Парт­рэт у му­зей­ным фар­ма­це

Ме­на­ві­та та­му імкнен­не на­блі­зіц­ца да та­ямні­цы па­знан­ня «ча­ла­ве­ча­га» за­ўсё­ды пры­цяг­ва­ла мно­гіх твор­цаў. Ад­нак сён­ня на вы­ста­вах су­час­на­га мас­тац­тва парт­рэт стаў не­шмат­лі­кім. Гэ­та да­ты­чыц­ца і айчын­най мас­тац­кай сцэ­ны. Тым ці­ка­вей пе­ра­гар­таць ста­рон­кі гіс­то­рыі гэ­та­га жан­ру, зня­та­га з «архіў­най» па­лі­цы і прад­стаў­ле­на­га на вы­ста­ве «Су­час­ні­кі ХХ. Ста­год­дзе бе­ла­рус­ка­га парт­рэ­та» ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі Рэ­спуб­лі­кі Бе­ла­русь.

Па­пя­рэд­няя мо­на­жан­ра­вая вы­ста­ва парт­рэ­та ў На­цы­яна­ль­ным мас­тац­кім му­зеі «Бе­ла­рус­кі парт­рэт 1940—1960-х гг.» ад­бы­ла­ся ў 1996 го­дзе, бо­льш за два дзе­ся­ці­год­дзі та­му, і ахоп­лі­ва­ла то­ль­кі ка­рот­кі ад­рэ­зак ча­су. Та­му на ад­крыц­ці на­ступ­най парт­рэт­най вы­ста­вы док­тар гіс­та­рыч­ных на­вук, пра­фе­сар Аляк­сандр Гу­жа­лоў­скі адзна­чыў: «Тут мож­на сме­ла чы­таць лек­цыю па гіс­то­рыі ку­ль­ту­ры Бе­ла­ру­сі, па­ко­ль­кі ві­зу­аль­нае ўяў­лен­не аб гіс­то­рыі — ад­но з са­мых моц­ных і за­па­мі­на­ль­ных». Але ці атры­ма­ла­ся ў нас сён­ня ства­рыць сап­раў­дны гіс­та­рыч­ны ра­ман у асо­бах? Пра­ана­лі­за­ваць жанр парт­рэ­та не то­ль­кі ў кан­тэк­сце асаб­лі­вас­цей раз­віц­ця вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, але і ў бо­льш шы­ро­кіх меж­ах: куль­тур­ных, па­лі­тыч­ных, са­цы­яль­ных? Маг­чы­ма, так. Са­праў­­ды, з ад­на­го бо­ку, вы­ста­ва з да­стат­ко­вай до­ляй аб’ектыў­нас­ці праз эва­лю­цыю парт­рэт­на­га жан­ру ад­люс­тра­ва­ла зме­ны гіс­та­рыч­на­га шля­ху на­шай кра­іны ў ХХ ста­год­дзі. Тут ёсць усе: дэ­ка­дэн­цкія спа­да­ры і да­мы па­чат­ку ста­год­дзя і інтэ­лі­ген­цыя 1920—30-х, удар­ні­кі і кал­гас­ні­кі са­вец­ка­га ча­су, прад­стаў­ні­кі андэг­раў­нду 1980-х. Да та­го ж гэ­ты маш­таб­ны пра­ект аб’яднаў пра­к­тыч­на ўсе га­лоў­ныя мас­тац­кія ка­лек­цыі на­шай кра­іны — На­цы­яна­ль­на­га мас­тац­ка­га му­зея, Ві­цеб­ска­га аб­лас­но­га кра­язнаў­ча­га му­зея, фон­даў На­цы­яна­ль­на­га цэн­тра су­час­ных мас­тац­тваў, Бе­ла­рус­ка­га са­юза мас­та­коў, а так­са­ма збо­раў пры­ват­ных ка­лек­цы­яне­раў Аляк­сан­дра і І­ны Ра­да­евых, Андрэя Пля­са­на­ва, пер­са­на­ль­ных ка­лек­цый.

З інша­га бо­ку, пра па­ўна­ту прад­стаў­ле­на­га ма­тэ­ры­ялу тут ка­заць не вы­па­дае. Ацэн­ка пра­цэ­саў, што ад­бы­ва­лі­ся ў ХХ ста­год­дзі ў га­лі­не плас­тыч­ных мас­тац­тваў у на­шай кра­іне, — за­да­ча не з про­стых. Бо, на жаль, па­ка­заць цэ­лас­ную, інтэ­граль­­ную кар­ці­ну раз­віц­ця бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва і, у пры­ват­нас­ці, жан­ру парт­рэ­та пер­шай па­ло­вы ХХ ста­год­дзя не­маг­чы­ма. Вя­лі­кая Айчын­ная вай­на ўнес­ла сур’ёзныя ка­рэк­ты­вы ў за­ха­ва­насць на­шай спад­чы­ны. Фон­ды Кар­цін­най га­ле­рэі бы­лі раз­ра­ба­ва­ны, вя­лі­кая ко­ль­касць каш­тоў­нас­цей пра­па­ла бяс­след­на. То­ль­кі ма­лая час­тка ра­бот бы­ла вер­ну­та па­сля вай­ны з Гер­ма­ніі, шмат­лі­кія «пра­грам­ныя тво­ры» стра­ча­ны на­заў­жды. А не­ка­то­рыя май­стры за­ста­лі­ся ў бе­ла­рус­кім мас­тац­тве ўся­го то­ль­кі сва­імі імё­на­мі, як за­ха­ва­ны на парт­рэ­це Лей­бы Аль­пя­ро­ві­ча Мі­ка­лай Бонч-Асма­лоў­скі, што як дэн­дзі ся­дзіць у крэс­ле. Та­му ўба­чыць усю кар­ці­ну раз­віц­ця бе­ла­рус­ка­га парт­рэ­та скла­да­на, мы то­ль­кі мо­жам пры­адчы­ніць гэ­тыя дзве­ры.

