Прычым яны не сталі «пустэльнікамі», не ізаляваліся, а амаль усе ўдала ўпісаліся ў французскі асяродак, прынялі яго вельмі тонкія духоўныя коды, навучыліся паважаць іншае мысленне. Пры гэтым, што вельмі важна, захавалі сваю творчую індывідуальнасць. І хаця творы, якія мы ўбачылі на выставе, у большасці сваёй пазначаны гадамі пасля Другой сусветнай вайны (акрамя літаграфій Роберта Геніна 1915 года), — усе яны па вобразна-пластычных параметрах цалкам адтуль — з дабраславенных першых дзесяцігоддзяў ХХ стагоддзя.
Марк Шагал, Восіп Цадкін, Міхаіл Кікоін, Пінхус Крэмень, Яўген Зак, Роберт Генін, Восіп Любіч, Шрага Царфін — вось імёны тых, чый жывапіс і графіка былі прадстаўлены ўдзячнаму гледачу. Усе сто твораў — з беларускіх прыватных калекцый, а таксама з прыватнага збору пецярбургскага мастацтвазнаўца і калекцыянера Аляксея Радзівонава. Куратарка — Ала Зміёва, вядомая галерыстка і выдавец.
Манпарнас… Назва гэтага раёна, непрыкметнага мястэчка ў пачатку ХХ стагоддзя, стала легендарнай. Цэнтрам гэтага манпарнаскага братэрства быў так званы «Вулей» («La Ruche») — інтэрнацыянальны інтэрнат для маладых мастакоў-эмігрантаў з майстэрнямі ў доме пад шпілем ратонды. «Вулей» — гэтая «віла Медычы для беднякоў» — стаў у 1910-я прыкладна такім жа мастацкім аазісам, якім быў на Манмартры стары дом Бато-Лавуар — першы прыстанак маладога Пікаса. Менавіта адсюль ён крышку раней за нашых землякоў пачынаў свой асляпляльны шлях па лесвіцы, што вяла ўверх, і доўгія гады сябраваў і з беларускімі манпарнасцамі — Шагалам і Цадкіным. Праўда, чалавечыя стасункі з суседам па майстэрні Суціным у Шагала не зладзіліся, але Марк Захаравіч, тым не менш, паважаў своеасаблівы талент земляка-небаракі. Па вялікім рахунку, «Вулей» на працягу чвэрці стагоддзя — з 1905 па 1930 год — з’яўляўся цэнтрам артыстычнага жыцця Парыжа, ды і ўсёй Еўропы.
…У сярэдзіне 1950-х Марк Шагал пачаў працаваць у тэхніцы каляровай літаграфіі (да гэтага ён, акрамя жывапісу, шмат рабіў афортаў на біблейскія тэмы). Яркія і святочныя, біблейскія сюжэты Шагала, якія экспанаваліся на выставе, на першы погляд, да наіўнага простыя ў выкананні: быццам бы дзіцё малявала сур’ёзную дарослую кніжку. Але ўсе гэтыя 13 маленькіх кампазіцый прасякнуты такой першабытнай стыхійнай сілай і гармоніяй, ажно разумееш: Шагал ведаў, што рабіў! Старадаўнія іўдзейскія тэксты напоўнены нейкім святлоадчувальным агнём адроджанага таінства, дзе ўвасоблены ў роўнай ступені «зямное» і «нябеснае».
Да нядаўняга часу былы смілаўчанін Сэм (Файбіш-Шрага) Царфін, непасрэдны зямляк Хаіма Суціна, быў у Беларусі амаль невядомы. У 1930-я, ужо грамадзянін Францыі, Царфін шмат працаваў не толькі ў жывапісе, але і ў прыкладной творчасці. Аднак Суцін, убачыўшы аднойчы пейзажы і нацюрморты земляка, параіў яму кінуць прыкладное мастацтва і цалкам аддацца свайму сапраўднаму прызванню — жывапісу. На выставе мы ўбачылі і цудоўныя жывапісныя работы 1940 — 1960-х (фігуратыўныя кампазіцыі, нацюрморты, урбаністычныя і лірычныя пейзажы), якія ён маляваў у Рані-су-Буа, пад Парыжам, дзе мастак жыў пасля вайны, і цэлых восем цікавых акварэльна-гуашавых эскізаў тканін, выкананых у пачатку 1930-х.
