Андрэй Лян­ке­віч

ПРЫ­ЙШЛІ ІНШЫЯ ГЕ­РОІ

Усе мы пры­вык­лі да сі­ту­ацыі, ка­лі тут цяж­ка не­шта ра­біць і не­ль­га вы­йграць «Оскар». Дык вось, пры­йшлі лю­дзі, на шчас­це, не зна­ёмыя з мясц­овы­мі аўта­ры­тэ­та­мі. Вы­рас­ла іншае па­ка­лен­не, якое пля­ваць ха­це­ла на аб­ме­жа­ван­ні. Яны про­ста едуць, як Андрэй Ку­ці­ла, і атрым­лі­ва­юць га­лоў­ны прыз на леп­шым у све­це фес­ты­ва­лі да­ку­мен­та­ль­на­га кі­но. І ён ве­дае, што ка­лі за­хо­ча па­ка­заць свой фі­льм у Мін­ску, то да­мо­віц­ца з леп­шай пля­цоў­кай, за­про­сіць жур­на­ліс­таў і яшчэ ку­ча зна­ёмых да­б’юць яго пы­тан­ня­мі, ча­му яны ту­ды не па­тра­пі­лі. І тое ж са­мае ў фа­таг­ра­фіі.

Усім зда­ва­ла­ся, што мы жы­вем у све­це — умоў­на — Зем­фі­ры і «Му­мій Тро­ля», а по­тым мы рап­там уба­чы­лі, што гэ­ты свет знік га­доў дзе­сяць та­му. Іншы інфар­ма­цый­ны пу­хір, іншыя ге­роі ў нас. І мы па­він­ны зра­зу­мець, ці ба­чым мы іх, ці па­трэб­ныя яны нам. Яны ўжо са­мі па­бу­да­ва­лі іншы свет, у іх ёсць свае пля­цоў­кі і пры­хі­ль­ні­кі. І гэ­та тая но­вая рэ­аль­насць, якую трэ­ба про­ста пры­няць. Або за­стац­ца ў ста­рым, «вы­дат­ным» све­це, са звык­лы­мі ге­ро­ямі, са звык­лы­мі «не­ль­га» і «не пус­ці­лі». То­ль­кі ўсё гэ­та пе­ра­крэс­ле­на, яно рас­сы­па­ла­ся. У прах.

Так, сфар­му­ля­ваць про­ста, але скла­да­на пры­знаць і жыць з гэ­тым. Гэ­та цяж­кі вы­бар: за­ста­ешся ты ў кам­фор­тным све­це, дзе быў ка­ра­лём ся­род «не­ль­га», ці ты ка­жаш: не, усё мож­на. Гэ­та той вы­бар, які да­сле­дуе Свят­ла­на Алек­сі­евіч у кні­зе «Ка­нец чыр­во­на­га ча­ла­ве­ка». Як ча­ла­век мо­жа пры­знаць, што ўсё жыц­цё ён ве­рыў, а по­тым ака­за­ла­ся, што ве­рыў у лух­ту са­ба­чую, і жыц­цё вы­дат­ка­ва­на на глуп­ства? Гэ­та ге­рой­скі ўчы­нак. Зда­ва­ла­ся, схе­мы бы­лі та­та­ль­ныя, але ця­пер яны не пра­цу­юць.

Час сціс­нуў­ся, час па­ско­рыў­ся, інтэр­нэт пе­ра­мя­шаў усе кар­ты...

Вя­до­ма, мы гэ­ты свет не ўсве­дам­ля­ем і не раз­уме­ем, дзе бу­дзе пры­пы­нак, дзе зні­зіц­ца тэмп, каб мы па­спе­лі зра­зу­мець, што ад­бы­ва­ецца, — не праз 10 га­доў, а ця­пер.

 ПРАД­УКТ, ЯКІ МЫ ВЫ­РАБ­ЛЯ­ЕМ, — ГЭ­ТА КАМ­ПОСТ

Ме­сяц фа­таг­ра­фіі ў Мін­ску (МФМ) ве­ль­мі ўпіс­ва­ецца ў кан­цэп­цыю зме­наў. Як іні­цы­ятар фес­ты­ва­лю, я для ся­бе сфар­му­ля­ваў так: Ме­сяц — гэ­та фіг­ня. Кроп­ка. Гэ­та вы­дат­ная шыр­ма, ту­соў­ка, усё доб­ра, усе саб­ра­лі­ся, але гэ­та віт­ры­на. Пры­клад­на 10% та­го, што мы ро­бім.