Вар­та так­са­ма адзна­чыць і свя­до­мае неўклю­чэн­не ў экс­па­зі­цый­ны шэ­раг парт­рэ­таў Ле­ні­на, Ста­лі­на і іншых лю­дзей ула­ды, та­му ХХ ста­год­дзе бы­ло па­ка­за­на хут­чэй у трак­тоў­цы мас­тац­ка-эстэ­тыч­най, чым гіс­та­рыч­най. За­да­ча пра­екта скла­да­ла­ся ў тым, каб апі­саць зме­ны, што зве­да­ла мас­тац­тва ў вы­ні­ку ка­рэн­ных гра­мад­скіх зру­хаў, вы­лу­чыць зна­ка­вых мас­та­коў і зра­зу­мець, у чым бы­лі асаб­лі­вас­ці іх тво­раў і іх не­зга­са­ль­ная каш­тоў­насць.

Парт­рэт­ны жанр пер­шых двух дзе­ся­ці­год­дзяў ХХ ста­год­дзя звя­за­ны з твор­час­цю ў асноў­ным трох мас­та­коў — Яка­ва Кру­ге­ра, Юда­ля Пэ­на і Лей­бы Аль­пя­ро­ві­ча. Гэ­тыя твор­цы вы­сту­па­юць у гіс­то­рыі бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва перш за ўсё як парт­рэ­тыс­ты. Парт­рэ­тыс­ты, якія за­ха­ва­лі інды­ві­ду­аль­насць гу­бер­нскай элі­ты, ства­ры­лі сен­ты­мен­та­ль­на-па­этыч­ныя воб­ра­зы жа­но­чай на­ту­ры, пе­рад­алі ты­па­жы ста­рас­вец­кай мя­жы асе­лас­ці і па­кі­ну­лі нам у спад­чы­ну ка­мер­ныя вы­явы сва­іх род­ных і бліз­кіх лю­дзей. Ад­сюль у асноў­ным не­вя­лі­кія па фар­ма­це парт­рэ­ты гэ­та­га пе­ры­яду, што спа­лу­ча­юць у са­бе ад­на­ча­со­ва па­ра­днасць, са­лон­насць і ка­мер­насць і ўва­саб­ля­юць свет пры­ват­на­га ча­ла­ве­ка. Та­кой ро­лі і та­ко­му ха­рак­та­ру твор­час­ці спры­ялі і эстэ­тыч­ныя ідэ­алы і па­тра­ба­ван­ні за­каз­чы­каў, і ў цэ­лым пра­він­цы­яль­ная па­эты­ка.

Пе­ра­ход ад «кла­січ­ных» для XIX ста­год­дзя норм і пры­яры­тэ­таў да ма­дэр­ніз­му і аван­гар­ду, якія імклі­ва ад­бы­ва­лі­ся ў ста­ліч­ным ася­род­дзі, у бе­ла­рус­кім мас­тац­тве здзей­сніў­ся кры­ху па­зней. У пер­шыя дзе­ся­ці­год­дзі ХХ ста­год­дзя ў твор­час­ці бе­ла­рус­кіх аўта­раў да­мі­ну­ючы­мі за­ста­ва­лі­ся пры­нцы­пы кла­січ­на­га рэ­аліз­му, по­зня­га пе­радзвіж­ніц­тва, на іх сфар­ма­ва­ла­ся крэ­да адзна­ча­ных мас­та­коў, што на­ра­дзі­лі­ся ў XIX ста­год­дзі, але ўсту­пі­лі ў ста­год­дзе ХХ.

Асо­бны тып парт­рэ­та з ві­да­воч­на вы­яўле­ным жан­ра­вым, бі­ягра­фіч­ным па­чат­кам вы­лу­чае твор­часць Юда­ля Пэ­на. Ува­саб­лен­не парт­рэ­та­ва­ных за­ўсё­ды су­пра­ва­джа­ецца кра­са­моў­ным для ча­ла­ве­ка све­там рэ­чаў, як у прад­стаў­ле­ным на вы­ста­ве парт­рэ­це яго ву­ча­ні­цы Але­ны Ка­біш­чар-Якер­сон, ад­люс­тра­ва­най у інтэр’еры май­стэр­ні.

У парт­рэт­най твор­час­ці Кру­ге­ра пе­ра­ва­жае ці­ка­васць да інтым­на­га ха­рак­та­ру па­лот­наў, ка­мер­ных маш­та­баў. Мас­так пра­явіў ся­бе не то­ль­кі як та­ле­на­ві­ты жы­ва­пі­сец, але і як тон­кі псі­хо­лаг, здоль­­ны пра­нік­нуць ва ўнут­ра­ны свет ча­ла­ве­ка, як у ра­бо­це «Дзяў­чын­ка ў чыр­во­ным. Парт­рэт да­чкі Са­фіі (?)», парт­рэце мін­скай мас­тач­кі-ама­тар­кі і ме­цэ­нат­кі Па­ль­мі­ры Мрач­коў­скай.