Яўген (Эжэн) Зак, які нарадзіўся ў вёсцы Магільна Ігуменскага павета Мінскай губерні (зараз Уздзенскі раён Мінскай вобласці), пражыў зусім мала — 41 год. Памёр ад інфаркту, але застаўся ў гісторыі мастацтва як таленавіты самабытны жывапісец-неакласіцыст (дарэчы, ён вельмі любіў «блакітны» і «ружовы» перыяды маладога Пікаса, што адчуваецца ў яго мастацтве), а таксама кніжны графік. У экспазіцыі прадстаўлены некалькі ілюстрацый да кнігі вершаў у прозе Рэнэ Марана «La porte louder». Успамінаю, як я ў дзяцінстве ў бібліятэцы майго дзеда знайшоў кніжку гэтага француза пад назвай «Батуала» (пра цяжкае жыццё неграў), перакладзеную, здаецца, у пачатку 1920-х на рускую мову. Але хто яе ілюстраваў — не помню. Мо Яўген Зак?
Шэсць маляўнічых работ Пінхуса Крэменя, выдатнага мастака, ураджэнца мястэчка Жалудок Лідскага павета Гродзенскай губерні (цяпер — Шчучынскі раён Гродзенскай вобласці), былі прадстаўлены ў экспазіцыі, хоць адна карціна — «Зімовы гарадскі пейзаж» — была выканана не ў прывычнай «крэменьскай» пластычнай манеры гэтага «жывапіснага лірыка». Астатнія — нацюрморты і жаночы партрэт — моцныя, асляпляльныя па яркасці фарбаў, звонкія па жывапісе.
Міхаіл Кікоін, ураджэнец горада Гомеля, быў прадстаўлены ўсяго двума палотнамі: «Паўднёвым пейзажам» і партрэтам княгіні Мэй Мак-Дугал дэ Лесепс, а таксама алоўкавым накідам «Ню». Сяброўка многіх манпарнасцаў таго часу Марыя Вараб’ёва-Стэбельская (Марэўна) у сваіх мемуарах «Маё жыццё з мастакамі «Вулля»» пісала: «Палотны Кікоіна па сваёй востравыразнай колеравай дынаміцы, пабудаванай на свабоднай гульні святлаценю і яркасці фарбаў, выклікаюць незвычайную экспрэсію і свежасць пачуццяў...» І гэта сапраўды так.
Пра былога віцябляніна Восіпа Цадкіна, вучня Юдаля Пэна і блізкага сябра Марка Шагала, шмат гаварыць не трэба: яго імя як вялікага скульптара, аўтара знакамітага помніка «Разбураны горад» у Ратэрдаме, як графіка — у авангардзе сусветнага мастацтва. У экспазіцыі было 11 каляровых і чорна-белых літаграфій і адзін афорт. Аднак і па гэтых творах («Два цені», «Чорны бог», «Вясковыя музыкі», «Размова», «Агнявы анёл», «Гітарыст» і інш.) можна адчуць цадкінскую канцэпцыю мастацтва: адданая любоў да чалавека, прыроды, антычнай і біблейскай міфалогіі, музыкі і паэзіі. Жывы рух душы, дынаміка, экспрэсія, наватарскія «кубістычныя» ўсплёскі ад бурнага манпарнасаўскага юнацтва — усё гэта было ў працах Цадкіна на выставе.
Радзімай Восіпа Любіча, як і выдатнага мастака Леона Бакста, з’яўляецца Гродна. Ён, як і Царфін, належыць да «позняй» Парыжскай школы. Пасяліўся ў Парыжы толькі ў пачатку 1920-х, да гэтага яго жыццё праходзіла ў Адэсе, дзе ён вучыўся ў мастацкім вучылішчы, і ў Берліне, дзе распісваў дэкарацыі для тэатраў. Працаваў у розных жанрах жывапісу, захапляўся афортам. У экспазіцыі было паказана больш за дваццаць яго твораў: ад алейнага жывапісу (фігуратыўныя карціны, пейзажы, нацюрморты) да афортаў, акварэлі і алоўкавых кампазіцый, у тым ліку з вядомага цыкла «Арлекіны».