То­ль­кі апош­ні фес­ты­валь пра­йшоў як фес­ты­валь у яго кла­січ­ным раз­умен­ні: з ку­ра­та­рам і архі­тэк­та­рам, якія раз­ам пра­ца­ва­лі над тым, як зра­біць экс­па­зі­цыю, з ча­го гля­дач па­чне пра­гляд і дзе скон­чыць, дзе бу­дуць свят­ло і гук. Гэ­та Дзі­на Да­ні­ло­віч і Ва­ле­рыя Мар­ты­на­ва.

Усё га­лоў­нае ў МФМ зру­ша­на ў бок Бю­ро. Гэ­та ў пер­шую чар­гу вы­дат­ная ка­лек­цыя фа­таг­ра­фій, якая, на шчас­це, увесь час па­паў­ня­ецца і дае пры­клад, як па­він­на вы­гля­даць кож­ная пуб­ліч­ная ка­лек­цыя. Усе ска­на­ва­на, ля­жыць у інтэр­нэ­це, ёсць апі­сан­ні і ёсць про­сты дос­туп. Тое ж са­мае з ад­біт­ка­мі. Вось-вось з’я­віц­ца мес­ца, дзе мож­на бу­дзе ўсё па­гля­дзець і па­пра­ца­ваць з імі.

Так, на­ша пуб­ліч­ная ка­лек­цыя па­він­на стаць му­зе­ем. Да гэ­та­га лю­бая спро­ба атры­маць пра­сто­ру для му­зея бы­ла ўта­піч­най: про­ста атры­маць мес­ца — гэ­та ж ні­чо­га не зна­чыць. Да­пус­цім, яно ў вас ёсць, за­ўтра ад­крыц­цё, і... Мы атрым­лі­ва­ем лу­бок: зноў пры­нес­лі, хто што мог, ды­рэк­тар ці ку­ра­тар па­ве­сі­лі сваё. Гэ­та ж не з та­го бо­ку ўва­ход! Не трэ­ба праз су­ве­нір­ную кра­му спра­ба­ваць! Але ка­лі з’я­вяц­ца ка­лек­цыя, да­пус­цім, з 1500 фа­таг­ра­фій і хоць бы 50 імё­наў, я ўпэў­не­ны, што з’я­віц­ца і ці­ка­васць пры­няць, мець та­кое. Та­му што гэ­та важ­на. Гэ­та дае аўта­ры­тэт. І гэ­та ла­гіч­нае раз­віц­цё падзей.

Дру­гая час­тка — прэ­мія Бю­ро. Яе ве­ль­мі бра­ка­ва­ла. У жур­на­ліс­таў і кры­ты­каў не бы­ло прэ­мій, якія мож­на атры­маць за тое, што яны з дня ў дзень хо­дзяць на вы­ста­вы і пі­шуць пра мас­тац­тва. Та­му мы пад­ума­лі, як адзна­чыць іх, як адзна­чыць ку­ра­та­раў, якіх на­огул ніх­то не ба­чыць. Бо гэ­та не фа­тог­ра­фы: у нас ёсць шмат маг­чы­мас­цяў па­ка­заць сваю пра­цу на фес­ты­ва­лях і пе­ра­маг­чы. І са­мае га­лоў­нае ў прэ­міі — мы пры­ду­ма­лі на­мі­на­цыю «За ўклад у бе­ла­рус­кую фа­та­г­ра­фію». Каб мож­на бы­ло адзна­чыць уклад ча­ла­ве­ка яшчэ пры жыц­ці, а не ў не­кра­ло­гу.

Трэ­цяе — гэ­та кні­гі. Як пун­кты ад­лі­ку. Да­рэ­чы, пры пад­рых­тоў­цы апош­няй — «Юрый Ва­сi­ль­еў. Слу­жыць фа­таг­ра­фii» — ака­за­ла­ся, што ў архі­ве Юрыя Сяр­ге­еві­ча бы­ло ад­ска­на­ва­на ўся­го 20 фо­та­здым­каў.