Твор­часць Лей­бы Аль­пя­ро­ві­ча, са­ма­га ма­ла­до­га ся­род «кла­січ­най» тры­яды бе­ла­рус­кіх мас­та­коў, вы­хо­дзіць за рам­кі на­тур­на­га парт­рэ­та­ван­ня, убі­ра­ючы ў ся­бе «га­ла­сы» мас­тац­кіх плы­няў мя­жы эпо­хі: сім­ва­ліз­му, ра­ман­тыз­му, ма­дэр­ну. У яго парт­рэ­тах уз­ні­кае ўлас­ці­вы сім­ва­ліз­му на­строй та­ямні­цы, фі­ла­са­фіч­нас­ці све­та­адчу­ван­ня. У іх рас­кры­ва­юцца тон­кія ню­ансы ў сфе­ры ду­мак і па­чуц­цяў і ясна ад­чу­ва­ецца на­блі­жэн­не пе­ра­мен айчын­най гіс­то­рыі, што то­іцца за знеш­нім, рэ­прэ­зен­та­тыў­ным аб­ліч­чам парт­рэ­та­ва­ных.

Па­чы­на­ючы з 1920-х у бе­ла­рус­кім вы­яўлен­чым мас­тац­тве на­зі­ра­ецца пэў­ны ад­ыход ад ка­но­наў ака­дэ­міз­му і жы­ва­піс­на-плас­тыч­ных пры­нцы­паў по­зня­га пе­радзвіж­ніц­тва на ка­рысць но­вай воб­раз­най мо­вы, па­бу­да­ва­най на сін­тэ­зе на­цы­яна­ль­на­га ка­ла­ры­ту і тра­ды­цый ма­дэр­ніз­му. Гэ­та ста­ла на­ступ­ствам пра­цэ­су «на­цы­яна­ль­на­га ад­ра­джэн­ня», ка­лі мно­гія мас­та­кі імкну­лі­ся рас­шыф­ра­ваць са­ма­быт­ныя тра­ды­цыі мі­ну­ла­га, «раз­га­ва­рыць» на­цы­яна­ль­ную ку­ль­ту­ру, па­чаць вес­ці з ёй плён­ны ды­ялог у меж­ах но­вых фар­ма­ль­ных мас­тац­кіх пры­ёмаў сім­ва­ліз­му, по­стім­прэ­сі­яніз­му, фа­віз­му, экс­прэ­сі­яніз­му, се­за­ніз­му.

Но­вую ста­рон­ку ў гіс­то­рыю бе­ла­рус­ка­га парт­рэт­на­га жы­ва­пі­су ўпі­са­лі Мі­хась Фі­лі­по­віч і Мі­хась Ста­ню­та, якія аб­апі­ра­лі­ся на на­род­нае мас­тац­тва і арга­ніч­на вы­ка­рыс­тоў­ва­лі ў сва­ёй твор­час­ці вы­яўлен­чы фа­льк­лор з яго экс­прэ­сі­яй, cа звя­дзен­нем інды­ві­ду­аль­ных рыс да ты­пу. Ад­сюль і вы­яўлен­чыя асаб­лі­вас­ці «Парт­рэ­та да­чкі» Мі­ха­ся Ста­ню­ты, «Ста­ро­га-бе­ла­ру­са з лю­ль­кай» і «Ста­ро­га-па­сту­ха з раж­ком» Мі­ха­ся Фі­лі­по­ві­ча — пры­яры­тэт пля­мы і плос­кас­ці за­мест аб’ёму, дэ­ка­ра­ты­візм ко­ле­ру і ў цэ­лым лі­ней­на-дэ­ка­ра­тыў­ная сіс­тэ­ма, якая ад­люс­троў­вае на­цы­яна­ль­ны ка­ла­рыт.

Асоб­ную ста­рон­ку гіс­то­рыі бе­ла­рус­ка­га мас­тац­тва гэ­та­га пе­ры­яду прад­стаў­ля­юць мас­та­кі За­ход­няй Бе­ла­ру­сі. Пры за­ха­ван­ні вер­нас­ці на­тур­най пе­рад­ачы і ў цэ­лым рэ­аліс­тыч­най асно­вы пра­цам «Парт­рэт спя­вач­кі Ган­ны Ваш­кель» Язэ­па Драз­до­ві­ча, «Парт­рэт Ста­ніс­ла­ва Гля­коў­ска­га» Пят­ра Сер­гі­еві­ча, «Парт­рэт дзяў­чын­кі» Па­ўла Южы­ка ўлас­ці­вы ра­ман­ты­за­цыя і сім­ва­лі­за­цыя ў ад­люс­тра­ван­ні вы­яўлен­чай фор­мы, пэў­ная плас­тыч­ная сва­бо­да. Твор­цы зна­хо­дзі­лі фор­мы і ме­та­ды па­ка­зу на­цы­яна­ль­на­га ха­рак­та­ру, фар­му­ючы так зва­ны стыль «бе­ла­рус­ка­га ра­ман­тыз­му».

На жаль, плён­ны пе­ры­яд асва­ення на­цы­яна­ль­ных тра­ды­цый і плас­тыч­ных экс­пе­ры­мен­таў у па­чат­ку 1930-х змя­ня­ецца адзі­ным ме­та­дам са­вец­ка­га мас­тац­тва — «са­цы­яліс­тыч­ным рэ­аліз­мам». Жыц­цё мас­тац­тва пад­па­рад­коў­ва­ецца ідэ­ало­гіі, ства­рэн­ню парт­рэ­та эпо­хі са­цы­яль­ных пе­ра­ўтва­рэн­няў. Дух і атмас­фе­ру 1930-х пе­рад­аюць парт­рэт­ныя вы­явы но­вых ге­ро­яў ча­су — кам­са­мо­ль­цаў, удар­ні­каў, кал­гас­ні­каў, лёт­чы­каў, пра­цоў­ных. Ры­сы парт­рэ­та ты­пу пе­рад­авых са­вец­кіх лю­дзей за­ха­ва­лі ў сва­іх тво­рах Яўген Ці­ха­но­віч, Люд­мі­ла Зда­ноў­ская, Юдаль Пэн, Якаў Кру­гер і інш.

