адзі­ны дэ­фі­цыт, які за­раз існуе ва ўсім све­це, — аўта­раў. А ў нас яны не­за­пат­ра­ба­ва­ныя.

Ра­ман Сус­таў: Та­му мы дру­ку­емся і вы­да­емся не ў Бе­ла­ру­сі. Нядаўна я пра­ца­ваў з ту­тэй­шым вы­да­вец­твам — пе­ра­вы­дан­не «Хро­нік На­рніі», але ўсё роў­на яны дру­ка­ва­лі­ся па-за меж­амі кра­іны. Сам я звы­чай­на бо­льш пра­цую з рас­ійскі­мі вы­да­вец­тва­мі.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Кні­гі з ма­імі ілюс­тра­цы­ямі «Айчы­на: ад Раг­не­ды да Кас­цюш­кі» і «За­ла­тая шар­сцін­ка, срэб­ра­ная па­ву­цін­ка» атры­ма­лі тут прэс­тыж­ныя ўзна­га­ро­ды, але дру­ка­ва­лі­ся не ў Бе­ла­ру­сі. Бы­ла спро­ба вы­даць тут, але гэ­та ў разы да­ра­жэй. Па­ліг­ра­фіч­на-вы­да­вец­кая струк­ту­ра ў не ве­ль­мі ха­ро­шым ста­не.

Усе леп­шыя кні­гі ў нас рэ­алі­за­ва­лі­ся праз краў­дфан­дынг.

Ёсць і вы­дат­ныя дзяр­жаў­ныя вы­дан­ні — Вя­лі­кі гіс­та­рыч­ны атлас, по­ўнае фак­сі­мі­ль­нае вы­дан­не Ска­ры­ны, яны за­слу­жа­на ўга­на­ра­ва­ны, але ко­ль­кі каш­ту­юць! Кошт надзвы­чай за­вы­ша­ны! А дзі­ця­чая лі­та­ра­ту­ра? Ва ўсім све­це ве­ль­мі пры­быт­ко­ва вы­да­ваць та­кія кніж­кі. Хо­чац­ца спы­таць: дзе фон­ды «Юнац­тва», «Пол­ымя», ча­му не пе­ра­вы­да­юцца кні­гі з ілюс­тра­цы­ямі Сла­ву­ка, Са­ві­ча, Се­леш­чу­ка, Каз­ло­ва, Па­плаў­ска­га, Гра­ка, Ша­ран­го­ві­ча — увесь наш за­ла­ты фонд? Ка­му на­ле­жаць пра­вы? Та­га­час­ная па­ліг­ра­фіч­ная індус­трыя і шко­ла гра­фі­кі — ад­ны з леп­шых у Еўро­пе, і сён­ня не стра­ці­лі гэ­ты ўзро­вень. А ця­пер ня­вы­гад­на, за­до­ра­га вый­дзе. Та­му ша­ра­го­вы па­куп­нік бу­дзе на­бы­ваць бо­льш тан­ную прад­укцыю на рас­ійскай мо­ве. Ры­нак так па­бу­да­ва­ны.

Ёсць пра­ры­вы за апош­нія га­ды, але ў пры­ват­ным сек­та­ры. Ёсць На­цы­яна­ль­ны кон­курс «Мас­тац­тва кні­гі», дзе існуе на­мі­на­цыя, што ты­чыц­ца ілюс­тра­та­раў, там раз­гля­да­юць га­то­вы прад­укт. У Прэ­міі Цёт­кі вы­зна­ча­юць леп­ша­га аўта­ра ма­люн­каў да дзі­ця­чай кні­гі. У гэ­тым го­дзе на Фес­ты­ва­лі інтэ­лек­ту­аль­най кні­гі «Прад­мо­ва» рых­ту­ецца ўпер­шы­ню і кон­курс, што ты­чыц­ца мас­тац­ка­га афар­млен­ня кніг.

У свой час у кан­тэк­сце кніж­на­га кір­ма­шу быў кон­курс «Мас­так і кні­га», ён знік. Пра­ўда, пад­час кір­ма­шу пра­вя­лі вы­ста­ву кніж­най гра­фі­кі.

Дзе тая пля­цоў­ка, дзе вы­даў­цы шу­ка­юць аўта­раў і ілюс­тра­та­раў, мас­та­коў-вы­ка­наў­цаў? Та­кой пля­цоў­кі ў нас ня­ма.

