Ча­ла­век-эпо­ха

Гэ­ты тэкст пры­све­ча­ны Ана­то­лю Ба­га­ты­ро­ву, па­тры­ярху бе­ла­рус­кай кам­па­зі­тар­скай шко­лы, і яго зна­ка­мі­тым вуч­ням. На­ват тэ­арэ­тыч­на скла­да­на ўсвя­до­міць, як адзін ча­ла­век мог вы­вес­ці ў свет му­зы­кі сто­ль­кі роз­ных знач­ных кам­па­зі­та­раў, якія з’яў­ля­лі­ся і з’яў­ля­юцца го­на­рам бе­ла­рус­ка­га му­зыч­на­га мас­тац­тва, та­кіх як Дзміт­рый Смо­льс­кі і Ген­рых Ваг­нер, Юрый Се­мя­ня­ка і Ігар Лу­ча­нок, Сяр­гей Кар­тэс і Андрэй Мды­ва­ні, Эдзі Тыр­манд і Яўген Гле­баў, Ле­анід За­хлеў­ны, Ула­дзі­мір Со­лтан і іншыя. У інтэр­в’ю, за­пі­са­ных з не­ка­то­ры­мі з іх, ад­кры­ва­юцца та­ямні­цы пед­ага­гіч­ных пад­ыхо­даў Ба­га­ты­ро­ва. Але спа­чат­ку ка­рыс­на пра­са­чыць шлях са­мо­га Ана­то­ля Ва­сі­ль­еві­ча. Яго лёс, ба­га­ты на падзеі і сус­трэ­чы, пад­обны да за­йма­ль­най апо­вес­ці, звя­за­най з най­ці­ка­вей­шы­мі лю­дзь­мі і эпі­зо­да­мі з са­вец­кай гіс­то­рыі.

У 1997 го­дзе, ка­лі з’я­ві­ла­ся ідэя за­пі­саць раз­гор­ну­тую гу­тар­ку з Ана­то­лем Ва­сі­ль­еві­чам, да­вя­ло­ся не­ка­ль­кі раз­оў па­тур­ба­ваць па­ва­жа­на­га і не­ма­ла­до­га ча­ла­ве­ка. Ішоў да яго да­до­му на пер­шую сус­трэ­чу і, вя­до­ма, хва­ля­ваў­ся: як раз­маў­ляць з жы­вой ле­ген­дай, ка­ры­фе­ем, гiс­та­рыч­най асо­бай, зна­ка­мі­тым кам­па­зі­та­рам? У да­да­так пе­рад тым ён цяж­ка хва­рэў, бы­ло не вя­до­ма, ці за­хо­ча і змо­жа Ана­толь Ва­сі­ль­евіч ад­каз­ваць на шмат­лі­кія пы­тан­ні. Але ўсе пе­ра­сця­ро­гі ака­за­лі­ся мар­ны­мі, на пра­ця­гу не­ка­ль­кіх дзён мы гу­та­ры­лі як ста­рыя зна­ёмыя. Ён ахвот­на рас­па­вя­даў пра сваё жыц­цё, сус­трэ­чы са зна­ка­мі­ты­мі лю­дзь­мі, якіх ня­ма­ла бы­ло на яго шля­ху, па­чы­на­ючы лі­та­ра­ль­на з дзі­ця­чых га­доў.

Ана­толь Ва­сі­ль­евіч, да­вай­це па­чнем з ва­ша­га дзя­цін­ства. Рас­ка­жы­це пра ва­шых ба­ць­коў, за­нят­кі му­зы­кай. Што асаб­лі­ва ярка згад­ва­ецца з тых ча­соў?

— Усе мае сва­які па­хо­дзі­лі з вёс­кі. Дзед па лі­ніі ба­ць­кі пра­ца­ваў на гар­бар­ным за­во­дзе ў Ві­цеб­ску. Хоць слу­жыў про­стым ра­бо­чым, ся­м’я жы­ла ня­дрэн­на, бо пры ца­ры ён атрым­лі­ваў 100 руб­лёў зо­ла­там у ме­сяц. Мой ба­ць­ка ака­заў­ся ма­лод­шым сы­нам, а ўся­го ў ся­м’і ме­ла­ся 18 дзя­цей. У го­рад яны пе­ра­еха­лі з вёс­кі Ко­біш­чы Ві­цеб­скай гу­бер­ні.

Мая ма­ці на­ра­дзі­ла­ся ў вёс­цы Хвой­ня, яшчэ ў дзя­цін­стве ў яе вы­явіў­ся доб­ры го­лас, і яна спя­ва­ла ў цар­коў­ным хо­ры. Яе ба­ць­ка быў ка­та­лік, а ма­ці пра­вас­лаў­ная, інакш ка­жу­чы, сям’я вер­ні­каў. Па­мя­таю, мне споў­ні­ла­ся 8 га­доў, ка­лі ма­ці па­вя­ла ў са­бор пры­слу­гоў­ваць архі­рэю. Як ба­ць­ка да­ве­даў­ся, то за­ба­ра­ніў за­ймац­ца пад­обны­мі спра­ва­мі.