Роберт Генін паходзіў з вёскі Высокае Клімавіцкага павета Магілёўскай губерні. Мастацкую адукацыю атрымаў у Вільні (яшчэ раней за Суціна, Кікоіна і Крэменя) і ў Адэсцкім мастацкім вучылішчы, дзе потым вучыўся Восіп Любіч. А на Манпарнас перабраўся ў першыя гады ХХ стагоддзя. Ён — адзіны з «манпарнасцаў», хто ў 1936-м вярнуўся ў СССР, каб, як наіўна спадзяваўся, сваімі манументальнымі фрэскамі прысвяціць мастакоўскі талент будаўніцтву сацыялізму. Але ідэолагі сацрэалізму Геніна не зразумелі...
У экспазіцыі быў прадстаўлены «мюнхенскі» цыкл генінскіх літаграфій «Жанчына на вайне». Сімволіка, экспрэсіўнасць, гнуткасць ліній, рухавасць контураў, дэфармацыя фігур і прадметаў — усё гэта скіравана на галоўнае: на ўзмацненне эмацыйнага напружання. Так мастак пабачыў вялікую драму жанчын падчас Першай сусветнай вайны.
Літаральна пра кожнага персанажа гэтай выставы можна напісаць асобную кнігу. Пра некаторых мастакоў шыкоўныя альбомы і каталогі даўно існуюць, праўда, выдадзеныя ў асноўным не на іх радзіме. Але я часта кажу: час раскідваць камяні — у мінулым, цяпер прыйшоў час збіраць камяні — вяртаць страчаныя імёны. І за гэта мая падзяка тым прыватным калекцыянерам, якія прадставілі на гэтую выставу творы нашых суайчыннікаў-«манпарнасцаў».
Зразумела, яшчэ шмат недаследаванага засталося ў гісторыі беларускай шматаблічнай і неардынарнай культуры. Таму і важна сёння — ліквідаваць гэтыя белыя плямы, якія ў розныя перыяды біяграфіі краіны ўзніклі не па нашай віне.
Барыс Крэпак
Les étoiles biélorusses de Montparnasse
L'EXPOSITION DE COLLECTIONS PRIVÉES AU MUSÉE NATIONAL D’HISTOIRE
IL S’EST ÉCOULÉ BEAUCOUP DE TEMPS DEPUIS L’ÉPOQUE OÙ DE JEUNES PEINTRES ORIGINAIRES DU BÉLARUS ONT «ATTAQUÉ» POUR LA PREMIÈRE FOIS PARIS EN SURMONTANT AVEC DES EFFORTS INCROYABLES LE CONSERVATISME SOCIALE, SES PROPRES DÉFAILLANCES CRÉATRICES, LA FAIM ET DES MALADIES, DES OFFENSES GRATUITES,DES DRAMES FAMILIAUX ET AMOUREUX, SE SONT DÉCLARÉS À PLEINE VOIX ET SONT DEVENUS CRÉATEURS À PART ÉGALE AVEC LES FRANÇAIS DE SOUCHE. UNE PART IMPORTANTE DE LEUR PROPRE ESTHÉTIQUE, COSMOPOLITE, DÉNUÉE DE LA SPÉCIFICITÉ FRANÇAISE ET DE NUANCES NATIONALES A ÉTÉ APPORTÉE À LA CÉLÈBRE ÉCOLE DE PARIS.
Baris Krepak
Huit peintres qui ont été représentés dans l’exposition du Musée national d’histoire, sont très différents, parfois opposés en ce qui concerne leurs caractéristiques humains, psychiques et physiques, stylistiques, intellectuels et d’autres. Mais ce qui importe c’est ce qui était propre à eux: une honnêteté incorruptible, une profonde sincérité, un sens de l’entraide, une lutte pour la survie professionnelle dans les conditions d’une existence complexe dans la capitale française, une aspiration à s’intégrer d’une manière organique dans une vie, pas toujours facile à comprendre, et à trouver son destin, sa formule de succès individuelle. Et il faut dire qu’ils ne sont pas devenus «ermites», ne se sont pas repliés sur eux-même, mais presque tous ont réussi à s’inscrire dans l’environnement français, ont accepté ses codes spirituels très fins, ont appris à respecter une autre manière de penser. Avec cela, et ce qui est très important, ils ont gardé leur individualité artistique. Et même si les œuvres, que nous avons vues à l’exposition, dans leur majorité sont datées de la période de l’après seconde guerre mondiale (à part des lithographies de Robert Guénine de 1915) — elles sont toutes d’après leurs paramètres imagés et plastiques entièrement de là-bas — des premières décennies bénies du XX siècle.