На­ступ­ны пе­ры­яд раз­віц­ця парт­рэ­та звя­за­ны са зме­на­мі ўмоў жыц­ця пад­час Вя­лі­кай Айчын­най вай­ны. Цяж­кія аб­ста­ві­ны гэ­та­га пе­ры­яду ад­бі­лі­ся і на ха­рак­та­ры вы­яўлен­ча­га мас­тац­тва, і на яго ві­да­вых і жан­ра­вых пры­яры­тэ­тах. Мас­тац­тва пе­ра­но­сіць акцэн­ты на гра­фі­ку, у жан­ра­вым рэ­пер­ту­ары з’яўля­ецца фран­та­вая за­ма­лёў­ка, ка­лі воб­ра­зы ва­енных ства­ра­лі­ся не па­сля біт­ваў, а не­пас­рэд­на на пе­рад­авой па­між ба­ямі: у парт­ызан­скіх пун­к­тах, мед­сан­ба­тах і г.д. Та­кія парт­рэ­ты-эцю­ды, дзе ча­ла­век прад­стаў­ле­ны ў дзей­снай уз­ае­ма­су­вя­зі з на­ва­ко­ль­ным яго све­там, па­кі­ну­лі нам бе­ла­рус­кія мас­та­кі Сяр­гей Ра­ма­наў, Ген­рых Бржа­зоў­скі, Сця­пан Андру­хо­віч, Мі­ха­іл Бе­льс­кі, Іса­ак Да­ві­до­віч. Як пра­ві­ла, гэ­та па­ясныя ці па­груд­ныя вы­явы з бо­льш ста­ран­на вы­пі­са­ны­мі га­ла­вой і ры­са­мі тва­ру, аб­агу­ль­не­на, бег­ла на­ме­ча­ны­мі лі­ні­ямі фі­гу­ры. По­бач з аўтар­скім под­пі­сам змяш­чаў­ся і ка­рот­кі тлу­ма­ча­ль­ны тэкст, дзе па­зна­ча­лі­ся мес­ца, на­зва ва­еннай апе­ра­цыі, фрон­ту, злу­чэн­ня, час­ці, а так­са­ма звес­ткі пра ча­ла­ве­ка, з яко­га пі­саў­ся парт­рэт.

Но­вая, да­ку­мен­та­ліс­цкая якасць, яшчэ бо­льш усвя­дом­ле­нае зна­чэн­не бя­гу­чых падзей шмат у чым вы­зна­чы­лі ры­сы, улас­ці­выя сты­ліс­ты­цы гэ­тых ра­бот, не­пат­ра­ба­ва­ль­ных, ла­ка­ніч­ных і пра­ўдзі­вых. У іх ня­ма не­йкіх фар­ма­ль­ных ад­крыц­цяў, кло­па­ту пра фор­му і мо­ву, пра плас­тыч­ную за­вер­ша­насць, яны па­збаў­ле­ны вон­ка­ва­га глян­цу. Ча­сам мо­жа здац­ца, што мас­так ад­кі­ну­ты аб­ста­ві­на­мі на­зад — да «азбу­кі», з якой па­чы­наў свой шлях у пра­фе­сіі. Каш­тоў­насць іх за­клю­ча­ецца пе­рад­усім у сме­лай свед­ка­вай інта­на­цыі, жыц­цё­вай да­клад­нас­ці.

Жы­ва­піс­ныя парт­рэ­ты, вы­ка­на­ныя ў ва­енны пе­ры­яд, мож­на ўмоў­на падзя­ліць на дзве гру­пы. Пер­шую скла­да­юць так зва­ныя ва­енныя парт­рэ­ты, пры­чым важ­на адзна­чыць, што пе­ра­ва­жа­юць ад­люс­тра­ван­ні не ва­ена­ча­ль­ні­каў, а парт­рэ­ты ра­да­вых бай­цоў Чыр­во­най Арміі. Сап­раў­ды ўсе­на­род­ная вай­на, ма­са­выя подзві­гі про­стых лю­дзей, якія па­йшлі на фронт і не тры­ма­лі да та­го зброі ў ру­ках, аб­умо­ві­лі па­вы­ша­ную ці­ка­васць мас­та­коў да рас­крыц­ця воб­ра­заў сціп­лых, але сап­раў­дных ге­ро­яў. Ад­сюль пі­ль­ны інта­рэс да псі­ха­ла­гіч­на­га склад­ні­ка, да раз­на­стай­ных пра­яў асо­бас­на­га па­чат­ку ма­дэ­ляў, якія знай­шлі сваё пе­ра­ка­наў­чае ўва­саб­лен­не ў парт­рэ­тах Яўге­на Кра­соў­ска­га, Яўге­на Зай­ца­ва, Іса­ака Да­ві­до­ві­ча і інш.