Ма­ма і ў ста­лым уз­рос­це доб­ра спя­ва­ла, лю­бі­ла му­зы­ку, якая ў нас до­ма гу­ча­ла ўвесь час, што ве­ль­мі важ­на для вы­ха­ван­ня дзя­цей. Му­зы­кай я па­чаў за­ймац­ца ў 8 га­доў — спа­чат­ку до­ма, пры­ват­ным чы­нам. Ма­ёй на­стаў­ні­цай бы­ла Тац­ця­на Кан­стан­ці­наў­на Кох. У свой час яна скон­чы­ла Пе­цяр­бур­г­скую кан­сер­ва­то­рыю і шмат ча­му мя­не на­ву­чы­ла. Ка­лі ў Ві­цеб­ску я па­сту­піў у му­зыч­ную шко­лу, дык быў доб­ра пад­рых­та­ва­ны, на­ват іграў тво­ры Сяр­гея Пра­ко­ф’е­ва. Та­ды гэ­та ня­ма­ла зна­чы­ла, бо як кам­па­зі­тар ён быў яшчэ не­вя­до­мы. Яшчэ да шко­лы, ка­лі за­ймаў­ся ў Тац­ця­ны Кан­стан­ці­наў­ны, у мя­не з’я­ві­ла­ся жа­дан­не са­чы­няць му­зы­ку, і ў 11 га­доў на­пі­саў опе­ру «Два Фас­ка­ры» на сло­вы Бай­ра­на.

У му­зыч­най шко­ле ў Ві­цеб­ску ву­чыў­ся ў Яўге­ніі Шу­ман, род­най пля­мен­ні­цы Ро­бер­та Шу­ма­на. Яна бы­ла доб­рая, стро­гая на­стаў­ні­ца, я ў яе пра­йшоў су­р’ёз­ную шко­лу, на за­кан­чэн­ні іграў Фар­тэ­пі­янны кан­цэрт Анто­на Арэн­ска­га.

А як пля­мен­ні­ца Шу­ма­на тра­пі­ла ў Ві­цебск? Гэ­та да­во­лі не­ча­ка­на!

— Яна пры­еха­ла раз­ам з пра­фе­са­рам Штэй­нам і ды­ры­жо­рам Мі­ка­ла­ем Ма­ль­ко. На­огул та­ды ў Ві­цеб­ску бы­ло шмат ці­ка­вых му­зы­кан­таў і мас­та­коў, якія на­вед­ва­лі наш дом. На­прык­лад, вя­до­мы ды­ры­жор Ма­ль­ко сяб­ра­ваў з ма­імі ба­ць­ка­мі, мая ма­ма ву­чы­ла­ся ў яго жон­кі спе­вам, а тая з’яў­ля­ла­ся ву­ча­ні­цай Ві­ярдо — са­ліс­та Ма­ры­інска­га тэ­атра.

Наш дом лі­чыў­ся ў та­га­час­ным Ві­цеб­ску му­зыч­ным цэн­трам, у нас ме­ла­ся шы­коў­ная ква­тэ­ра, вя­лі­кая гас­цёў­ня пад 60 мет­раў. Ба­ць­ка вы­кла­даў у гім­на­зіі, атрым­лі­ваў 400 руб­лёў, што бы­ло ня­ма­ла, і мы зды­ма­лі цэ­лы дом. Ця­пер гэ­та ву­лі­ца Баг­да­на Хмя­ль­ніц­ка­га, а та­ды на­зы­ва­ла­ся Сян­ная плош­ча. У нас збі­ра­лі­ся па суб­отах, пі­лі не то­ль­кі гар­ба­ту, час­та­ва­лі гас­цей доб­ра. Мая ма­ці бы­ла за­гад­чы­цай дзі­ця­ча­га сад­ка, хар­чо­выя ад­кі­ды ад­туль ба­бу­ля за­бі­ра­ла да­до­му, тры­ма­лі двух па­рсюч­коў па 10 пу­доў і пе­рад Ка­ля­да­мі іх за­кол­ва­лі. Мя­са ха­па­ла на ўвесь год, і мно­гія вя­до­мыя дзея­чы мас­тац­тва «сіл­ка­ва­лі­ся» ў нас до­ма.

