ВАЖНЫ АКЦЭНТ У ЯГОНАЙ ПРАГРАМЕ — СПРЫЧЫНЕНАСЦЬ ПАСТАНОВАК ДА ГРАМАДСКІХ, САЦЫЯЛЬНА-ПАЛІТЫЧНЫХ ПРАБЛЕМ, ВЫЙСЦЕ ЗА МЕЖЫ ГЕРМЕТЫЧНАГА АДНОСНА РЭЧАІСНАСЦІ МАСТАЦТВА. ВОСТРЫЯ ПЫТАННІ СУЧАСНАСЦІ І НЕДАЛЁКАГА МІНУЛАГА, КРЫТЫЧНЫ ПОГЛЯД НА ІХ — ТОЕ, ЧАГО ЧАСАМ БРАКУЕ Ў СЦЕНАХ РОДНЫХ СТАЦЫЯНАРНЫХ ТЭАТРАЎ І ДА ЧАГО, ХОЧАЦЦА СПАДЗЯВАЦЦА, УСЁ Ж ПАВОЛІ РУХАЕМСЯ, — ПРАПАНАВАЛІ СПЕКТАКЛІ АСКАРАСА КАРШУНОВАСА «ВЯСЕЛЛЕ» (ОКТ/ВІЛЬНЮСКІ ГАРАДСКІ ТЭАТР, ЛІТВА), ВАЛЬТЭРСА СІЛІСА «ТРЫ МУШКЕЦЁРЫ. НА УСХОД АД ВЕНЫ» (ТЭАТРЫ «КЛОКРЫКЕТЭАТЭРН», ФІНЛЯНДЫЯ І «НА ВУЛІЦЫ ГЕРТРУДЭС», ЛАТВІЯ), АН-СЕСІЛЬ ВАНДАЛЕМ «АРКТЫКА» («ДАС ФРОЙЛЯЙН КОМПАНІ», БЕЛЬГІЯ).
На Захад ад Мінска
Найбольш традыцыйным для беларускай тэатральнай прасторы аказалася «Вяселле» паводле п’есы Бертольта Брэхта «Мяшчанскае вяселле». Пастаноўка магла расчараваць гледачоў, што чакалі ад Каршуноваса выкшталцоных метафар і інтэлектуальнага тэатра. Замест гэтага на сцэне разгарнулася сапраўднае правінцыйнае вяселле з п’янымі танцамі пад песні гурту «Рукі ўгору» і ўзорнымі скандаламі.
Рэжысёр і маладыя артысты, колішнія студэнты Каршуноваса з Літоўскай акадэміі музыкі і тэатра, у суаўтарстве з якімі ствараўся спектакль, перапрацавалі тэкст Брэхта, напісаны сто гадоў таму. Фабула і персанажы засталіся недатыкальнымі, але абраслі цалкам сучаснымі рэаліямі, зразумелымі, дарэчы, і беларускім гледачам. На вяселлі ў Каршуноваса ўзгадваюць «Ікею» з «Акропалісам», многія рэплікі і сітуацыі, здаецца, падслуханыя-падгледжаныя ў сваякоў ці суседзяў. Выглядае такая пераніцоўка Брэхта надзіва натуральна, бо «мяшчанскія вяселлі» са сваім адметным духам нікуды не зніклі з 1918 года, а сакавітыя пазнавальныя тыпажы Нявесты (Жыгімантэ Алена Якстайтэ), Жаніха (Кароліс Вілкас), Жонкі (Вікторыя Жукаўскайтэ), Мужа (Кястуціс Цыцэнас) з’яўляюцца прамымі нашчадкамі брэхтаўскіх герояў. Крывадушная мараль, дэградацыя рытуалаў, якія ператвараюцца ў дзеянні, пазбаўленыя сэнсу, здаецца, цікавыя Каршуновасу ў «Вяселлі» як магчымасць праз людзей, іх стастункі і размовы паказаць праблемы, уласцівыя ўсяму грамадству, прычым праблемы не толькі маральнасці. У камічных дыялогах закранаюцца пытанні працоўнай міграцыі (сябра працуе за мяжой, а ў Літву прыязджае «выдаткоўваць»), вынікаў лібералізацыі грамадства, настальгіі і ідэалізацыі савецкага мінулага, калі «было ўсё». Нават тэатр — як месца змагання паміж традыцыямі і новымі павевамі — змяшчаюць у гэтае праблемнае поле. Мабыць, рэжысёрская іронія распаўсюджваецца і на ўласную прыхільнасць сучаснай драматургіі.
