Увосень адбылася прэзентацыя кнігі праекта «Найлепшы бок» — альбома вінтажных фотапартрэтаў 1930—70-х, зробленых фатографамі-перадзвіжнікамі ў беларускіх вёсках і мястэчках. Лейтматывам выдання сталі партрэты на фоне даматканых арнаментальных дываноў і посцілак, якімі былі задрапіраваны сцены для фотаздымкі — гэткая адаптацыя культуры салонных партрэтаў да вясковай сярэдзіны мінулага стагоддзя. Намінальна ўсё так і ёсць. Як у сапраўды вартасных кнігах, у ёй больш, чым ёсць на старонках.
Сярод іншага гэтае выданне пра стыль лофт, ірваныя джынсы і голыя лыткі з лакіраванымі штыблетамі. Пра відавочнасць дысанансу культурных маркераў па розныя бакі кадра. Той выпадак, калі праяўленне цікавасці да нейкай канкрэтнай тэмы ў роўнай ступені паведамляе як пра аб’ект, так і пра суб’ект гэтага інтарэсу. Пра тое, чаму і як менавіта такі тып партрэта, яго гісторыя і кантэкст сталі запатрабаваныя там, дзе няма відавочных судатыкненняў.
Тут цікавая не этнаграфія, але сам інтарэс да яе. С’юзен Зонтаг у адным эсэ з цыкла «Пра фатаграфію» пісала ў 1977-м: «Пад сённяшнім захапленнем дагератыпамі, стэрэаскапічнымі паштоўкамі, фатаграфічнымі візітнымі карткамі, сямейнымі здымкамі, творамі забытых правінцыйных і камерцыйных фатографаў канца XIX — пачатку XX стагоддзя крыецца настальгія па нейкаму цнатліваму мінуламу фатаграфіі». Аналагічная настальгія, здаецца, дабралася і да нашых краёў.
Праект «VEHA» быў упершыню прадстаўлены на міжнародным фестывалі «Месяц фатаграфіі ў Мінску — 2017», атрымаў другое месца ў намінацыі Бюро МФМ «Выстава/праект года» 2018 з фармулёўкай «За ўнікальнасць падачы гісторыі асобных сем’яў, узнаўленне сямейных архіваў». Восенню 2018-га на МФМ адбыўся «Дзявочы вечар», паралельны выставачны праект ад «VEHA», — пра абрады, сімвалы і традыцыі, шлюбныя вянкі, увогуле пра тое, чаго быццам бы няма і, здавалася б, больш не будзе.
Сапраўдная этналогія — гэта кожны раз іншае разуменне новых формаў, новых цыклаў. Канстатацыя і асэнсаванне бясконцасці пераменаў. У тым, як яны адбываюцца, ёсць твар і культура народа — тое самае пастаяннае, што захоўваецца насуперак пераменлівай модзе, рэаліям часу.
Мы глядзім у незнаёмыя твары людзей з мінулага стагоддзя. Звычайна сур’ёзныя, засяроджаныя, яны пазіраюць на нас і не вельмі і шмат хочуць паказаць. Пазіруюць паважна, з годнасцю, у лепшых уборах з тых, што маюць, прыкрыўшы невыразную сцяну даматканым дываном. Усе адрозненні нашых рэалій і спосабаў самапрэзентацыі, месца жыхарства, роду заняткаў і іншага — відавочна другасныя. Нават прамое сваяцтва тут неабавязковае. Усе гэтыя старыя фатаграфіі настройваюць — хоць бы інтуітыўна, неўсвядомлена — на выяўленне агульнага насуперак знешняй рознасці.
Чалавек, які жыў у пасляваеннай галечы, не знайшоў бы нічога прывабнага ў голых сценах вясковай хаты або сучаснага гарадскога лофту, як і ў актуальных цяпер трэндах адзення. Заношаны цвідавы пінжак — атрыбут спадчыннага дастатку для оксфардскага прафесара. Для селяніна старое — прыкмета беднасці. Людзі імкнуліся на фатаграфіі выглядаць лепш, заможней. Само па сабе такое старанне з часам стала плебейскім таўром. Голыя сцены, запушчаны сад, нязмушаная пастава і расцягнуты швэдар сёння паведамляюць менавіта пра тое, што паўстагоддзя таму спрабавалі паведаміць чапурыстай паставай, дываном на сцяне і новым касцюмам. Новы трэнд вяртае добрае імя людзей, якія перажылі нягоды і захавалі твар, што далі дарогу ў жыццё наступным пакаленням.