Сё­ле­та ў кан­цы ве­рас­ня з’я­віц­ца вя­ліз­ны тал­муд па гіс­то­рыі фа­таг­ра­фіі. Анта­ні­на Сце­бур і Ган­на Са­ма­рская гэ­та пры­ду­ма­лі, яны тры га­ды ся­дзе­лі ў біб­лія­тэ­ках і ў Архі­ве ў Дзяр­жын­ску і скла­лі ка­ла­са­ль­ную пра­цу па гіс­то­рыі фа­та­гра­фіі. Не­лі­ней­най, па­ко­ль­кі лі­ней­ная гіс­то­рыя — гэ­та лух­та. Адзін за ад­ным, год за го­дам — гіс­то­рыя так не раз­ві­ва­ецца. Ад рэ­ва­лю­цый, ад вой­наў, да лю­дзей — і да­лей, да­лей, бліс­ка­ві­ца­мі.

Як з’я­віў­ся фе­но­мен Ва­ле­рыя Лаб­ко? З’я­віў­ся ча­ла­век — і вось яна, «но­вая хва­ля». Гэ­та хто-не­будзь пла­на­ваў?! Не апа­рат, плён­ка, рэ­акты­вы — мы ўсё гэ­та вы­ву­чым, і праз тры га­ды ў нас на­ро­дзіц­ца вя­лі­кі фа­тог­раф. Не! Рап­там па­ўста­ла ўні­ка­ль­ная асо­ба, і да гэ­та­га ча­су ля­цяць гэ­тыя пыр­скі, раз­ыхо­дзяц­ца кру­гі па ва­дзе.

Ва­кол кні­гі бу­дзе зла­ма­на шмат ко­п’яў: ку­ра­та­ры вы­зна­чаць пун­кты пры­цяг­нен­ня, мо­ман­ты, якія збі­ра­лі лю­дзей, ства­ра­лі фэс­ты, пуб­лі­ка­цыі. Пер­шыя ча­со­пі­сы і фо­та­клу­бы — гэ­та, да­рэ­чы, не тое, што вы ве­да­еце. Гэ­та ўсё бу­дзе зме­це­на. Пер­шыя, зда­ецца, у 1913 го­дзе па­ча­лі­ся.

МФМ, то-бок прад­укт, які мы фар­мі­ру­ем, — гэ­та кам­пост. Я доў­га жыў з гэ­тай дум­кай і ўжо да яе пры­вык: мы ства­ра­ем кам­пост, а вось по­тым пры­йдуць ра­бя­ты і па­чнуць га­рэ­за­ваць — усё бу­дзе зра­зу­ме­ла, яны па­чнуць бу­да­ваць но­вае. Пры­няць сваю ро­лю, мо­жа быць, са­мае скла­да­нае: так, мы пра­цоў­ныя ко­ні­кі, мы ў та­кі час на­ра­дзі­лі­ся.

Яшчэ важ­на, што МФМ не біз­нэс-схе­ма, яе не­ль­га ме­ха­ніч­на пе­ра­нес­ці ў іншае мес­ца. Гэ­та ра­ман­тыч­ны сход спе­цы­яліс­таў. Уся пра­ца бу­ду­ецца на да­моў­ле­нас­цях. Інакш як мож­на рас­тлу­ма­чыць, што Ігар Саў­чан­ка пад­арыў у ка­лек­цыю фа­таг­ра­фіі на 15 000 $? Ка­му гэ­та мож­на рас­тлу­ма­чыць? Гэ­та не тлу­ма­чыц­ца. Вось уз­яў і ад­даў. Вя­лі­кае шчас­це, што мы ў на­шай рэ­аль­нас­ці мо­жам пра­ца­ваць на ча­ла­ве­чых ад­но­сі­нах. Ты ро­біш важ­ную спра­ву, па­каз­ва­еш — і ця­бе раз­уме­юць. Мы да­мо­ві­лі­ся, і гэ­та не ка­руп­цыя. Не той вы­па­дак, што вось мы вы­да­ем кні­гі і за­раз бу­дзем на іх за­раб­ляць. Не, уся «Біб­лі­ятэ­ка МФМ» вы­кла­дзе­ная ў се­ці­ва ў pdf-фар­ма­це.