Крытычна і з усмешкай ацэньваючы літоўскае грамадства, ствараючы на яго «сяброўскую сатыру», пастаноўшчыкі «Вяселля» не забываюцца і на суседзяў. У спектаклі значнае месца пакінута для імправізацыі, тэкст вар’юецца ў залежнасці ад краіны паказу. У выпадку Мінска ў яго дадалі растыражыраваных стэрэатыпаў кшталту «ў Беларусі ўсё чыста і цудоўная смятана», не абмінулі жартамі таксама палітыку і паломніцтвы ў «Акропаліс».
«Вяселле», нягледзячы на ўсю прафесійнасць работы, не зрабілася цвіком праграмы «ТЭАРТа», але менавіта гэты спектакль даў каштоўную магчымасць паглядзець на сябе вачыма іншых, параўнаць праблемы са сваімі, зразумець, што многія з іх блізкія, вынікаюць з недалёкага агульнага мінулага, ягонае спадчыны.
На Усход ад Вены
У музычным мак’юментары «Тры мушкецёры. На Усход ад Вены» ўражвала спалучэнне гульнёвай формы (абранай рэжысёрам Вальтэрсам Сілісам) з шырокім спектрам праблем Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Сама зыходная падзея і персанажы выклікаюць усмешку: Атос, Партос і Араміс засынаюць у Францыі XVI стагоддзя, а прачынаюцца ў сучаснай Вене і адтуль пачынаюць сваё падарожжа ў пошуках караля і справы, за якую можна было б ваяваць. Знаёмыя вобразы наўмысна травесціраваныя, напрыклад ролю Атоса выконвае жанчына. Падарожжа мушкецёраў з Аўстрыі праз Венгрыю, Румынію, Малдову ва Украіну знята на відэа (аператар і відэамантажор Дайніс Юрага). На экранах нібыта адлюстравана простая рэальнасць узору 2015 — 2016 гадоў: уцекачы, што жывуць на вакзале ў Вене, разрабаваныя прытулкі для іх на мяжы, антыўрадавыя пратэсты ў Кішынёве, экскурсія ў Міжгор’е... Асэнсаванне ўбачанага і перажытага адбываецца непасрэдна на сцэне. То праз своеасаблівыя зонгі, адкуль можна даведацца, што Вена вельмі прыгожая і людзі тут шчаслівыя, але толькі калі яны не з Сірыі; то ў рэдкія моманты, калі акцёры Карл Алм, Ноора Даду, Маці Райта прыпыняюць гульню ў мушкецёраў і скідаюць фальшывую несур’ёзнасць, як парыкі ды капелюшы. Гэтыя фрагменты часам абазначаюцца пераходам з англійскай (з моцным акцэнтам) на фінскую ці шведскую, і тады гучаць пытанні, на якія кожны сам павінен знайсці для сябе адказ. Уцекачы на вакзале не пачуваюцца няшчаснымі, ці не так? Разрабаванне прытулку не магло быць праявай расізму, ці не праўда?
Нязмушанасць формы «Трох мушкецёраў» асабліва востра падкрэслівала значнасць праблем, з якімі сутыкнуліся падарожнікі на «Усход ад Вены»: ксенафобія, карупцыя, палітычны крызіс. А пошукі «вялікай справы» — змаганне за годнасць, правы, прыстойнае жыццё і ўвогуле за ягоную магчымасць — працягваюцца штодня нават у краінах, дзе «ўсё прыгожа і нічога не адбываецца». Пастаноўшчыкі пазбеглі адназначнасці ў падачы няпростага матэрыялу. Фрагменты падарожжа мушкецёраў адбіраліся невыпадкова і прапаноўвалі пэўны погляд, аднак права крытычна асэнсаваць убачанае засталося за гледачамі.
На Поўнач
«Арктыка», якая сёлета з’явілася ў асноўнай праграме Авіньёнскага фестывалю, складаная і маштабная. Яна спалучае эстэтыку тэатра і кіно, прыёмы трылера і палітычнага дэтэктыву, мае крыху фантастыкі (дзеянне адбываецца ў 2025 годзе), ноткі абсурду і абапіраецца на факты, жывую музыку і вакал.