Іншая раз­на­від­насць жы­ва­піс­на­га парт­рэ­та ва­енна­га ча­су па­ка­за­на ў пра­цах, дзе ад­люс­тра­ва­ны лю­дзі мас­тац­тва. З’яўлен­не та­кіх тво­раў бы­ло вы­клі­ка­на тым, што ў тра­гіч­ныя дні вай­ны мно­гія прад­стаў­ні­кі твор­чай інтэ­лі­ген­цыі так­са­ма ва­ява­лі, зма­га­лі­ся з во­ра­гам сва­ёй збро­яй — збро­яй мас­тац­тва. У кан­цэр­тных фран­та­вых бры­га­дах удзе­ль­ні­ча­лі Аляк­сан­дра Мі­ка­ла­ева, Глеб Гле­баў, Ла­ры­са Алек­сан­дроў­ская, Ісі­дар Ба­ло­цін і так далей.

Па ме­ры на­блі­жэн­ня пе­ра­мо­гі з’яўля­юцца парт­рэ­ты вай­скоў­цаў у ге­ра­іза­ва­ным вы­гля­дзе. Пе­рад са­вец­кім мас­тац­твам бы­ла па­стаў­ле­на за­да­ча ства­рэн­ня «по­мні­ка эпо­хі», пра­слаў­лен­ня пра­ва­ды­роў і ге­ро­яў вай­ны. Уз­ні­кае «се­рый­ны» ўзор па­ра­дна­га парт­рэ­та ге­роя-ва­енна­га з усі­мі звык­лы­мі ры­са­мі: з эпа­ле­та­мі і ордэ­на­мі, пра­та­ко­ль­на-да­клад­ным ад­люс­тра­ван­нем знеш­ня­га вы­гля­ду ма­дэ­лі, стэ­рэа­тып­на плас­тыч­най ма­не­рай.

Та­кі рэ­прэ­зен­та­тыў­ны парт­рэт пан­аваў у бе­ла­рус­кім мас­тац­тве амаль да ся­рэ­дзі­ны 1950-х. То­ль­кі па­лі­тыч­ныя і са­цы­яль­ныя зме­ны, звя­за­ныя з раз­вян­чан­нем ку­ль­ту асо­бы, унес­лі істот­ныя ка­рэк­ты­вы ў ба­чан­не за­дач, што ста­ялі пе­рад мас­тац­твам. На мес­ца пра­змер­най па­мпез­нас­ці, ідэй­нас­ці, па­ра­днас­ці і пра­та­ко­ль­на­га па­сля­ва­енна­га мас­тац­тва пры­йшла ра­ман­ты­ка «ад­лі­гі» — ра­ман­ты­ка буд­няў жыц­ця про­ста­га ча­ла­ве­ка.

У мас­та­коў з’яўля­юцца но­выя інта­рэ­сы — як у тэ­ма­тыч­ным пла­не, так і ў пад­ыхо­дзе да плас­тыч­най вы­раз­нас­ці. У тэ­ма­тыч­ным рэ­пер­ту­ары ства­ра­юцца вы­явы «ге­роя на­шых дзён»: пра­цоў­на­га і на­ву­коў­ца, дзея­ча ку­ль­ту­ры і кал­гас­ні­ка, сту­дэн­та і ўра­ча. На вы­ста­вах уз­нёс­лыя воб­ра­зы артыс­тыз­му ў парт­рэ­тах ба­ле­рын і актрыс су­сед­ні­ча­юць з жыц­цес­цвяр­джа­ль­ны­мі парт­рэ­та­мі са­вец­кіх пра­цаў­ніц, пра­нік­нё­ныя і гул­лі­выя дзі­ця­чыя тва­ры — з па­гру­жа­ны­мі ў на­пру­жа­ную пра­цу аб­ліч­ча­мі на­ву­коў­цаў.

Ад­бы­ва­ецца аб­наў­лен­не і воб­раз­на-плас­тыч­ных маг­чы­мас­цей мо­вы мас­тац­тва. Пе­ра­адо­ль­ва­ецца пэў­ная за­сты­ласць ака­дэ­міч­най вы­вуч­кі, мас­та­кі імкнуц­ца за­ха­ваць све­жасць ура­жан­ня, пе­рад­аць сва­бо­ду жы­ва­піс­на­га ды­хан­ня. Па­вы­ша­ецца знач­насць ко­ле­ра­ва­га ра­шэн­ня па­лат­на, ды­на­міч­нас­ці кам­па­зі­цыі, экс­прэ­сіі жэс­ту і эцюд­нас­ці.

Істот­ным укла­дам у раз­віц­цё бе­ла­рус­ка­га парт­рэт­на­га жы­ва­пі­су ў гэ­ты час ста­ла твор­часць Іва­на Ахрэм­чы­ка, На­та­на Во­ра­на­ва, Яўге­на Ха­ры­то­нен­кі, Ула­дзі­мі­ра Стэ­ль­ма­шон­ка, Ле­ані­да Шча­мя­лё­ва, Аляк­сан­дра Кіш­чан­кі ды інш.

У кан­цы 1960-х — па­чат­ку 1970-х ці­ка­васць да воб­ра­за ча­ла­ве­ка на­бы­вае но­вую афар­боў­ку, мас­та­кі за­ся­ро­джва­юць ува­гу на асоб­ным ча­ла­ве­ку не як на прад­стаў­ні­ку якой-не­будзь пра­фе­сіі або са­цы­яль­на­га плас­та, а як на інды­ві­ду­аль­нас­ці. У парт­рэт­ным жан­ры ўзмац­ня­юцца суб’ектыў­ныя, псі­ха­ла­гіч­ныя аспек­ты інтэр­прэ­та­цыі воб­ра­за ма­дэ­лі, па­вы­ша­ецца ро­ля аса­цы­ятыў­ных, ме­та­фа­рыч­ных, але­га­рыч­ных і зна­ка­ва-сім­ва­ліч­ных кам­па­нен­таў, усклад­ня­ецца плас­тыч­ная струк­ту­ра парт­рэ­та ў цэ­лым, мно­гія парт­рэт­ныя вы­явы імкнуц­ца да парт­рэ­та-кар­ці­ны.