Marc Chagall, Ossip Zadkine, Mikhaïl Kikoïne, Pinchus Krémègne, Eugène Zak, Ossip Lubitch, Schraga Zarfin, voilà les noms des peintres dont des peintures et des œuvres graphiques ont été présentées à un visiteur reconnaissant. Toutes les cent oeuvres sont venues de collections privées biélorusses, ainsi que de la collection privée du critique artistique et collectionneur de Saint Pétersbourg Alexei Radionov. La curatrice était Alla Zmieva, célèbre éditrice et galeriste.
Montparnasse... Le nom de ce lieu, un bourg de peu d'importance au début du XX siècle, est devenu légendaire. Et c’est la soi-disante Ruche — foyer international pour les jeunes peintres émigrés avec des ateliers dans l’immeuble sous la pointe de la rotonde qui constituait le centre de cette confrérie de Montparnasse. La «Ruche», cette «villa Médicis pour les pauvres», est devenue en 1910 un oasis artistique à peu près le même que le Bâteau-Lavoir à Montmartre — premier refuge du jeune Picasso. C’est justement là, un peu plus tôt que nos compatriotes, qu’il a commencé son parcours éblouissant sur l’escalier qui menait en haut, et il entretenait des relations d’amitié pendant de nombreuses années avec les résidents biélorusses de Montparnasse — Chagall et Zadkine. Il est vrai que les rapports humains de Chagall avec son voisin à l’atelier Chaïm Soutine n’allaient pas bien, tout de même Marc Chagall respectait un talent spécifique de son compatriote - pauvre diable. A bien y regarder, la «Ruche» durant un quart de siècle — de 1905 à 1930 a été un centre de la vie artistique de Paris, voire même de l’Europe entière.
Au milieu des années 1950, Marc Chagall a commencé à utiliser la lithographie en couleur (jusque là, à part la peinture, il faisait pas mal d’eau-fortes inspirées par les sujets bibliques). De couleurs éclatantes et festifs, les sujets bibliques de Chagall qui étaient exposés, à première vue, sont simples jusqu’à naïveté d’après leur exécution: on dirait que c’est un enfant qui a dessiné un livre sérieux pour les adultes. Et pourtant, toutes ces 13 petites compositions sont pénétrées d’une telle force primitive spontanée et d’harmonie, et tout de suite, on réalise: Chagall savait ce qu’il faisait! Les anciens textes hébreux sont remplis d’un feu phototrophe du sacrement régénéré où sont incarnés à part égale le «terrestre» et le «céleste».
Jusqu’à récemment, originaire de Smilavitchi Sam (Faïbich-Schraga) Zarfin, natif de la même ville que de Chaïm Soutine, était presque inconnu au Bélarus. En 1930, déjà citoyen de France, Zarfin travaillait beaucoup dans la peinture et dans l’art appliqué. Mais Soutine, après avoir vu ses paysages et nature-mortes lui a conseillé d’abandonner l’art appliqué et s’adonner entièrement à sa véritable vocation — la peinture. À l’exposition, nous avons vu aussi bien de formidables peintures 1940—1960 (compositions picturales figuratives, nature-mortes, paysages urbains et lyriques) qu’il a peintes à Rosny-sous-Bois près de Paris où le peintre vivait après la guerre, et huit intéressantes esquisses de tissus, peintes à l'aquarelle et à la gouache début 1930.
Eugène Zak qui est né au village Mahilna, district d’Uzda, région de Minsk, et a vécu très peu — 41 ans. Il est mort d’un infractus, mais il a marqué l’histoire de l’art en tant que peintre-néoclassique, talentueux et original, (à propos,il aimait beaucoup les périodes «bleu» et «rose» du jeune Picasso, ce qui se ressent dans ses oeuvres) et dessinateur de livres.
À l’exposition sont présentées quelques illustrations pour le livre de poèmes en prose de René Moran «La porte louder».
Je me rapelle que dans mon enfance, j’ai trouvé dans la bibliothèque de mon grand-père un livre de cet auteur français intitulé «Batouala» (sur la vie dure des noirs), traduit en russe, il me semble au début des années 1920. Mais je ne me souviens pas qui l’a illustré. Peut-être Eugène Zak?
Six peintures pittoresques de Pinchus Krémègne, un peintre remarquable, originaire du bourg Zhaludok, district de Stchuchin, région de Grodno, étaient présentées à l‘exposition, il est vrai qu’un tableau — «Paysage urbain d’hiver» — n’était pas peint à la manière plastique habituelle de Krémègne, ce «peintre lyrique». Les autres — nature-mortes et un portrait de femme sont forts, éblouissants pour ce qui concerne la vivacité des couleurs,et parlants d’après la manière de peindre.