Ра­ман Сус­таў: На жаль, нам ве­ль­мі скла­да­на ў гэ­тых умо­вах ма­ты­ва­ваць сту­дэн­таў. Ка­лі я ву­чыў­ся, на зыхо­дзе раз­віц­ця кніж­най індус­трыі — 1997—1998 га­ды, то бы­ло так: зда­еш ілюс­тра­цыі і дзён праз пяць атрым­лі­ва­еш гро­шы. І ў мя­не бы­ло яснае раз­умен­не та­го, кім і дзе я бу­ду пра­ца­ваць, бо яшчэ да аб­аро­ны дып­ло­ма я пра­ілюс­тра­ваў пяць кніг. І га­на­ра­ры бы­лі вы­со­кія. Ма­ты­ва­ваць мя­не не трэ­ба бы­ло, бо я і сам раз­умеў, што гэ­та бу­дзе мой хлеб. А сён­ня сту­дэн­ты зро­бяць ілюс­тра­цыі пад­час ву­чо­бы, вось яны ўжо на дып­лом вы­йшлі, а га­на­ра­ры ім яшчэ не за­пла­ці­лі. Што ра­біць у гэ­тых умо­вах? Свет ад­кры­ты, вы­клад­вай­це тво­ры ў се­цi­ва.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Яны і вы­кла­да­юць. Інфар­ма­цый­ны свет сап­раў­ды ад­кры­ты. Важ­на для мас­та­ка па­каз­ваць ся­бе, удзе­ль­ні­чаць у кон­кур­сах, вы­ста­вах. У лю­бым фар­ма­це. Іншая спра­ва, што ця­пер шмат інфан­ты­ль­най мо­ла­дзі, не­са­мас­той­най.

Ра­ман Сус­таў: А ёсць і іншыя пры­кла­ды. Не­ка­то­рыя вы­пус­кні­кі па­спя­хо­ва пра­цу­юць, на­прык­лад, у ча­со­піс­най ілюс­тра­цыі, атрым­лі­ва­ючы за­мо­вы на Behance. Не­ка­то­рыя раз­уме­юць, што вар­та па­ехаць на якое-не­будзь між­на­род­нае кніж­нае бі­ена­ле, там па­ка­му­ні­ка­ваць з вы­даў­ца­мі і атры­маць рэ­аль­ныя за­ка­зы. Так, спа­чат­ку яны бу­дуць не­вя­лі­кія, ад­нак по­тым бо­ль­шыя.

Але ў сту­дэн­таў ёсць вы­раз­нае асэн­са­ван­не та­го, што яны жы­вуць тут. Ім важ­на рэ­алі­зоў­вац­ца ў сва­ёй кра­іне, у Бе­ла­ру­сі.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Мо­ладзь тут не пра­цуе, для мо­ла­дзі, сап­раў­ды, ма­ты­ва­цыі ня­ма. А ў ста­рэй­шых аўта­раў ёсць ма­ты­ва­цыя?

Але з ад­ука­цы­яй у нас усё цу­доў­на, па­ста­янна рас­пра­цоў­ва­ем но­выя ме­та­дыч­ныя пра­гра­мы. Мой дып­лом­нік ву­чыц­ца за­раз у поль­скай ма­гіс­тра­ту­ры, і яго тэх­ніч­ную пад­рых­тоў­ку там цэ­няць, але ён ад­стае ў су­час­ных мед­ыях, у ла­цін­скіх шрыф­тах, у пла­ка­це. За­тое на­шы ма­лю­юць на­шмат ле­пей, воб­раз­ны шэ­раг ба­га­цей­шы, на­шы аўта­ры лю­бяць бо­ль­шую інтэ­лек­ту­аль­ную скла­да­насць.

Кніж­ная гра­фі­ка — гэ­та ка­лек­тыў­ная пра­ца, мы іх ву­чым су­пра­цоў­ні­чаць з аўта­рам тэк­сту. З ды­зай­не­рам. Вось у чым пра­бле­ма: у нас шы­коў­ныя аўта­ры і пі­сь­мен­ні­кі, але з та­го мо­ман­ту, дзе па­чы­на­ецца індус­трыя ў гэ­тым ка­лек­тыў­ным прад­укце — у кні­зе, мы пра­йгра­ем.