Мод­ным ста­но­віц­ца парт­рэт інтэ­лек­ту­ала — ву­чо­на­га, фі­ло­са­фа, пі­сь­мен­ні­ка. Асаб­лі­ва трэ­ба адзна­чыць но­вы жанр парт­рэ­та-рэ­кан­струк­цыі. Па­пу­ляр­насць твор­час­ці бе­ла­рус­кіх пі­сь­мен­ні­каў ад­бі­ла­ся на ўзнік­нен­ні шмат­лі­кіх парт­рэ­таў Алаі­зы Па­шке­віч, Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча, Янкі Ку­па­лы і Яку­ба Ко­ла­са. Ха­рак­тэр­ным з’яўля­ецца і інта­рэс мас­та­коў Але­ся Ма­рач­кі­на, Вік­та­ра Мар­каў­ца да ча­ла­ве­ка ў га­дах, што ўва­со­бі­ла­ся ў шэ­ра­гу вы­яў. Ледзь ці не ўпер­шы­ню за мі­ну­лыя не­ка­ль­кі дзе­ся­ці­год­дзяў уз­ні­кае ці­ка­васць да вы­яўлен­чых тра­ды­цый на­род­най ку­ль­ту­ры, мас­та­кі ўво­дзяць у кам­па­зі­цый­ную кан­ву парт­рэ­таў улас­ці­выя тра­ды­цый­най ку­ль­ту­ры сім­ва­лы і зна­кі, «апра­на­юць» парт­рэ­та­ва­ных у на­род­ны кас­цюм.

Рэ­зкія гра­мад­ска-па­лі­тыч­ныя пе­ра­ме­ны ў жыц­ці кра­іны ў 1980-я адзна­чы­лі па­ча­так но­ва­га пе­ры­яду ў раз­віц­ці мас­тац­кай ку­ль­ту­ры. Гэ­та не про­ста зме­на па­ка­лен­няў, а зме­на адзі­най мас­тац­ка-эстэ­тыч­най кан­цэп­цыі са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му раз­на­стай­нас­цю ідэй, сты­ляў і форм.

У ад­ным з са­мых кан­сер­ва­тыў­ных жан­раў — парт­рэ­це — так­са­ма ад­бы­ваў­ся актыў­ны твор­чы по­шук, які ад­біў­ся як у ме­та­дах жы­ва­піс­на-плас­тыч­най інтэр­прэ­та­цыі, так і ў са­мім пад­ыхо­дзе да рас­крыц­ця ма­ра­ль­на-псі­ха­ла­гіч­ных аспек­таў ча­ла­ве­чай інды­ві­ду­аль­нас­ці.

Гэ­ты по­шук стаў рэ­акцы­яй на вос­трыя па­лі­тыч­ныя, на­цы­яна­ль­ныя, эка­ла­гіч­ныя пы­тан­ні: прад­чу­ван­не не­паз­беж­нас­ці гла­ба­ль­ных пе­ра­ме­наў пе­ра­но­сяць мас­та­коў ад знеш­няй, апі­са­ль­най, аб­агу­ль­не­най і ты­по­вай трак­тоў­кі воб­ра­заў да рас­крыц­ця ча­ла­ве­чай інды­ві­ду­аль­нас­ці, да­сле­да­ван­ня ду­хоў­на­га све­ту кан­крэт­на­га ча­ла­ве­ка. На пер­шы план вы­хо­дзіць псі­ха­ла­гіч­ны па­ча­так, сім­ва­ліч­ная змяс­тоў­насць, ме­та­фа­рыч­ная іншас­ка­за­ль­насць. К кан­цу 1980-х раз­важ­лі­вы, да­пыт­лі­вы ча­ла­век, які звед­вае жа­дан­не спаз­наць, у чым сэнс яго зям­но­га існа­ван­ня, ста­но­віц­ца пе­ра­важ­ным сю­жэ­там бе­ла­рус­ка­га парт­рэ­та.

Пад­обнае ўзмац­нен­не эма­цый­на-псі­ха­ла­гіч­на­га па­чат­ку ў трак­тоў­цы воб­ра­заў аб­умо­ві­ла і ўсклад­нен­не ма­дэ­лі кар­цін­най пра­сто­ры, на­сы­чэн­не яго ман­таж­на-ка­лаж­ны­мі пры­нцы­па­мі фор­маў­тва­рэн­ня, не­ча­ка­ны­мі ра­кур­са­мі і но­вы­мі пра­екцы­ямі. На зме­ну па­ка­лен­ным вы­явам, ад­люс­тра­ва­ным у фас або про­філь ста­тыч­ным по­ста­цям пры­хо­дзяць больш скла­да­ныя плас­тыч­на-пра­сто­ра­выя ра­шэн­ні. Жы­ва­піс­цы Ула­дзі­мір Тоў­сцік, Алег Ма­ці­евіч, Мі­ка­лай Се­ляш­чук, Алесь Ма­рач­кін над­аюць знач­на больш ува­гі рас­пра­цоў­цы ася­род­дзя ва­кол парт­рэ­та­ва­на­га, да­ма­га­ючы­ся ад­чу­ван­ня яго на­сы­ча­нас­ці і ды­на­міч­нас­ці.