Усё да­ступ­на, ка­лі лас­ка, ка­рыс­тай­це­ся.

 ПРА ЛЮ­ДЗЕЙ, ЯКІЯ НЕ ТРАП­ЛЯ­ЮЦЬ У НА­ВІ­НЫ

З ма­імі пра­екта­мі ця­пер усё про­ста. Гэ­та зна­чыць, што я бя­ру ўдзел у ад­ным — «Unseen», арга­ні­за­ва­ны Гё­тэ Інсты­ту­там у Іта­ліі. Та­кія пра­екты да­юць га­лоў­нае: ты па­чы­на­еш тэ­му. Мы — фа­тог­ра­фы з Іта­ліі, Алба­ніі, Гер­ма­ніі і Бе­ла­ру­сі — зды­ма­ем лю­дзей, якіх звы­чай­на не па­каз­ва­юць у пра­гра­мах на­він. Гэ­та клі­шэ, але іх мож­на на­зваць ня­бач­ны­мі, за­бы­ты­мі. У Іта­ліі гэ­та бы­лі шах­цё­ры на вос­тра­ве Сар­дзі­нія. Там доў­гая гіс­то­рыя: ты­ся­чы га­доў та­му яшчэ рым­ля­не зда­бы­ва­лі се­ру ў мясц­овых пя­чо­рах. По­тым пры­йшлі тэх­на­ло­гіі, усё гэ­та раз­ві­ва­ла­ся, але ця­пер шах­ты за­чы­ня­юцца. Для вя­лі­кай ко­ль­кас­ці лю­дзей, якія ні­чо­га інша­га ра­біць не ўме­юць, гэ­та цяж­кая гіс­то­рыя. Та­му што на ка­мен­ным вос­тра­ве ў мо­ры скла­да­на арга­ні­за­ваць іншыя актыў­нас­ці для гэ­тых лю­дзей.

У Бе­ла­ру­сі я зды­маю тое, пра што ма­рыў да­ўно: вяс­ко­выя інтэ­р’е­ры з 1950-60-70-х га­доў, дзе яшчэ ня­ма еўра­ра­мон­таў, плас­ты­ка­вых вок­наў, за­ла­тых шпа­лер. Ме­ся­цы тры я па­гру­жа­ны ў здым­кі, і гэ­та «апош­ні ва­гон»: яшчэ па­ру га­доў — і ўсё гэ­та знік­не. Усё за­бы­ва­ецца: якія бы­лі дзве­ры і сто­лі, дзе ві­се­лі аб­ра­зы і якія бы­лі ся­мей­ныя фа­таг­ра­фіі на сце­нах. Бе­ла­рус­кая вёс­ка змяняецца. Рас­туць га­ра­ды, у іх бо­льш кам­фор­ту для лю­дзей. Хоць лепш бы рас­лі вёс­кі і кам­фор­тныя ўмо­вы з’яў­ля­лі­ся там.

Пер­шая вы­ста­ва пра­екта бу­дзе ў Мі­ла­не. Я ве­ль­мі ха­цеў па­збег­нуць сі­ту­ацыі, ка­лі мы спа­чат­ку едзем у за­бы­тыя мес­цы, а по­тым пры­во­зім фа­таг­ра­фіі ў свае пры­го­жыя ста­лі­цы і ра­ду­емся, што доб­ра па­пра­ца­ва­лі. Мая інтэн­цыя бы­ла ў тым, каб па­ка­заць вы­ста­вы ў тых мес­цах, дзе фа­тог­ра­фы зды­ма­лі. У Бе­ла­ру­сі мы пры­ду­ма­лі, як гэ­та зра­біць, але ў іншых кра­інах я не ве­даю, як гэ­та атры­ма­ецца.