Mikhaïl Kikoïne, originaire de Gomel, était représenté par deux toiles: «Paysage sud», et par un portrait de la princesse May Mac-Dougall de Lesseps, ainsi que par une ébauche au crayon «Nue». Amie de plusieurs résidents de Montparnasse de l’époque Marie Vorobiev-Stebelska (Marevna) écrivait dans ses mémoires «Ma vie avec les peintres de la Ruche»: «Les toiles de Kikoïne d’après leur dynamique de couleur expressive, construite sur un libre jeu d’ombre et de lumière, et l’éclat de couleurs, provoquent une expression extraordinaire et une fraîcheur des sensations…», et c’est vraiment le cas.
Il n’est pas nécessaire de parler beaucoup de l’originaire de Vitebsk, Ossip Zadkine qui était élève d’Ioudal Pen et ami proche de Marc Chagall: son nom en tant que grand sculpteur, auteur du célèbre «Monument à la Ville détruite de Rotterdam», en tant que dessinateur est à l'avant-garde de l’art mondial. L’exposition comprenait 11 lithographies, de couleur et noir et blanc, et une eau-forte. Et même, d’après ces œuvres-là («Deux ombres», «Dieu noire», «Des Musiciens de village», «Un Entretien», «l’Ange de feu», «Un guitariste», et d’autres) il est possible de ressentir le concept artistique de Zadkine: un amour dévoué de l’homme, de la nature, de la mythologie, antique et biblique, de la musique et de la poésie. Du mouvement vif de l’âme, de l’expression, des rejaillissements «cubistes» novateurs de la jeunesse folle à Montparnasse, tout ça était présent dans les œuvres exposées de Zadkine.
La ville natale d’Ossip Lubitch aussi bien que du formidable peintre Léon Bakst est Grodno. Il appartient aussi bien que Zarfin à l’école de Paris «tardive». Il s’est installé à Paris seulement au début des années 1920, jusqu’à là, il vivait à Odessa où il faisait ses études dans une école artistique, et à Berlin où il peignait des décors de théâtre. Il travaillait dans plusieurs genres de peinture, se passionnait pour l’eau-forte. A l’exposition étaient présentées plus d’une vingtaine de ses œuvres: à commencer par des peintures à l’huile (des tableaux figuratifs, paysages, nature-mortes) jusqu’à des eaux-fortes, des aquarelles et des compositions au crayon, y compris de la célèbre série «Arlequins».
Robert Guénine est originaire du village Vysokoye, district de Klimovichi, région de Mogilev. Il a reçu sa formation artistique à Vilnius (plus tôt que Soutine, Kikoïne, Krémègne) et à l’Ecole artistique d’Odessa où plus tard faisait ses études Ossip Lubitch. Et c’est au début du XX siècle qu’il s’est installé à Montparnasse. Il est le seul des «Montparnassiens» à retourner en 1936 en URSS afin de pouvoir, comme il espérait naïvement, avec ses fresques monumentales consacrer son talent à la construction du socialisme. Mais les idéologues du socialisme n’ont pas compris Guénine.
A l’exposition était présentée la série «munichoise» de lithographie des Guénine «Femme à la guerre». Symbolisme, expressivité, souplesse de lignes, vivacité de contours, déformation de figures et objets, tout ça est axé sur l’essentiel: sur le renforcement de la tension émotionnelle. C’est ainsi que le peintre a vu la grande drame des femmes pendant la Première guerre mondiale.
On peut écrire un livre pratiquement sur chaque personnage de cette exposition. Des catalogues et des albums dédiés à certains peintres existent déjà, il est vrai, la majorité est publié en dehors de leur pays natal. Mais je me plais à répéter que le temps pour lancer des pierres fait partie du passé, le moment est venu d’en ramasser c’est à dire de faire revenir les noms oubliés. J’en remercie tous ces collectionneurs privés qui ont présenté à cette exposition des œuvres de nos ressortissants «montparnassiens».
Il est certain qu’il reste encore beaucoup à explorer dans l’histoire de la culture biélorusse, multiforme et extraordinaire. C’est pourquoi il est important aujourd’hui d’enlever ces taches blanches qui sont survenues dans de diverses périodes de notre pays, et pas de notre faute.