У гэ­ты ж час склад­ва­ецца і пласт мас­та­коў, якія ўтва­ра­юць у да­лей­шым так зва­нае «іншае мас­тац­тва», «андэг­раўнд» або «дру­гі аван­гард». Фар­ма­ван­не но­ва­га па­ка­лен­ня мас­тац­кай сцэ­ны ад­бы­ва­ла­ся на фо­не «пе­ра­бу­до­вы», ка­лі са­ма аб’ектыў­ная рэ­аль­насць бы­ла бо­льш іра­цы­яна­ль­най за лю­бы экс­прэ­сі­яніс­цкі гра­тэск. Маг­чы­ма, та­му вы­ні­кам раз­ва­жан­няў Люд­мі­лы Ру­са­вай, Ула­дзі­мі­ра Аку­ла­ва, Вік­та­ра Пят­ро­ва, Ві­та­ля Чар­наб­ры­са­ва, Арту­ра Клі­на­ва, Аляк­сея Жда­на­ва, Вік­та­ра Шыл­ко і мно­гіх іншых фі­гу­ран­таў «но­вай хва­лі» час­цей за ўсё ста­но­віц­ца аўта­пар­трэт, у якім з бяз­лі­тас­най пра­ўдзі­вас­цю ад­бі­ва­юцца сум­не­вы і тры­во­гі, іро­нія і гра­тэск, ду­хоў­ныя шу­кан­ні і па­ку­ты мас­та­коў, па­збаў­ле­ных сва­бо­ды са­ма­вы­яўлен­ня.

Пра­пус­ціў­шы праз ся­бе свет, час, ча­ла­ве­ка, яго кан­флік­ты, яго цяж­кас­ці і шу­кан­ні, тры­во­гі і надзеі і ўва­саб­ля­ючы сва­іх су­час­ні­каў, мас­та­кі па­ча­лі ства­раць парт­рэ­ты, у якіх не бы­ло ні спа­кою, ні ра­дас­ці. Не­пры­ман­не ча­ла­ве­чай сут­нас­ці, люд­ская дэ­за­ры­ента­ва­насць вы­лі­лі­ся ў цэ­лы спектр анты­ге­ро­яў з дэ­фар­ма­ва­ны­мі ча­ла­ве­чы­мі ха­рак­та­рыс­ты­ка­мі.

Яркім ува­саб­лен­нем прад­стаў­ле­най пра­бле­ма­ты­кі ста­лі так зва­ныя «му­тан­ты» Аляк­сея Жда­на­ва — па­лот­ны з вы­явай ча­ла­ве­ка­па­доб­ных істот, якія быц­цам пе­ра­нес­лі ўсе ка­так­ліз­мы ХХ ста­год­дзя. Гэ­та сво­еа­саб­лі­выя ана­нім­ныя парт­рэ­ты па­ла­ма­ных і ска­ле­ча­ных «лю­дзей-ма­не­ке­наў», раз­ду­ша­ных і дэ­пер­са­на­лі­за­ва­ных да зна­ка.

Ад­чу­ван­не дра­мы быц­ця, існа­ван­ня як тры­во­гі, тэ­мы фа­ту­му, лё­су пра­ніз­ва­юць і парт­рэт­ныя вы­явы Вік­та­ра Пят­ро­ва. Са­ма­быт­ны экс­прэ­сі­янізм яго жы­ва­піс­най твор­час­ці 1980-х вы­явіў­ся ў се­рыі ра­бот, на­зва­най са­мім мас­та­ком «Га­ло­вы» («Га­ло­вы ва­ды» і «Га­ло­вы агню і па­вет­ра»).

Пад­крэс­ле­на про­стыя вы­яўлен­чыя ма­ты­вы гэ­тай се­рыі — за­сты­лыя ў сі­нім бяз­моў­і тва­ры, змеш­ча­ныя ў спе­цы­фіч­нае аб­стра­гу­ючае ася­род­дзе зна­хо­джан­ня, ма­юць асаб­лі­вае зна­ка­вае гу­чан­не, прад­стаў­ля­ючы са­бой не­шта архе­ты­піч­нае, ня­змен­на веч­нае.

Ка­лі ў тво­рах па­пя­рэд­не на­зва­ных мас­та­коў пе­ра­ва­жае сур’ёзны, аса­цы­ятыў­на на­поў­не­ны пад­тэкст, то дру­гой су­пра­ць­лег­лай фор­май гэ­та­га на­прам­ку бы­лі тво­ры, у якіх цал­кам ад­кры­та да­мі­на­ва­лі эмо­цыі і фор­мы вы­ра­жэн­ня, бліз­кія да ка­ры­ка­тур­ных.