Ві­цебск та­ды быў хлеб­ным го­ра­дам, а ў Пі­це­ры і Мас­кве лю­та­ваў го­лад, та­му шмат якія артыс­ты і мас­та­кі ра­та­ва­лі­ся ў пра­він­цыі. Але акра­мя гэ­та­га ў на­шым до­ме ад­чу­ва­ла­ся сап­раў­дная інтэ­лек­ту­аль­ная атмас­фе­ра, што пры­цяг­ва­ла гэ­тых вы­дат­ных лю­дзей. Мой ба­ць­ка, сын про­ста­га ра­бо­ча­га, скон­чыў Пе­цяр­бур­гскі ўні­вер­сі­тэт, пра­ца­ваў на­стаў­ні­кам рус­кай мо­вы ў гім­на­зіі і там кі­ра­ваў хо­рам, быў ве­ль­мі му­зыч­ным ча­ла­ве­кам. Ма­ці, як я згад­ваў, ве­ль­мі доб­ра спя­ва­ла. У нас до­ма бы­ва­лі і Марк Ша­гал, і Ка­зі­мір Ма­ле­віч.

Ка­лі Ша­гал уз­на­ча­ліў мас­тац­кі тэх­ні­кум, мой ба­ць­ка пра­ца­ваў у яго. Ба­ць­ка Ша­гала пра­кляў сы­на ў сі­на­го­зе за тое, што Марк ажа­ніў­ся не так, як той ха­цеў. Та­та жа­даў, каб сын ажа­ніў­ся з мі­ль­янер­кай Ха­най Гу­рэ­віч, ста­рэй­шай за Ша­га­ла на 20 га­доў, а Марк не па­слу­хаў ба­ць­ку і ажа­ніў­ся з дзяў­чы­най, якую ка­хаў. Та­ды ба­ць­ка яго і пра­кляў. Вось та­кія ці­ка­выя фак­ты.

Але вер­нем­ся да твор­ча­га жыц­ця. Ша­гал пра­ца­ваў у мас­тац­кім тэх­ні­ку­ме адзін год, а по­тым яго змя­ніў Ма­ле­віч — ён так­са­ма бы­ваў у на­шым до­ме, за­ўсё­ды доб­ра апра­ну­ты, сап­раў­дны шлях­ціц, звяр­таў на ся­бе ўва­гу сва­ім знеш­нім вы­гля­дам. Так што на пра­ця­гу пя­ці-шас­ці га­доў Ві­цебск быў го­ра­дам вя­до­мых му­зы­кан­таў і мас­та­коў.

Ма­ці кла­па­ці­ла­ся пра маё му­зыч­нае вы­ха­ван­не, і што­год, па­чы­на­ючы з 1926-га, мы ездзі­лі з ёй у Мас­кву слу­хаць му­зы­ку ў вы­со­кап­ра­фе­сій­ным вы­ка­нан­ні. Па­мя­таю Анта­ні­ну Ня­жда­на­ву і Ле­ані­да Соб­іна­ва ў опе­ры Ваг­не­ра «Ла­энгрын», а так­са­ма Соб­іна­ва ў парт­ыі Лен­ска­га ў «Яўге­не Ане­гі­не». У тым жа 1926-м па за­пра­шэн­ні Мі­ка­лая Ма­ль­ко па­еха­лі ў Мас­кву слу­хаць у яго вы­ка­нан­ні 1-ю сім­фо­нію Дзміт­рыя Шас­та­ко­ві­ча. Мне та­ды споў­ні­ла­ся 13 га­доў, і за ку­лі­са­мі Ма­ль­ко па­зна­ёміў мя­не з Шас­та­ко­ві­чам, яко­му бы­ло 19. По­тым мы з Шас­та­ко­ві­чам час­та сус­тра­ка­лі­ся.

У Ві­цеб­ску так­са­ма на­вед­ва­лі кан­цэр­ты, спек­так­лі — ка­лі пры­язджа­ла пра­він­цый­ная опе­ра, за­ўсё­ды ха­дзі­лі на яе. З дзя­цін­ства люб­лю опер­ную му­зы­ку і та­му час­та ездзіў у мас­коў­скі Вя­лі­кі тэ­атр па­слу­хаць зна­ка­мі­тых ды­ры­жо­раў — за­пом­ні­лі­ся вы­ступ­лен­ні Ота Клем­пе­рэ­ра, Бру­на Ва­ль­тэ­ра, Дзі­міт­ры­са Міт­ро­пу­ла­са.

А як вы па­ча­лі пра­фе­сій­на за­ймац­ца му­зы­кай?