...Колішняя актывістка экалагічнай асацыяцыі, былая прэм’ер-міністарка Грэнландыі, журналіст і ўдава бізнэсоўца атрымліваюць ананімныя запрашэнні на карабель «Арктычная ціхамірнасць», што некалі быў шыкоўным круізным лайнерам. Там да іх далучаюцца маладая дзяўчына і напаўвар’ят — экс-радца прэм’ер-міністра. Падчас дзеяння высвятляецца: усе, хто атрымаў запрашэнне на карабель, мелі дачыненне да катастрофы дзесяцігадовае даўніны — сутыкнення «Арктычнай ціхамірнасці» з нафтавай платформай, — і да смерці маладой жанчыны, якую вінавацілі ў арганізацыі аварыі. Праз раскрыццё асоб пасажыраў, іх стасункаў і матываў учынкаў у спектаклі разгортваюцца тэмы прадажных палітыкаў, транснацыянальных карпарацый (адзінай каштоўнасцю для іх з’яўляюцца грошы), адказнасці СМІ за данясенне праўдзівай інфармацыі і фармаванне грамадскай свядомасці, экалагічных праблем і праблем вымірання аўтахтоннага насельніцтва асобных рэгіёнаў (у дадзеным выпадку інуітаў Грэнландыі). І ўсё гэта на фоне спроб пасажыраў карабля выратавацца, бо «Арктычная ціхамірнасць» дрэйфуе ў паўночных водах.
Аўтары п’есы Нільс Хаарман і Сара Сайгнобас так закручваюць сюжэт, што напружанне трымаецца ад пачатку да канца дзеяння, а гісторыя цалкам выбудоўваецца толькі ў апошнія хвіліны. Да гэтага часу пачуваешся Каем, які намагаецца скласці з ільдзінак слова «вечнасць», ці гледачом класічнага трылера. Падабенства з апошнім узмацняе і павільён, што дакладна аднаўляе салон былога лайнера класа люкс (сцэнаграфія Ruimtevaarders), і здымка ў рэжыме лайв, што ладзіцца ў дэкарацыях, схаваных за сцэнай. Відэатрансляцыя стварае адчуванне шматмернасці дзеяння праз магчымасць адначасова назіраць і за героямі на сцэне, і за тымі, хто знаходзіцца на ўмоўнай палубе ці ў іншых памяшканнях карабля. Дзякуючы выкарыстанню лайв-праекцыі ўзнікае эфект непрадказальнасці, напружання, бо немагчыма здагадацца, хто ці што з’явіцца ў калідоры з-за вугла: вялізны белы мядзведзь альбо ўзброены вар’ят. Але ў татальнае кіно спектакль не ператвараецца. Рэжысёрка дакладна ведае, з якой мэтай і ў якой ступені варта карыстацца выразнымі сродкамі сумежнага мастацтва. Музычныя кампазіцыі, што, на першы погляд, гучаць у «Арктыцы» знянацку, насамрэч не ўпрыгожванне ці модны прыём. Песні, якія перыядычна выконвае невялічкі аркестр, размешчаны ў глыбіні сцэны, уяўляюць з сябе масткі ў падзеі дзесяцігадовай даўніны, пераключаюць эмацыйны рэгістр і даводзяць: нягледзячы на шчыльную, часам плакатную палітычную праблематыку, у пастаноўцы маецца месца і для чалавечай гісторыі з пачуццямі. Бо ўся авантура з караблём, што разам з пасажырамі загіне ў ільдах, — помста маладой дзяўчыны (Эпона Гіём) за смерць маці. Гэта надае цалкам еўрапейскай па форме і змесце, усё адно як па лякалах зробленай пастаноўцы пэўную ўніверсальнасць. Таму выразным акцэнтам фіналу робіцца песня ў выкананні гераіні Эпоны Гіём, апранутай у сукенку маці, — мацнейшым за лічбу адсоткаў, на якуя скарацілася інуіцкае насельніцтва ў выніку гульняў палітыкаў і міжнародных карпарацый.
У адным з інтэрв’ю Ан-Сесіль Вандалем адзначыла, што для яе «Арктыка» — магчымасць прыцягнуць увагу да палітычнай і экалагічнай катастрофы, якая насоўваецца на людзей, а займацца тэатрам — значыць займаць пэўную палітычную пазіцыю. У значнай ступені гэтую тэзу можна прымяніць да ўсіх трох пастановак, бо кожная з іх — палітычнае выказванне большай ці меншай выразнасці і вастрыні. Незалежна ад абранай мовы, звароту да сатыры ці кінамастацтва, стваральнікі спектакляў вядуць размову аб праблемах, што тычацца ўсяго сучаснага грамадства.
Кацярына Яроміна