Сво­еа­саб­лі­вы ва­ры­янт «на­род­на­га парт­рэ­та», афар­ба­ва­ны ка­міч­на-сур’ёзны­мі і фа­льк­лор­ны­мі інта­на­цы­ямі, ства­рыў адзін з са­мых ка­ла­рыт­ных пер­са­на­жаў мін­скай мас­тац­кай сцэ­ны 1980-х Ві­таль Чар­наб­ры­саў. Ві­та­ль­ны тэм­пе­ра­мент і іра­ніч­нае све­таў­спры­ман­не Чар­наб­ры­са­ва пра­яўле­ны як у воб­раз­ным, так і ў плас­тыч­ным аспек­тах твор­час­ці. Іка­наг­ра­фію мас­та­ка скла­да­юць сва­бо­да­лю­бі­выя на­ту­ры: цы­га­ны, ка­ме­ды­янты, ва­раж­біт­кі, му­зы­кан­ты, ата­ма­ны і ка­за­кі. Пры­трым­лі­ва­ючы­ся тра­ды­цый­най схе­мы па­ра­дна­га парт­рэ­та, ён ад­люс­троў­вае ся­бе і іншых пер­са­на­жаў у анфас, з атры­бу­та­мі, якія над­аюць арэ­ол знач­нас­ці і ге­ра­ічнас­ці. Ад­нак ад­чу­ван­не ўра­чыс­тай рэ­прэ­зен­та­тыў­нас­ці су­мяш­ча­ецца з гра­тэс­кам за кошт увя­дзен­ня ў вы­яўлен­чую тка­ні­ну на­ра­ты­ваў га­рад­ско­га фа­льк­ло­ру («Не бі пту­шак у Minsky», «Як люб­лю я VAS»), ма­гут­на вы­леп­ле­най фор­мы і леп­кі ко­ле­рам, інтэн­сіў­нас­ці жы­ва­піс­най апра­цоў­кі па­вер­хні, што ўзмац­ня­юць плас­тыч­ны пры­ём ка­мі­ка­ван­ня.

Гра­тэск, іро­нія, за­вос­тра­нае пе­ра­бо­ль­шан­не, у цэ­лым экс­прэ­сіў­ны жы­ва­піс­на-плас­тыч­ны па­ча­так ха­рак­та­ры­зу­юць так­са­ма твор­часць Ула­дзі­мі­ра Аку­ла­ва. У парт­рэ­тах-ты­пах мас­та­ка пер­са­на­жы вы­гля­да­юць ка­ры­ка­тур­на, але іра­ніч­нае ў іх вы­рас­тае да дра­ма­тыч­на­сці і на­ват тра­гізму.

Агу­ль­ныя пры­нцы­пы, якія аб’ядноў­ва­юць твор­часць усіх бе­ла­рус­кіх мас­та­коў-парт­рэ­тыс­таў у 1980—1990-я, за­клю­ча­юцца ў пер­шую чар­гу ў вы­раз­най фі­ла­соф­скай і сім­ва­ліч­най на­кі­ра­ва­нас­ці по­шу­каў. У парт­рэт усё бо­льш пра­ні­кае экзіс­тэн­цы­яль­нае ад­чу­ван­не тра­гіз­му све­ту і ча­ла­ве­ча­га існа­ван­ня. Пад­крэс­ле­ны інтэ­лек­ту­алізм, усклад­нен­не ўза­ема­су­вя­зяў мі­ну­ла­га і су­час­нас­ці, шы­ро­кая аса­цы­ятыў­насць мыс­лен­ня, ме­та­фа­рыч­насць знач­на ўзба­га­ці­лі парт­рэт­нае мас­тац­тва і спры­ялі яго вы­ха­ду за межы жан­ру — у шы­ро­кую фі­ла­соф­ска-мас­тац­кую фор­му спас­ці­жэн­ня ча­ла­ве­ка ў гіс­то­рыі ку­ль­ту­ры.

Мож­на пад­су­ма­ваць, што мас­тац­тва парт­рэ­та ва ўсе пе­ры­яды ХХ ста­год­дзя з’яўля­ла­ся чу­лым ба­ро­мет­рам ста­ну гра­мад­ства і мес­ца ча­ла­ве­ка ў ім. Па­ка­за­ныя на вы­ста­ве парт­рэ­ты — гэ­та да­ку­мен­ты эпо­хі, сэнс якіх не­маг­чы­ма пе­ра­аца­ніць.

Вы­ста­ва з’яўля­ецца не анта­ло­гі­яй парт­рэт­на­га жан­ру, а то­ль­кі ад­ным з мнос­тва маг­чы­мых ва­ры­янтаў, інды­ві­ду­аль­ным ку­ра­тар­скім по­гля­дам, па­чы­на­ючы з вы­ба­ру парт­рэ­таў і за­кан­чва­ючы «джа­за­вай», сін­ка­па­ва­най раз­вес­кай, якая да­зво­лі­ла аб’яднаць у ад­ной экс­па­зі­цый­най пра­сто­ры ка­ля ста пя­ці­дзе­ся­ці асоб.

Так, прад­стаў­ле­ныя раз­дзе­лы і іх межы ма­юць «агу­ль­на­гіс­та­рыч­ны» ха­рак­тар, ка­ль­ку­юць пры­ня­ты ў айчын­ным мас­тац­тваз­наў­стве хра­на­ла­гіч­ны падзел. Але тэ­ма ад­кры­ва­ецца для кож­на­га па-свой­му. І мы не ха­це­лі, каб гэ­тая вы­ста­ва бы­ла на­поў­не­на не­йкім за­ліш­нім дра­ма­тыз­мам або па­фа­сам гіс­та­рыз­му. Аб­ра­ная арга­ні­за­та­ра­мі ка­мер­ная інта­на­цыя — гэ­та спро­ба па­ка­заць жыц­цё асоб­на­га ча­ла­ве­ка на фо­не вя­лі­кіх падзей і пе­ра­мен.

Ха­це­ла­ся б ве­рыць, што гэ­ты пра­ект ста­не то­ль­кі пра­ло­гам да сап­раў­днай на­ву­ко­вай пра­цы мно­гіх спе­цы­яліс­таў, маг­чы­май то­ль­кі ва ўза­ема­дзе­янні роз­ных по­гля­даў і мер­ка­ван­няў. 

Кацярына Ізафатава