Ка­лі аб­агу­ль­ніць: ёсць два вы­йсці для мас­та­ка-ілюс­тра­та­ра: по­шук за­моў за мя­жой і краў­дфан­дынг?

Ра­ман Сус­таў: Я ча­сам пі­шу рэ­цэн­зіі на дып­ло­мы ў мас­тац­кім ка­ле­джы і ба­чу, што ве­ль­мі шмат вы­пус­кні­коў з’яз­джа­юць ву­чыц­ца ў іншыя кра­іны. Па на­шых дып­лом­ні­ках ба­чу: там, дзе ёсць пра­ца, ту­ды і ўклад­ва­юцца вы­сіл­кі. Той жа Wargaming, там ні­ко­га не трэ­ба ма­ты­ва­ваць.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Ка­лі ігра­вая індус­трыя бу­дзе па­ста­янна за­бі­раць да ся­бе мас­та­коў — гэ­та зна­чыць, што зву­жа­ецца спе­цы­ялі­за­цыя: на­вош­та гра­вю­ра, на­вош­та ўво­гу­ле Ака­дэ­мія, ка­лі лю­дзей наўпрост са шко­лы мож­на ад­а­браць і мэ­та­на­кі­ра­ва­на рых­та­ваць для пра­цы з камп’ютар­ны­мі гу­ль­ня­мі?

Ра­ман Сус­таў: Я ма­ты­вую сту­дэн­таў на­ступ­ным чы­нам... Гля­дзі­це, ёсць Поль­шча, дзе вы­пус­ка­юць гра­фі­каў па двац­цаць ча­ла­век з ад­ной уста­но­вы. Па­лі­чы­це, ко­ль­кі іх на ўсю Поль­шчу — ва ўсіх буй­ных га­ра­дах. Уя­ві­це на­шу Бе­ла­русь: на дзе­вяць з па­ло­вай мі­ль­ёнаў — уся­го шэсць ча­ла­век. Вы — спец­наз. Вы па­він­ны раз­умець, што то­ль­кі вам у Бе­ла­ру­сі да­юцца гэ­тыя ве­ды. Ра­ней не­шта бы­ло ў Ві­цеб­ску і Грод­на, але так да­ска­на­ль­на пра­фе­сіі ву­чаць то­ль­кі вас. Пры гэ­тым у той жа Поль­шчы на між­на­род­ных кон­кур­сах на­шы сту­дэн­ты доб­ра вы­сту­па­юць. Гля­дзіш ад­абра­ныя пра­цы на кон­кур­сы ў Кі­тай — су­цэ­ль­на на­шы вы­пус­кні­кі.

У гэ­тым сэн­се шко­ла са сва­ёй вы­крыш­та­лі­за­ва­най ме­то­ды­кай пра­цуе, яна раз­ві­ва­ецца. У Гер­ма­ніі ці Чэ­хіі я ба­чыў шы­коў­ныя май­стэр­ні па дзе­сяць ча­ла­век май­строў на кож­на­га сту­дэн­та, у нас, мо­жа, і ня­ма та­кіх умоў пра­цы, але на­шы на­ву­чэн­цы зна­хо­дзяц­ца на ве­ль­мі вы­со­кім уз­роў­ні. Ня­даў­на ра­бі­лі вы­ста­ву бе­ла­рус­кай дру­ка­ва­най гра­фі­кі ў Ірлан­дыі, там яна ка­рыс­та­ла­ся вя­лі­кім по­спе­хам.

Па­вел Та­тар­ні­каў: Кож­ны раз Бе­ла­русь ад­кры­ва­юць на­ноў. Не­ка­лі на­ша кра­іна ўва­хо­дзі­ла ў сус­вет­ную арга­ні­за­цыю IBBY, ад­дзя­лен­ні яе ёсць па ўсім све­це, ад­нак мы пе­ра­ста­лі пла­ціць унёс­кі. Дык атры­ма­ла­ся так, што пяць га­доў за нас пла­ці­ла Сла­ва­кія, каб то­ль­кі мы пра­цяг­ва­лі ўдзель­­ні­чаць. Сён­ня кож­ны мас­так па­ві­нен сам ва­ру­шыц­ца, аплач­ваць свой удзел у роз­ных між­на­род­ных кон­кур­сах, але гэ­та сап­раў­ды тыя мес­цы, дзе сту­дэн­ты мо­гуць ся­бе па­ка­заць све­ту.