Тыя старыя здымкі не больш адкрытыя, чым наш Instagram. Культура публікацыі ў Інтэрнэце мяркуе, што фота ўбачыць хто-небудзь, знаёмы павярхоўна, на адлегласці. Уяўны адрасат вядомы толькі тым, што сам пра сябе публікуе. Лепшае адзенне, партрэты на фоне значных месцаў і падзей, падабраны ракурс і постапрацоўка. Усё, што хавае або ўпрыгожвае штодзённасць. Фатаграфія як рытуал, які маскіруе няўпэўненасць. Ад стогадовых студыйных партрэтаў, дзе пазіруюць на намаляваных фонах. Кампенсатарскія выявы перш за ўсё для сябе. Такія партрэты — носьбіты статусу, загаворы дабрабыту. Хай калі-небудзь хтосьці ўбачыць, што ўсё добра.
Дзесьці тут узнікае ідэя аб тым, што чыясьці мара нарэшце спраўдзілася. Не так, як гэта маглі б тады ўяўляць, але па факце. Свядома ці не, гэты эфект прыцягвае, гіпнатызуе і вяртае нам веру ў сацыяльны прагрэс. Мы ўвасабленне нечай мары. Мы добрыя ўнукі. Вывелі ў свет, змясцілі ў прастору актуальнай культуры. Яны так стараліся і заслужылі.
Але як іх прадставіць? Чалавек жыве да таго часу, пакуль гучыць яго імя — так лічылі старажытныя егіпцяне. Захаванасць імя і асобы неабходныя для вечнасці. Большасць фатаграфій, якія ўвайшлі ў калекцыю «VEHA» з музеяў, ад калекцыянераў і нават спадчыннікаў, ананімныя. Тыя, хто пазіраваў фатографу, заказваў здымкі, размяшчаў у інтэр’еры, у альбоме, не парупіліся іх падпісаць і датаваць. Пры пераездах, продажы дамоў старыя карткі пакідалі разам з непатрэбнай мэбляй, зношанымі рэчамі. Яны былі патрэбныя, пакуль вядомыя. У адрозненне ад фаюмскага партрэта, пасмяротных масак патрыцыяў, выяў старой арыстакратыі ў радавых маёнтках, функцыя сямейных здымкаў была абмежаваная камунікацыяй паміж жывымі ў прыватным коле. У гэтым іх утылітарнасць. Са стратай функцыі адпадае неабходнасць у захаванні носьбіта. У ХХ стагоддзі праз фатаграфію партрэт прыходзіць у асяроддзе, якое не валодае культурай працяглага захавання памяці, складання генеалогіі і сямейных архіваў. Захаванне інфармацыі пра чалавека, калі ён не быў уладальнікам спадчыннай уласнасці і прывілеяў, доўгі час было адчужана ад сямейнай традыцыі, пераважна вуснай. Войны, масавыя міграцыі, сацыяльна-эканамічныя, палітычныя трансфармацыі зрабілі для большасці недаступнай дакладную памяць пра продкаў. З’яўленне ў калекцыях і музеях, у мастацкіх і сацыякультурных праектах вялікай колькасці ананімных партрэтаў, адносна сучасных, стала кульмінацыяй гэтай абагуленай, ананімнай і калектыўнай культуры памяці некалькіх пакаленняў. Чыясьці бабуля і ўявіць не магла, што яе фатаграфія стане калі-небудзь матэрыялам для арт-праекта.
Урбанізацыя, атамізацыя, дзігіталізацыя, дэмакратыя, грамадзянская супольнасць, эмансіпацыя, асабістыя брэнды — усё гэта запатрабавала культуру памяці накшталт той, што была амаль выключным атрыбутам саслоўнай арыстакратыі. Наша асабістая самадастатковасць не патрабуе наяўнасці знакамітых асоб у родзе, але робіць важнымі веды пра продкаў. Так што падпісвайце фатаграфіі, заводзьце альбомы, складайце архівы, вядзіце дзённік, друкуйце лічбу, алічбоўвайце паперу і стужку. Гэта новая вяха.
Аляксандр Маруноў