— Па­сля му­зыч­най шко­лы збі­раў­ся ву­чыц­ца ў Ле­нін­гра­дзе — ві­цяб­ля­не вы­праў­ля­лі­ся ту­ды, мой ба­ць­ка і сяс­тра скон­чы­лі Ле­нін­град­скі ўні­вер­сі­тэт, але лёс рас­па­ра­дзіў­ся іна­чай. У Мін­ску ад­бы­ва­ла­ся сель­ска­гас­па­дар­чая вы­ста­ва, і ба­ць­кі раз­ам са мной па­еха­лі ў ста­лі­цу. Бы­ло ле­та, я да­ве­даў­ся, што ідзе пры­ём у Му­зыч­ны тэх­ні­кум, і вы­ра­шыў па­спра­ба­ваць свае сі­лы, пра­ве­рыць ве­ды пе­рад тым, як ехаць па­сту­паць у Ле­нін­град. У ка­мі­сіі ся­дзе­лі Гео­ргій Пят­роў — за­вуч, Мі­ка­лай Ала­даў і Мі­ха­іл Ма­ты­сон — тэ­арэ­ты­кі. Яны пра­экза­ме­на­ва­лі мя­не — я доб­ра іграў з ліс­та, ве­даў гар­мо­нію і ад­ка­заў на ўсе пы­тан­ні. Та­ды яны пра­па­на­ва­лі мне за­стац­ца ў Мін­ску, Пят­роў ска­заў: «Бу­дзеш зай­мац­ца ў мя­не, у фар­тэ­пі­янным кла­се, і так­са­ма ўлад­кую ця­бе кан­цэр­тмай­страм у Опер­ную сту­дыю». Я па­га­дзіў­ся і быў за­лі­ча­ны ў Му­зыч­ны тэх­ні­кум. Вы­хо­джу на ву­лі­цу, ма­ці і ба­ць­ка мя­не там ча­ка­лі, і ка­лі ска­заў, што мя­не за­лі­чы­лі ў тэх­ні­кум, ба­ць­ка быў не­за­да­во­ле­ны, бо я па­ру­шыў ся­мей­ныя тра­ды­цыі ву­чо­бы ў Ле­нін­гра­дзе.

Так я па­чаў за­ймац­ца ў Пят­ро­ва і па­ра­ле­ль­на пра­ца­ваў у Опер­най сту­дыі кан­цэр­тмай­страм, а так­са­ма ву­чыў­ся па тэ­арэ­тыч­ных дыс­цып­лі­нах у Ала­да­ва. У 1932 го­дзе ў Мін­ску ад­кры­ла­ся кан­сер­ва­то­рыя, там не ха­па­ла сту­дэн­таў, і нам пра­па­на­ва­лі з 3-га кур­са Муз­тэх­ні­ку­ма па­сту­паць у кан­сер­ва­то­рыю. Час­тку пры­ня­лі, час­тку — не, я па­сту­піў. Са Свяр­длоў­ска пры­ехаў вы­кла­даць кам­па­зі­цыю Ва­сіль За­ла­та­роў, пры­вёз з са­бой сва­іх вуч­няў Крош­не­ра, Па­по­ва, Пад­ка­вы­ра­ва. Я так­са­ма па­сту­піў у яго клас, па­ча­лі ўсе раз­ам ву­чыц­ца. За­ла­та­роў быў ве­ль­мі стро­гі, па­тра­ба­ва­ль­ны — не­ўза­ба­ве з 20 яго­ных вуч­няў за­ста­ло­ся то­ль­кі 5, у  тым лі­ку і я.

У 1937 го­дзе скон­чыў кан­сер­ва­то­рыю з адзна­кай, да вы­пус­кно­га экза­ме­ну на­пі­саў «Сказ пра Мя­дзве­дзі­ху». У той год адзна­чаў­ся 100-га­до­вы юбі­лей з ча­су смер­ці Пуш­кі­на, і За­ла­та­роў пра­па­на­ваў нам пуш­кін­скія сю­жэ­ты для кан­тат, я вы­браў «Сказ пра Мя­дзве­дзі­ху». На­пэў­на, што­сь­ці атры­ма­ла­ся, па­ко­ль­кі твор да гэ­та­га ча­су вы­кон­ва­ецца.

А ў на­ступ­ным го­дзе ў кла­ві­ры я на­пі­саў опе­ру «У пуш­чах Па­лес­ся». Не­йкім чы­нам гэ­та ста­ла вя­до­ма, мя­не не­ча­ка­на вы­клі­ка­лі ў Мас­кву па­каз­ваць опе­ру. У Са­юзе кам­па­зі­та­раў ад­бы­ло­ся пра­слу­хоў­ван­не, по­тым Не­мі­ро­віч-Да­нчан­ка слу­хаў маю опе­ру ў ся­бе до­ма, і яна бы­ла пры­ня­тая да па­ста­ноў­кі ў тэ­атры. Са мной за­клю­чы­лі да­га­вор, да­лі гро­шы, і я зра­біў­ся ба­га­тым ча­ла­ве­кам.