 СТЭН­ЛІ ГРЫН БЫЎ ЖУ­ДАС­НА АД­КРЫ­ТЫМ

Яго я на­зы­ваю сва­ім на­стаў­ні­кам, і гэ­ты ча­ла­век — адзін з тых, хто пе­ра­ку­ліў маё раз­умен­не фа­таг­ра­фіі, жыц­ця, ад­но­сін (шмат­ра­зо­вы лаў­рэ­ат World Press Photo, адзін з за­сна­ва­ль­ні­каў фо­та­аген­цтва Noor Images, зды­маў ва­енныя кан­флік­ты ў Афга­ніс­та­не, Іра­ку, Ру­андзе і інш. — рэд.). Пер­шы раз я сус­трэў яго ў Арме­ніі, пад­час ву­чо­бы ў рам­ках кур­са WPP. Ён ва­ло­даў та­кой энер­гі­яй, што то­ль­кі ўва­хо­дзіў у па­кой, ся­даў — і ўсе азі­ра­лі­ся. Гэ­та­га не­маг­чы­ма бы­ло не ад­чуць, гэ­тая хва­ля ця­бе збі­ва­ла. Ве­лі­зар­ны ча­ла­век, чор­ны, у ко­ль­цах, у ску­ра­ной кур­тцы, удзе­ль­нік «Чор­ных пан­тэр» (аме­ры­кан­ская ле­ва­ра­ды­ка­ль­ныя арга­ні­за­цыя ся­рэ­дзі­ны 1960-х — 1970-х га­доў. Ад­стой­ва­ла гра­ма­дзян­скія пра­вы чар­нас­ку­ра­га на­се­ль­ніц­тва. — рэд.) — гэ­та ўсё ён. Мог рас­па­вес­ці бі­я­гра­фію кож­на­га ча­ла­ве­ка на сва­ёй фа­таг­ра­фіі. Ка­лі я зра­зу­меў усё гэ­та, ста­ла ясна, што ён ні­як не ўкла­да­ецца ў вы­зна­чэн­не «фо­та­жур­на­ліст». Так, ён пры­но­сіць фа­таг­ра­фіі ў га­зе­ту, ён гэ­тым за­йма­ецца, але гэ­та то­ль­кі час­тка жыц­ця. У «Чор­ным па­шпар­це» — квін­тэ­сен­цыя.

На­ват ты­нэй­джа­ры ка­за­лі, што гэ­та са­мае моц­нае ў апош­нім МФМ. Яны хо­дзяць у шко­лу, ім 13, і яны ска­за­лі, што гэ­та са­мае важ­нае з уся­го па­ка­за­на­га ў асноў­най экс­па­зі­цыі Ме­ся­ца.

Стэн­лі Грын быў жу­дас­на, аб­са­лют­на шчы­ры.

Па­зней, на май­стар-кла­се ў Іта­ліі, ён ска­заў, што не па­мя­тае, як клі­чуць яго адзі­на­га сы­на. Гэ­та доб­ра свед­чыць пра ча­ла­ве­ка: ён за­ўсё­ды быў на не­йкай мя­жы і як быц­цам кры­ху не тут. На­пэў­на, га­доў 15 назад за­ра­зіў­ся ге­па­ты­там. У рас­ійскай тур­ме, дзе бы­лі хво­рыя на су­хо­ты, ён зды­маў без мас­кі. Ён пра­ца­ваў на роў­ных са сва­імі ге­ро­ямі.

Як з та­кім стаў­лен­нем мож­на быць ілюс­тра­та­рам і тур­ба­вац­ца, на дзве або на тры ка­лон­кі бу­дзе твая кар­цін­ка? Гэ­та на­огул не пра тое. Та­ды, у Ман­фе­ра­та, мы шмат га­ва­ры­лі пра фа­таг­ра­фію — у кла­січ­ным ся­рэд­ня­веч­ным го­ра­дзе, у за­мку. Быў та­кі дос­вед.

Гэ­та цуд, што мы па­ка­за­лі яго вы­ста­ву хоць бы па­сля смер­ці, і яна да­клад­на па­куль адзі­ная на по­стса­вец­кай пра­сто­ры.

 НЕ­ЛІ­НЕЙ­НЫЯ ГІС­ТО­РЫІ ПРА ВЕ­НЕ­ЦЫЮ І НО­ВУЮ КНІ­ГУ

«БЫ­ВАЙ, РА­ДЗІ­МА!»

