Выстава ў Палацы мастацтва атрымалася даволі сціплай, але кніжная выстава-кірмаш паказала высокі попыт на якасную літаратуру. Мне здаецца, з’явілася шмат добрых беларускіх кніг, ёсць адчуванне пэўнага пад’ёму. Як, на вашу думку, змянілася сітуацыя ў апошнія гады на кніжным рынку? Што там увогуле адбываецца з пункту гледжання ілюстратараў, то-бок людзей, цесна звязаных з гэтай вытворчасцю?
Павел Татарнікаў: На нашым кніжным рынку, безумоўна, не бум, хутчэй вяртаецца норма прадстаўлення якаснай беларускай кнігі. Падзелім яе на фікшн і нон-фікшн. А прычына сённяшняй нармалізацыі ў тым, што з’явіліся прыватныя выдавецтвы, якія крыху палепшылі пазіцыі айчыннай кнігавытворчасці ў сітуацыі дамінавання расійскай прадукцыі.
Трэба падзяліць праблему на тры аспекты. Бо што такое кніга? Па-першае, гэта індустрыяльны прадукт, то-бок вытворчасць, звязаная з эканомікай і рынкам. Другі аспект — аўтары, мастакі і пісьменнікі. І трэці — распаўсюд, кнігагандаль.
Чаму ў нас такая дарагая вытворчасць кнігі? Даражэйшая, чым ва ўсіх суседзяў — у Еўропе і ў Расіі. Бо мы ўсё імпартуем, усё, акрамя аўтараў. Фарбу, паперу, абсталяванне купляем у Расіі, а яны набываюць у Еўропе. Па розных прычынах я пятнаццаць гадоў з нашымі дзяржаўнымі выдавецтвамі не працаваў, паспрабаваў нядаўна і змушаны быў адмовіцца, забраў праект. У выніку кнігу выдалі ў прыватным выдавецтве, дый урэшце і друкавалі не ў Беларусі. Таму што тут задорага.
«Залатая шарсцінка, срэбраная павуцінка»?
Павел Татарнікаў: Так. Таму лепш тут пагаварыць пра другі і трэці аспекты. Школа паліграфічных дызайнераў у нас вельмі моцная, аўтары — шыкоўныя.
У прыватных выдавецтвах шрыфтавыя кампазіцыі, вокладкі — усё на высокім узроўні.
Дарэчы, Рыта Цімохава, якая заканчвала паліграфічны інстытут у Львове, у адным інтэрв’ю расказвала, што мастак кнігі — гэта асобная, больш цэласная, так бы мовіць, завершаная прафесія, чым кніжны ілюстратар. У нашай Акадэміі такой вузкай спецыялізацыі няма. Але ж у прынцыпе чалавек, які робіць ілюстрацыі, павінен добра ўяўляць канчатковы вобраз кнігі...
Раман Сустаў: Мае бацькі закончылі Маскоўскі паліграфічны інстытут, і я ўсё дзяцінства назіраў, як яны працуюць. Яны былі комплекснымі мастакамі і вельмі дакладна ведалі ўсе тэхналагічныя працэсы. Усё пачыналася з таго, што мама спецыяльнымі лінейкамі па адмысловай праграме вылічвала макеты, да літаркі. І калі ў выніку дзесьці павісаў радок, яна ўсё пералічвала. Для мяне гэта быў жах.
Падчас вучобы яны працавалі на прадпрыемствах, ведалі, як рабіць тэхналагічныя коды, абрэзы старонак. І пры гэтым яны яшчэ былі ілюстратарамі. Таму, калі я вучыўся ў Беларускай акадэміі мастацтваў, гэты досвед стаў вялікай падтрымкай. Мае бацькі расказвалі мне больш, чым выкладчыкі.
Так, мы рыхтуем ілюстратараў, але колькі б мы студэнтам ні тлумачылі пра будову кнігі, пра макет, усё роўна гэтая тэма застаецца да канца нераскрытай. Верагодна, таму, што нашы студэнты маюць недастаткова практыкі.
Павел Татарнікаў: Я б паспрачаўся з гэтым, бо ў нас на кафедры некалі была больш выразная спецыялізацыя. У выніку Акадэмія выпускала вузкаспецыялізаванага мастака кнігі, а літаграфію, гравюру, афорт ён ведаў горш. Таму сёння мы пераарыентаваліся на выпуск больш-менш універсальных мастакоў. А што тычыцца наяўнасці вузкіх ведаў у кніжнага ілюстратара, то ўсе сучасныя выдавецтвы маюць адпаведныя тэхнічныя магчымасці, можна працаваць у кааперацыі з дызайнерам ці, калі ёсць жаданне, самастойна... У нас адно шэсць гадоў адукацыі, падчас якіх адбываецца пачатковае азнаямленне з усімі тэхнікамі. А колькі эстампных тэхнік? За ўсе шэсць гадоў навучання нашы студэнты робяць толькі тры кнігі — прозы, паэзіі і дзіцячую. Ад пачатку і да канца самі ствараюць макет. Магчыма, гэтага досведу недастаткова, але агульныя веды яны атрымліваюць. Усё астатняе прыйдзе з практыкай.