Опе­ра ў Мас­кве пра­йшла з вя­лі­кім по­спе­хам, на ад­ным са спек­так­ляў пры­сут­ні­чаў Ста­лін, ён за­пра­сіў мя­не ва ўра­да­вую ло­жу і ска­заў, звяр­та­ючы­ся да тых, хто там пры­сут­ні­чаў: «Вось та­ва­рыш, які пі­ша пра­ві­ль­ную му­зы­ку, не тое што на­шы мас­кві­чы — так на­ва­роч­ва­юць, што ні­чо­га не­ль­га зра­зу­мець». Ён з на­мі гу­та­рыў дзве га­дзі­ны (са мной бы­ла жон­ка) і на бан­ке­це ся­дзеў з на­мі за ад­ным ста­лом: я, мая жон­ка, спя­вач­ка Ла­ры­са Алек­сан­дроў­ская, артыст Ула­дзі­мір Ула­да­мір­скі і Мі­ха­іл Ка­лі­нін. По­тым за опе­ру «У пуш­чах Па­лес­ся» мне пры­су­дзі­лі Ста­лін­скую прэ­мію.

Ве­даю, вы не то­ль­кі пі­са­лі опе­ры, але і пэў­ны час пра­ца­ва­лі ў Бе­ла­рус­кім опер­ным тэ­атры кан­цэр­тмай­страм. Рас­ка­жы­це тро­хі пра гэ­та.

— Сап­раў­ды, у тэ­атры я пра­ца­ваў з 1930 па 1937 га­ды, акам­па­на­ваў усім вя­до­мым са­ліс­там — Ла­ры­се Алек­сан­дроў­скай, Ісі­да­ру Ба­ло­ці­ну, Мі­ха­ілу Дзя­ні­са­ву. Рых­та­ваў са спе­ва­ка­мі «За­ла­ты пеў­нік» Рым­ска­га-Кор­са­ка­ва, іграў увесь скла­да­ны кла­вір. Я доб­ра чы­таў з ліс­та, у мя­не гэ­та атрым­лі­ва­ла­ся лёг­ка.

Да пед­ага­гіч­най пра­цы вас пад­штур­хнуў Ва­сіль За­ла­та­роў ці са­мі да гэ­та­га пры­йшлі?

— Гіс­то­рыя атры­ма­ла­ся та­кая. Ка­лі па­ча­ла­ся вай­на, і мы з жон­кай 24 чэр­ве­ня 1941 го­да пад бом­ба­мі бег­лі з Мін­ска, ішлі пеш­шу, па да­ро­зе сус­трэ­лі артыс­таў МХА­Та. Яны та­ды гас­тра­ля­ва­лі ў Мін­ску, ім так­са­ма да­вя­ло­ся ра­та­вац­ца ўцё­ка­мі. Там бы­лі вя­до­мыя акцё­ры — Мас­квін, Ка­ча­лаў, Тар­ха­наў, Яншын, Да­бран­ра­ваў. Мы з імі па­сяб­ра­ва­лі і по­тым час­та сус­тра­ка­лі­ся, ка­лі жы­лі ў Мас­кве. Бы­ва­лі на ка­пус­ні­ках у МХА­Те — па­мя­таю, як Ала Та­ра­са­ва ўва­саб­ля­ла там Врон­ска­га, а Мас­квін — Ган­ну Ка­рэ­ні­ну. Ве­лі­зар­нае ўра­жан­не зра­біў на мя­не спек­такль «Цар Фё­дар Іа­ана­віч» з Мас­кві­ным у га­лоў­най ро­лі. Ён іграў уз­ру­ша­ль­на, без слёз не ма­гу ўспа­мі­наць. Але са­мы ге­ні­яль­ны быў Мі­ха­іл Чэ­хаў — у 1926 го­дзе ба­чыў яго ў ро­лях Хлес­та­ко­ва і Эры­ка XIV. Ён пра­маў­ляў ці­хім го­ла­сам, але кож­нае сло­ва бы­ло чу­ваць, да­хо­дзі­ла да сэр­ца.

Да­вай­це вер­нем­ся ў 1941 год, ка­лі раз­ам з мха­таў­ца­мі вы пра­бі­ра­лі­ся ў Мас­кву. Што ад­бы­ва­ла­ся да­лей?