Мой удзел у арт-бі­ена­ле ў Ве­не­цыі — пры­клад той са­май не­лі­ней­нас­ці, я і сваё жыц­цё так раз­гля­даю. Спа­чат­ку мне пра­па­ноў­ва­лі ўдзел за гро­шы, і я ад­мо­віў­ся: бы­ло не ве­ль­мі зра­зу­ме­ла, што за пра­ект, як гэ­та ўсё бу­дзе. Але праз ты­дзень я збі­раў­ся ў Ве­не­цыю па­гля­дзець бі­ена­ле, та­му ў ад­ка­зе арга­ні­за­та­рам на­пі­саў пра па­ездку і пра­па­на­ваў сус­трэц­ца. Ма­ім су­раз­моў­цам вы­яві­ла­ся дзяў­чы­на Але­ся з Бе­ла­ру­сі, мы па­га­ва­ры­лі, яна ўсё мне рас­па­вя­ла, па­зна­ёмі­ла з га­лоў­ным ку­ра­та­рам. Яны са­мі вы­бра­лі фа­таг­ра­фіі, і я да­слаў ад­біт­кі па пош­це. Пры­емна ўсё ж ві­сець у доб­рай кам­па­ніі, на­прык­лад по­бач з Су­гi­мо­та!

Ка­лі я пер­шы раз пры­ехаў у Ве­не­цыю на бі­ена­ле, да­па­мог жан­чы­не не­сці ва­лi­зу — па мас­тах жа ня­зруч­на яе цяг­нуць. Ака­за­ла­ся, што мы ідзем у адзін дом, гэ­та сап­раў­дная ве­жа з не­ка­ль­кі­мі ква­тэ­ра­мі, і там жы­вуць арга­ні­за­та­ры ка­зах­ска­га па­ві­ль­ёна. Але мая зна­ёмая з ва­лi­зай бы­ла гос­цяй гас­па­да­роў ха­ты. Мы па­зна­ёмі­лі­ся, па­га­ва­ры­лі, і ў вы­ні­ку маё «Па­ган­ства» па­еха­ла ў На­рман­дыю, у ма­­лень­­кі го­рад La Hogue. Так скла­ла­ся. Усё скла­да­ецца фан­тас­тыч­на.

А вось з Ва­ле­рам Лаб­ко, на вя­лі­кі жаль, я не быў зна­ёмы — не скла­ла­ся. Ва­кол яго за­ўсё­ды бы­лі сту­дэн­ты, усе яны не­шта ра­бі­лі, аб­мяр­коў­ва­лі.

Ка­лі б не Па­ша Ма­жэй­ка, я ні­ко­лі б не па­зна­ёміў­ся з На­тал­ляй До­раш. Яна пе­рад­ала ў ка­лек­цыю 114 фо­та­здым­каў, якіх ніх­то яшчэ не ба­чыў. Жа­но­чыя фа­таг­ра­фіі 1960—70-х га­доў. Ты ба­чыш Грод­на, але гэ­та ж Па­рыж, Бер­лін... Мя­не яны пры­вя­лі ў шок: я ж ве­даю, што там бы­ло і што ад­бы­ва­ла­ся ва­кол, і я на­огул не раз­умею, як гэ­та маг­чы­ма ?! І якія ж яны бы­лі пры­го­жыя!

Маю но­вую кні­гу «Бы­вай, Ра­дзi­ма» ды­зай­нерка Аня На­лец­ка звяр­ста­ла ідэ­аль­на. Але не­йкая час­тка яшчэ па­тра­буе да­пра­цоў­кі. Гэ­та шчас­це, ка­лі пра­цу­еш з леп­шым ды­зай­не­рам у све­це і ка­лі мож­на про­ста атрым­лі­ваць аса­ло­ду ад пра­цэ­су.

На жаль, фес­ты­валь вы­смок­твае ўсе сі­лы, але, ка­лі б я вы­йграў яшчэ ад­ну прэ­мію, кні­га б з’я­ві­ла­ся. Ад­нак па­куль яна спее, мож­на праз па­ўго­да яе па­гля­дзець, по­тым яшчэ раз сус­трэц­ца з Аняй.