Раман Сустаў: Ёсць яшчэ недапрацоўка ў тым, што асобным курсам ідзе праца з камп’ютарам (курса з чацвёртага), і асобным — праца над кнігай. І я даўно кажу, што ўсё гэта павінна быць спалучана. Каб студэнт здаваў не проста макет з ілюстрацыямі, а каб яго працу ацэньваў таксама і прафесіянал-дызайнер.
Я паралельна працую з велізарнай фірмай — Wargaming, куды прыходзяць маладыя людзі, якія тэхналагічна вышэй падрыхтаваныя за нашых студэнтаў — разоў у дзесяць. Хоць мастацкі ўзровень нашмат ніжэйшы. Ёсць, праўда, і пазітыўная тэндэнцыя: на апошнім праглядзе я заўважыў, што ўсе зрабілі ілюстрацыі на камп’ютары.
Павел Татарнікаў: І гэта праблема, бо так прасцей. Я дзесяць гадоў выкладаю кнігу і магу сказаць, што ў выніку ўсе пачынаюць працаваць з камп’ютарам, але з кожным годам усё менш працуюць рукой.
Раман Сустаў: Гэта здаецца, што на камп’ютары прасцей зрабіць выяву. Я шмат дапрацоўваю iлюстрацыi на камп’ютары, пры гэтым усё роўна ўсё ты выконваеш рукой. Але пытанне ў тым, што мы будучых мастакоў павінны падрыхтаваць усебакова, каб яны і майстэрства развівалі, і тэхналогіі ведалі...
Павел Татарнікаў: Насамрэч у нас няма праблем у навучанні: мы кожны год выпускаем шыкоўных спецыялістаў, некаторыя з іх — на мяжы з геніяльнасцю. Так, без вялікага досведу працы, што таксама нястрашна. Досвед набіраецца: адна-дзве кніжкі — і ўсё, сфармаваўся цудоўны ілюстратар. Кожны год — пяць-шэсць графікаў. Хоць не ўсе становяцца мастакамі, але цяпер у краіне павінна быць каля двухсот ілюстратараў. І дзе дзвесце дзіцячых кніг у год? У Эстоніі дзесьці на мільён трыста насельніцтва выпускаецца 350 дзіцячых кніг у год. На эстонскай мове. Лічы амаль кожны дзень па кніжцы.
І тут мы вяртаемся да першага аспекту — эканоміка і рынак. Дзе беларускія кніжныя выдавецтвы? А яны не ў стане канкурыраваць з расійскім рынкам, таму што наклад расійскіх кніг — 30 тысяч. Калі выданне выходзіць накладам 1200 ці тым больш 500 асобнікаў, яно не будзе танным. Таму нашы кнігі і «залатыя».
Кніга — гэта тавар паліграфічнай індустрыі. Мы не абаранілі свой рынак, а канкурыраваць з расійскім не можам. І гэта чыстая матэматыка: па колькасці выданняў, па аб’ёме накладаў і, урэшце, па сабекошце мы прайграем адразу. Да таго ж кніга цесна звязаная з мовай. І калі ў нас сфера ўжытку беларускай мовы звужаецца, то гэта, безумоўна, адбіваецца і на пакупніцкай здольнасці насельніцтва. Нікому ў свеце беларуская кніга не патрэбная, толькі мы яе можам абараніць.
Але ў той жа Эстоніі таксама невялікія наклады.
Павел Татарнікаў: У іх няма настолькі адкрытага рынку. Яны чытаюць на сваёй мове. Іншыя кажуць, што вось бы беларускім выдавецтвам прыйсці на расійскі рынак. Па-першае, у Расіі манапалізаваны рынак — ад выдавецтваў да крамаў. Сунуцца туды немагчыма.
Па-другое, якасць. Тэхнолагі дзяржаўных выдавецтваў макеты па-ранейшаму вычэрчваюць, сцвярджаючы, што робяць так па ГОСТах. У выніку там, дзе трэба пяць чалавек, працуе пяцьдзясят. Тое і маем на выхадзе.