— Так, та­ды мы з цяж­кас­цю да­бра­лі­ся да ста­лі­цы. Але па­ко­ль­кі я быў дэ­пу­та­там Вяр­хоў­на­га Са­ве­та, то нам да­лі про­пуск і мы апы­ну­лі­ся ў Мас­кве. Мне пра­па­на­ва­лі па­ехаць у Свяр­длоўск — пра­ца­ваць на­мес­ні­кам ды­рэк­та­ра кан­сер­ва­то­рыі. Там і па­ча­ла­ся мая пед­ага­гіч­ная пра­ца. Ка­лі пры­ехаў, ту­ды па­ча­лі з’яз­джац­ца вя­до­мыя са­вец­кія му­зы­кан­ты: Да­від Ойстрах, Эміль Гі­ле­льс, Леў Аб­орын, Рэ­йн­гольд Глі­эр, Ген­рых Не­йга­уз. Да­рэ­чы, Не­йга­уз пе­рад тым быў арыш­та­ва­ны, і Гі­ле­льс, яко­га Ста­лін лю­біў, ха­дзіў да яго пра­сіць за Ген­ры­ха Гус­та­ва­ві­ча.

А ча­му Не­йга­уза арыш­та­ва­лі? Гэ­та ма­ла­вя­до­мы факт...

— Бо стаў вя­до­мы за­гад Гіт­ле­ра: пры­зна­чыць Ней­га­уза мі­ніс­трам ку­ль­ту­ры па­сля ўзяц­ця Мас­квы фа­шыс­та­мі. Сам Не­йга­уз ні­чо­га пра гэ­та не ве­даў і быў ні пры чым. Та­ды па­сля про­сь­бы Гі­ле­ль­са Ста­лін ска­заў: «Вы­зва­ліць Не­йга­уза і ад­пра­віць у Свяр­длоўск на па­ся­лен­не». Там ды­рэк­та­рам кан­сер­ва­то­рыі з’яў­ляў­ся Лу­пэр, ён ба­яўся пад­піс­ваць за­гад пра за­лі­чэн­не Не­йга­уза на пра­цу і па­пра­сіў зра­біць гэ­та мя­не. «Ана­толь Ва­сі­ль­евіч, — ска­заў ён, — вы лаў­рэ­ат Ста­лін­скай прэ­міі, вам ні­чо­га не бу­дзе, пад­пі­шы­це за­гад, а я ба­юся...» І я пад­пі­саў за­гад. Та­ды мы з Не­йга­узам па­сяб­ра­ва­лі, і гэ­тае сяб­роў­ства пра­цяг­ва­ла­ся да кан­ца яго жыц­ця. Ка­лі ён пры­язджаў у Мінск, за­ўсё­ды за­хо­дзіў да нас у гос­ці.

З які­мі вы­дат­ны­мі асо­ба­мі вы кан­так­та­ва­лі! Яшчэ не зга­да­лі пра сяб­роў­ства з Анта­ні­най Ня­жда­на­вай і Мі­ка­ла­ем Га­ла­ва­на­вым — рас­ка­жы­це бо­льш пад­ра­бяз­на і пра іх.

— Так, яны з’яў­ля­лі­ся для нас з жон­кай леп­шы­мі сяб­ра­мі. Мы кож­ны год пры­язджа­лі да іх на Вя­лік­дзень ці яны да нас. Па­мя­таю ад­но та­кое свя­та, цэр­квы та­ды бы­лі за­чы­не­ныя — ку­ды падзец­ца, дзе пра­вес­ці Ве­лі­код­ную ноч? А Ня­жда­на­ва і Га­ла­ва­наў бы­лі ве­ль­мі рэ­лі­гій­ныя.

Гэ­та бы­ло ў 1940 го­дзе. Яны ка­жуць: «Мы вам ве­рым. У вас ёсць ра­дыё, па­спра­бу­ем зла­віць па ра­дыё Ве­лі­код­ную служ­бу». Сап­раў­ды, мы знай­шлі час­та­ту Бал­гар­ска­га ра­дыё, ішла Ве­лі­код­ная служ­ба з са­бо­ра Аляк­сан­дра Не­ўска­га. Нас з жон­кай та­ды ўзру­шы­ла, як яны ўпа­лі на ка­ле­ні, ка­лі хор па­чаў спя­ваць «Увас­кра­сен­не Тваё, Хрыс­це Бо­жа...» Яны ста­лі го­ра­ча ма­ліц­ца, Ня­жда­на­ва пад­пя­ва­ла, і ка­лі свя­тар у кан­цы пра­мо­віў «і ба­га­тыя, і бед­ныя — усе ідуць у Цар­ства Ня­бес­нае», Ня­жда­на­ва ка­жа Га­ла­ва­на­ву: «Мі­ка­лай Ся­мё­на­віч, і ба­га­тыя так­са­ма ўвой­дуць!» Яна пра­мо­ві­ла гэ­та так на­іўна, з та­кой ве­рай! Яны ж бы­лі ба­га­тыя лю­дзі, і іх гэ­та хва­ля­ва­ла. З на­мі бы­ла мая цеш­ча, да­чка свя­та­ра, мы раз­га­ве­лі­ся. Гос­ці па­чу­ва­лі­ся доб­ра ў нас, і з гэ­та­га мо­ман­ту мы зра­бі­лі­ся вя­лі­кі­мі сяб­ра­мі.