 МАС­ТАЦ­ТВА ПАД­СВЕЧ­ВАЕ БО­ЛЕ­ВЫЯ КРОП­КІ ГРА­МАД­СТВА

Ёсць раз­умен­не мас­тац­тва, якім яно бы­ло ў кан­цы XIX ста­год­дзя, і ёсць мас­та­кі, якія праз мі­ні­мум 100 га­доў па­сля яго знік­нен­ня пра­цяг­ва­юць ве­рыць, што ўсё за­ста­ло­ся па-ра­ней­ша­му. Пры­клад­на як з «Чор­ным квад­ра­там». Але эра ча­ла­ве­ка, які су­зі­рае свет, па­ту­піў­шы во­чы, скон­чы­ла­ся, і пан­есла­ся... Па­ча­ло­ся XX ста­год­дзе, і ча­ла­век стаў пы­тац­ца: дзе мой са­ма­лёт, дзе тэ­ле­фон, я ма­гу тэ­ле­фа­на­ваць, я па­ля­чу ў Аме­ры­ку! І гэ­та ўжо не­маг­чы­ма спы­ніць, за­гнаць на­зад. Сфар­ма­ва­ла­ся све­та­адчу­ван­не ча­ла­ве­ка, які змя­няе свет. Ад­бы­ла­ся рэ­ва­лю­цыя ў све­та­ра­зу­мен­нi, і па­між дву­ма пан­яцця­мі пра мас­тац­тва ня­ма мос­та.

Зы­хо­дзя­чы з па­ляр­на­га раз­умен­ня мас­тац­тва, ад­бы­ва­ецца ўсве­дам­лен­не, што ця­пер яно за­йма­ецца ве­ль­мі шмат чым. Ка­лі хо­чаш жыць у 2019 го­дзе, то трэ­ба пры­няць скла­да­ную ло­гі­ку гэ­та­га мед­ыу­му. Ён так раз­ві­ва­ецца, так скла­лі­ся аб­ста­ві­ны. Даць вы­чар­па­ль­ныя вы­зна­чэн­ні да­ўно ўжо не­маг­чы­ма, але мас­тац­тва за­ня­ло актыў­ную гра­ма­дзян­скую па­зі­цыю. Ста­ла ка­лі не шля­хам, то спро­бай вы­ра­шэн­ня са­цы­яль­ных пра­блем, тым свят­лом, якое пад­свеч­вае бо­ле­выя кроп­кі ў гра­мад­стве. Ча­сам мі­ні­ма­ль­ны­мі срод­ка­мі: на­прык­лад, кан­цэрт у дзве пес­ні уз­ры­вае гра­мад­ства так, як ні­ко­му не сні­ла­ся. Ма­ла­вя­до­мая гру­па Pussy Riot — тое, што яна ўчы­ні­лi за шэсць хві­лін у Хра­ме Хрыс­та Зба­ві­це­ля, рас­ка­ло­ла гра­мад­ства так, што да гэ­та­га ча­су саб­раць не мо­гуць. Але і гра­мад­ства не за­ста­ецца ўба­ку: па­чы­нае па­ва­рот да про­стых ра­шэн­няў, да па­пу­ліз­му, да чор­на-бе­ла­га све­ту. Гра­мад­ства на­пруж­ва­ецца, а яго пра­цяг­ва­юць ка­зы­таць, за­да­ваць ня­зруч­ныя пы­тан­ні. У нас та­кіх мас­та­коў ма­ла, та­му што ў РФ усё ж та­кі ёсць раз­умен­не, што вось та­кі мас­так Па­ўлен­скi, і ён мо­жа дзі­ва­чыць. А ў нас па-ра­ней­ша­му пры­го­жыя рэ­аліс­тыч­ныя за­ха­ды со­нца на вер­ні­са­жах. Гэ­та трэ­ба пры­няць і з гэ­тым жыць.