Раман Сустаў: Сапраўды, кошты ў нас завышаныя. На кніжным кірмашы разгаварыўся з расійскім выдаўцом. Ён быў здзіўлены, што столькі народу прыйшло, што ўсё змяталі са стэндаў. А ўсё таму, што кніжку расійскай вытворчасці там можна было набыць за 20 рублёў, а ў нашых кнігарнях яна каштуе 40-50. Канешне, калі людзі ўбачылі гэтую розніцу, кінуліся скупаць літаратуру.
Павел Татарнікаў: Ва ўсім свеце кніжны рынак расце. Калі рынак расце, павялічваецца канкурэнцыя і паўстае пытанне якасці. Няважна, што ты выдаеш — трэш, папсу ці дзіцячую літаратуру, якасць кнігі заўсёды будзе высокай, бо тэхналагічныя сродкі вытворчасці ўсім даступныя, тэхналагічнае абсталяванне — выдатнае. Адзіны дэфіцыт, які зараз існуе ва ўсім свеце, — аўтараў. А ў нас яны незапатрабаваныя.
Раман Сустаў: Таму мы друкуемся і выдаемся не ў Беларусі. Нядаўна я працаваў з тутэйшым выдавецтвам — перавыданне «Хронік Нарніі», але ўсё роўна яны друкаваліся па-за межамі краіны. Сам я звычайна больш працую з расійскімі выдавецтвамі.
Павел Татарнікаў: Кнігі з маімі ілюстрацыямі «Айчына: ад Рагнеды да Касцюшкі» і «Залатая шарсцінка, срэбраная павуцінка» атрымалі тут прэстыжныя ўзнагароды, але друкаваліся не ў Беларусі. Была спроба выдаць тут, але гэта ў разы даражэй. Паліграфічна-выдавецкая структура ў не вельмі харошым стане.
Усе лепшыя кнігі ў нас рэалізаваліся праз краўдфандынг.
Ёсць і выдатныя дзяржаўныя выданні — Вялікі гістарычны атлас, поўнае факсімільнае выданне Скарыны, яны заслужана ўганараваны, але колькі каштуюць! Кошт надзвычай завышаны! А дзіцячая літаратура? Ва ўсім свеце вельмі прыбыткова выдаваць такія кніжкі. Хочацца спытаць: дзе фонды «Юнацтва», «Полымя», чаму не перавыдаюцца кнігі з ілюстрацыямі Славука, Савіча, Селешчука, Казлова, Паплаўскага, Грака, Шаранговіча — увесь наш залаты фонд? Каму належаць правы? Тагачасная паліграфічная індустрыя і школа графікі — адны з лепшых у Еўропе, і сёння не страцілі гэты ўзровень. А цяпер нявыгадна, задорага выйдзе. Таму шараговы пакупнік будзе набываць больш танную прадукцыю на расійскай мове. Рынак так пабудаваны.
Ёсць прарывы за апошнія гады, але ў прыватным сектары. Ёсць Нацыянальны конкурс «Мастацтва кнігі», дзе існуе намінацыя, што тычыцца ілюстратараў, там разглядаюць гатовы прадукт. У Прэміі Цёткі вызначаюць лепшага аўтара малюнкаў да дзіцячай кнігі. У гэтым годзе на Фестывалі інтэлектуальнай кнігі «Прадмова» рыхтуецца ўпершыню і конкурс, што тычыцца мастацкага афармлення кніг.
У свой час у кантэксце кніжнага кірмашу быў конкурс «Мастак і кніга», ён знік. Праўда, падчас кірмашу правялі выставу кніжнай графікі.
Дзе тая пляцоўка, дзе выдаўцы шукаюць аўтараў і ілюстратараў, мастакоў-выканаўцаў? Такой пляцоўкі ў нас няма.
Раман Сустаў: На жаль, нам вельмі складана ў гэтых умовах матываваць студэнтаў. Калі я вучыўся, на зыходзе развіцця кніжнай індустрыі — 1997—1998 гады, то было так: здаеш ілюстрацыі і дзён праз пяць атрымліваеш грошы. І ў мяне было яснае разуменне таго, кім і дзе я буду працаваць, бо яшчэ да абароны дыплома я праілюстраваў пяць кніг. І ганарары былі высокія. Матываваць мяне не трэба было, бо я і сам разумеў, што гэта будзе мой хлеб. А сёння студэнты зробяць ілюстрацыі падчас вучобы, вось яны ўжо на дыплом выйшлі, а ганарары ім яшчэ не заплацілі. Што рабіць у гэтых умовах? Свет адкрыты, выкладвайце творы ў сецiва.