Ве­ль­мі ці­ка­ва, але да­вай­це вер­нем­ся да ва­шай пед­ага­гіч­най дзей­нас­ці ў эва­ку­ацыі...

— У Свяр­длоў­ску вёў інстру­мен­тоў­ку, по­лі­фа­нію, кам­па­зі­цыю. Адзна­чу: по­бач са мной пра­ца­ваў цёз­ка, Ся­мён Ся­мё­на­віч Ба­га­ты­роў, по­тым ён з’яў­ляў­ся пра­рэк­та­рам Мас­коў­скай кан­сер­ва­то­рыі. Та­ды, па­ўта­ру­ся, у Свяр­длоў­ску саб­ра­лі­ся вы­дат­ныя му­зы­кан­ты: Не­йга­уз, Ойстрах, Аб­орын, Ста­ляр­скі, Ха­ча­ту­ран, Ша­по­рын. Усім ім трэ­ба бы­ло мець педа­га­гіч­ную на­груз­ку, і я гэ­тым за­ймаў­ся. Праз аб­кам парт­ыі да­мог­ся, каб рас­ся­лі­лі сем’і эва­ку­ява­ных му­зы­кан­таў, да­мо­віў­ся з саў­га­сам пра хар­ча­ван­не. Так што імкнуў­ся ра­біць ка­рыс­ныя спра­вы...

А ка­лі вы вяр­ну­лі­ся ў Мінск?

— У 1943-м мя­не ад­клі­ка­лі ў Мас­кву для ад­на­ўлен­ня пра­цы Са­юза кам­па­зі­та­раў — та­ды я з’яў­ляў­ся яго стар­шы­нёй. У 1944 го­дзе, ка­лі вы­зва­лі­лі Мінск, мы з жон­кай на са­ма­лё­це вяр­ну­лі­ся ў сваю ква­тэ­ру, там я па­ся­ліў ма­ці, а сам вяр­нуў­ся ў Мас­кву ў 2-па­ка­ёвую агу­ль­ную ква­тэ­ру. У Мас­кве мя­не ха­це­лі зра­біць на­мес­ні­кам ды­рэк­та­ра Інсты­ту­та імя Гне­сі­на, гэ­та пра­па­ноў­ва­лі Глі­эр і Але­на Фа­бі­янаў­на Гне­сі­на. За­пра­ша­лі і ў Мас­коў­скую кан­сер­ва­то­рыю, бо ве­да­лі, як я пра­ца­ваў у Свяр­длоў­ску. Але я не мог здра­дзіць Бе­ла­ру­сі і вяр­нуў­ся ў Мінск. З 1948 го­да рэ­гу­ляр­на за­ймаў­ся пед­ага­гіч­най дзей­нас­цю, а не­ка­ль­кі га­доў, з 1948 па 1962-гі, быў рэ­кта­рам Бел­дзяр­жкан­сер­ва­то­рыі.

Ка­лі я па­сту­піў у кан­сер­ва­то­рыю, то якраз за­спеў ва­ша рэ­ктар­ства. Па­мя­таю, та­ды мя­не ўра­зі­ла, што вы за­пра­ша­лі для пра­цы ў на­шай кан­сер­ва­то­рыі вя­до­мых знач­ных му­зы­кан­таў з Мас­квы, Ле­нін­гра­да, Кі­ева — пад­обныя твор­чыя кан­так­ты, на­пэў­на, бы­ло ня­прос­та арга­ні­за­ваць? На жаль, па­сля вас та­ко­га бо­льш не зда­ра­ла­ся.

— Шка­да, бо ста­сун­кі з му­зы­кан­та­мі і пед­аго­га­мі та­ко­га ўзроў­ню да­юць ве­ль­мі шмат і сту­дэн­там, і вы­клад­чы­кам.

А мо­жа­це ўспом­ніць гэ­тых му­зы­каў?

— Так. Гэ­та вя­до­мыя імё­ны: ві­ялан­чэ­ліст Аляк­сандр Ста­гор­скі, скры­пач Дзміт­рый Цы­га­ноў, кам­па­зі­тар Вік­тар Бе­лы. З імі па­зна­ёміў­ся, ка­лі пад­час вай­ны пра­ца­ваў у Свяр­длоў­ску. Вы­дат­на­га пед­аго­га па ва­ка­ле Яўге­на Ві­цін­га пе­ра­ма­ніў з Ры­гі. У Мін­ску ён да­во­лі доў­га пра­пра­ца­ваў, яму да­лі ква­тэ­ру...