А мы па­він­ны пра­ца­ваць і ства­раць кам­пост. Пі­саць, чы­таць, ра­біць фа­та­гра­фію. У кож­ным МФМ ёсць та­кія пра­екты, якія ўмоў­на мож­на на­зваць «са­цы­яль­ны­мі». На­прык­лад, пра­ект Аляк­сан­дра Ва­сю­ко­ві­ча аб хат­нім гвал­це, ён, да­рэ­чы, так­са­ма па­каз­вае ня­бач­нае жыц­цё ў се­м’ях. Та­му і я вяр­нуў­ся да вяс­ко­вых інтэ­р’е­раў — у мно­гіх да­мах ця­пер ві­сяць кар­цін­кі з Егіп­та, але ня­ма на­ват фа­таг­ра­фій ба­ць­коў. Раз­гля­да­ючы «Дзя­во­чы ве­чар» (гру­па «VEHA»), гля­дач зму­ша­ны быў пад­умаць: а ў ма­ёй ба­бу­лі так­са­ма та­кое бы­ло, а дзе мой архіў? І гэ­та па­ўта­ра­ль­ная тэ­ма — кож­ны мо­жа пры­нес­ці свае фа­таг­ра­фіі, саб­раць архіў, да­поў­ніць. Ма­са пад­ра­бяз­нас­цяў на гэ­тых здым­ках. У поль­скіх «Ры­ту­алах пе­ра­хо­ду» (Пшэ­мыс­лаў Па­крыц­кi) бач­ныя за­стол­лі ў се­м’ях роз­на­га да­стат­ку. Але на хрэ­сь­бі­нах бу­тэ­ль­кі з алка­го­лем сха­ва­ныя, і то­ль­кі вы­пад­ко­ва кор­кі на ста­лах за­ста­лі­ся. Та­му што не­ль­га бы­ло піць, гэ­та ж рэ­лі­гій­ны ры­ту­ал.

Упер­шы­ню ў нас сля­пы ча­ла­век стаў ку­ра­та­рам фа­таг­ра­фіч­най вы­ста­вы: На­тал­лі Ка­ва­ле­віч трэ­ба бы­ло пры­сут­ні­чаць у пра­сто­ры фі­зіч­на, ха­дзіць, ад­чу­ваць па­хі, чуць гу­кі. Мы аб­мяр­коў­ва­лі з На­тал­ляй, ці пры­йдуць не­ві­душ­чыя лю­дзі, і яна сцвяр­джа­ла, што пры­йдуць. Ка­лі ты да­еш пры­клад та­го, ча­го ра­ней не бы­ло, гэ­тая дум­ка па­чы­нае жыць. На­тал­ля вы­бра­ла гу­кі і па­хі, мы ўклю­чы­лі ў экс­па­зі­цыю па­хі ску­ры і су­хіх га­лі­нак у вы­ста­ве Эдвар­да Кёр­ты­са, пя­сок для так­ты­ль­ных ад­чу­ван­няў. Па­рфу­мер Ксе­нія Фі­лі­па­ва ста­ла аўтар­кай ара­ма­ты­за­цыі. На­вош­та бы­лі жы­выя і плас­ты­ка­выя квет­кі ў «Кво­лай сi­ле» (ку­ра­тар Ма­ты­яс Гар­дэр)? Каб не­ві­душ­чы ча­ла­век мог не­шта ад­арваць або па­ма­цаць аб­са­лют­на за­кон­на. Гэ­та зноў пра віт­ры­ну і пра бо­льш глы­бо­кія рэ­чы. І для мя­не гэ­та так­са­ма ве­ль­мі важ­на, вяр­та­ючы­ся да тэ­мы кам­пос­ту.

Але я б не ска­заў, што ў мя­не па­зі­цыя асу­джа­на­га ча­ла­ве­ка, не. Гэ­та стаў­лен­не ча­ла­ве­ка, які раз­умее, як ідуць спра­вы. Ця­пер. Маг­чы­ма, па­зней гэ­та бу­дзе па-інша­му. Не­ль­га па­ра­ўнаць фа­таг­ра­фію з тэ­атрам і кі­но — там па­трэб­на ка­апе­ра­цыя вя­лi­кай ко­ль­кас­цi лю­дзей. Але гэ­та з ад­на­го бо­ку. А з дру­го­га, кан­цэп­ту­аль­на, мож­на па­ра­ўноў­ваць: мы жы­вем у той мо­мант ча­су, ка­лі фа­таг­ра­фіч­ны клуб мас­тац­тва для сно­баў-за­ўсёд­ні­каў зга­рэў. За­ста­ло­ся па­пя­ліш­ча. Мож­на пра­цяг­ваць ся­дзець там з шэ­ры­мі тва­ра­мі, але сцен жа ня­ма! Гэ­та но­вая рэ­аль­насць. Мы пе­ра­мяш­ча­емся на ма­шы­не ча­су ту­ды, дзе ха­це­ла­ся б жыць, — у 2019 год.