Павел Татарнікаў: Яны і выкладаюць. Інфармацыйны свет сапраўды адкрыты. Важна для мастака паказваць сябе, удзельнічаць у конкурсах, выставах. У любым фармаце. Іншая справа, што цяпер шмат інфантыльнай моладзі, несамастойнай.
Раман Сустаў: А ёсць і іншыя прыклады. Некаторыя выпускнікі паспяхова працуюць, напрыклад, у часопіснай ілюстрацыі, атрымліваючы замовы на Behance. Некаторыя разумеюць, што варта паехаць на якое-небудзь міжнароднае кніжнае біенале, там пакамунікаваць з выдаўцамі і атрымаць рэальныя заказы. Так, спачатку яны будуць невялікія, аднак потым большыя.
Але ў студэнтаў ёсць выразнае асэнсаванне таго, што яны жывуць тут. Ім важна рэалізоўвацца ў сваёй краіне, у Беларусі.
Павел Татарнікаў: Моладзь тут не працуе, для моладзі, сапраўды, матывацыі няма. А ў старэйшых аўтараў ёсць матывацыя?
Але з адукацыяй у нас усё цудоўна, пастаянна распрацоўваем новыя метадычныя праграмы. Мой дыпломнік вучыцца зараз у польскай магістратуры, і яго тэхнічную падрыхтоўку там цэняць, але ён адстае ў сучасных медыях, у лацінскіх шрыфтах, у плакаце. Затое нашы малююць нашмат лепей, вобразны шэраг багацейшы, нашы аўтары любяць большую інтэлектуальную складанасць.
Кніжная графіка — гэта калектыўная праца, мы іх вучым супрацоўнічаць з аўтарам тэксту. З дызайнерам. Вось у чым праблема: у нас шыкоўныя аўтары і пісьменнікі, але з таго моманту, дзе пачынаецца індустрыя ў гэтым калектыўным прадукце — у кнізе, мы прайграем.
Калі абагульніць: ёсць два выйсці для мастака-ілюстратара: пошук замоў за мяжой і краўдфандынг?
Раман Сустаў: Я часам пішу рэцэнзіі на дыпломы ў мастацкім каледжы і бачу, што вельмі шмат выпускнікоў з’язджаюць вучыцца ў іншыя краіны. Па нашых дыпломніках бачу: там, дзе ёсць праца, туды і ўкладваюцца высілкі. Той жа Wargaming, там нікога не трэба матываваць.
Павел Татарнікаў: Калі ігравая індустрыя будзе пастаянна забіраць да сябе мастакоў — гэта значыць, што звужаецца спецыялізацыя: навошта гравюра, навошта ўвогуле Акадэмія, калі людзей наўпрост са школы можна адабраць і мэтанакіравана рыхтаваць для працы з камп’ютарнымі гульнямі?
Раман Сустаў: Я матывую студэнтаў наступным чынам... Глядзіце, ёсць Польшча, дзе выпускаюць графікаў па дваццаць чалавек з адной установы. Палічыце, колькі іх на ўсю Польшчу — ва ўсіх буйных гарадах. Уявіце нашу Беларусь: на дзевяць з паловай мільёнаў — усяго шэсць чалавек. Вы — спецназ. Вы павінны разумець, што толькі вам у Беларусі даюцца гэтыя веды. Раней нешта было ў Віцебску і Гродна, але так дасканальна прафесіі вучаць толькі вас. Пры гэтым у той жа Польшчы на міжнародных конкурсах нашы студэнты добра выступаюць. Глядзіш адабраныя працы на конкурсы ў Кітай — суцэльна нашы выпускнікі.
У гэтым сэнсе школа са сваёй выкрышталізаванай методыкай працуе, яна развіваецца. У Германіі ці Чэхіі я бачыў шыкоўныя майстэрні па дзесяць чалавек майстроў на кожнага студэнта, у нас, можа, і няма такіх умоў працы, але нашы навучэнцы знаходзяцца на вельмі высокім узроўні. Нядаўна рабілі выставу беларускай друкаванай графікі ў Ірландыі, там яна карысталася вялікім поспехам.
Павел Татарнікаў: Кожны раз Беларусь адкрываюць наноў. Некалі наша краіна ўваходзіла ў сусветную арганізацыю IBBY, аддзяленні яе ёсць па ўсім свеце, аднак мы перасталі плаціць унёскі. Дык атрымалася так, што пяць гадоў за нас плаціла Славакія, каб толькі мы працягвалі ўдзельнічаць. Сёння кожны мастак павінен сам варушыцца, аплачваць свой удзел у розных міжнародных конкурсах, але гэта сапраўды тыя месцы, дзе студэнты могуць сябе паказаць свету.