Як у вас атрым­лі­ва­ла­ся ўсё гэ­та арга­ні­за­ваць?

— Я трош­кі на­хаб­нік, ка­рыс­таў­ся доб­рым стаў­лен­нем да мя­не на­ча­льс­тва і зна­хо­дзіў маг­чы­мас­ці аплач­ваць гэ­тым му­зы­кан­там да­ро­гу і гас­ці­ні­цу за кошт дзяр­жа­вы. Не­як мне сы­хо­дзі­ла з рук. На­прык­лад, Дзміт­рый Цы­га­ноў пры­язджаў у Мінск уся­го на 3 дні, а атрым­лі­ваў па­ло­ву пра­фе­сар­скай стаў­кі, але ка­рыс­ці за гэ­ты ка­рот­кі тэр­мін пры­но­сіў шмат. Кан­так­ты з му­зы­кан­та­мі і пед­аго­га­мі най­вы­шэй­ша­га ўзроў­ню не­абход­ныя. За­мы­кац­ца ў са­бе бес­пер­спек­тыў­на. Я па­чаў сваё рэ­ктар­ства з та­го, што стаў за­пра­шаць пад­обных асоб, і гэ­та да­ло ве­ль­мі доб­рыя вы­ні­кі.

Вы­ні­кі ва­шай пед­ага­гіч­най дзей­нас­ці про­ста ўзру­ша­юць...

— З май­го кла­са вы­йшлі мно­гія кам­па­зі­та­ры. Пер­шы­мі вуч­ня­мі ака­за­лі­ся Эдзі Тыр­манд, Ген­рых Ваг­нер, Яўген Гле­баў. Апош­ні па­сту­піў без уся­ля­кай пад­рых­тоў­кі. Пры­йшоў хло­пец у чыр­во­ных шта­нах, сі­няй ка­шу­лі, нот не ве­даў. Ён пры­ехаў з Ма­гі­лё­ва, скон­чыў чы­гу­нач­ны тэх­ні­кум, вы­сту­паў у са­ма­дзей­нас­ці. Хоць гэ­та і не­за­кон­на — браць сту­дэн­та без уся­ля­кай му­зыч­най пад­рых­тоў­кі, я па­йшоў на гэ­та. Зра­бі­лі для яго інды­ві­ду­аль­ны план, Гле­баў па­чаў за­ймац­ца і зра­біў­ся май­страм. Зда­ра­ецца та­кое ў жыц­ці. Інша­га ву­чыш, ву­чыш, а з яго ні­чо­га не атрым­лі­ва­ецца.

Ана­толь Ва­сі­ль­евіч, вы ства­ры­лі цэ­лую кам­па­зі­тар­скую шко­лу, а хто з ва­шых вуч­няў мог бы пра­цяг­нуць ва­шу спра­ву?

— Яўген Гле­баў здо­леў бы, Вік­тар Вой­цік. Андрэя Мды­ва­ні я стаў­лю вы­со­ка — сап­раў­дны пра­фе­сі­янал, на­пі­саў вы­дат­ны ба­лет «Страс­ці». Ула­дзі­мір Со­лтан здат­ны быў пра­цяг­нуць маю спра­ву, меў вы­дат­ны та­лент, але не за­ймаў­ся пед­аго­гі­кай. Ён на­пі­саў дзве опе­ры, пры­чым ве­ль­мі яркія, а я лі­чу, што опер­ная твор­часць — са­мае вы­со­кае. Ка­лі ча­ла­век на­пі­ша опе­ру, ён мо­жа ўсё. Шка­да, што Со­лтан так ра­на па­мёр.

На ваш по­гляд, як трэ­ба вы­кла­даць кам­па­зі­цыю?

— Ня­ма пэў­ных рэ­цэп­таў: ра­бі так і так. Тут па­трэб­ны інды­ві­ду­аль­ны пад­ыход да кож­на­га, бо ад­на­му пад­аба­ецца та­кі стыль, дру­го­му — іншы. Трэ­ба слу­хаць шмат му­зыч­ных тво­раў, гу­та­рыць з вуч­ня­мі, рас­па­вя­даць пра жыц­цё кам­па­зі­та­раў, эпо­ху, у якую тыя жы­лі. Па­жа­да­на за­ха­піць ча­ла­ве­ка, каб ён па­лю­біў му­зы­ку. На жаль, кам­па­зі­та­ры час­та лю­бяць ся­бе, а не му­зы­ку. Уво­гу­ле пед­агог па­ві­нен быць ад­ука­ва­ным ча­ла­ве­кам, аўта­ры­тэ­там для сту­дэн­таў. Гэ­та ве­ль­мі су­р’ёз­ная спра­ва... 

Ірына Мільто, Аляксандр Мільто