Людміла Грамыка: У людзей, што знаходзяцца ў росквіце творчых сіл, вельмі хочацца запытацца: ці лічыце сябе цалкам рэалізаванымі? Які шлях выбіраеце надалей? Што дапамагае, а што перашкаджае творчасці? Якім уяўляецца мастацкі свет наўкол вас? Нарэшце, паспрабуем разам акрэсліць асноўныя прыкметы сучаснага мастацкага працэсу.
Мікалай Сямёнаў: Ведаеце, Фрыдрых Ніцшэ ў лісце да свайго сябра неяк напісаў: «Філосафам вельмі падабаецца, калі іх называюць мастакамі». У гэтым быў пэўны сэнс. Вядома, што Ніцшэ пісаў музыку, але яна была кепская. Ды толькі сёння ўсё часцей сціраецца падзел між рознымі дыскурсамі. Між філасофіяй і літаратурай, напрыклад. Я таксама задумаўся, наколькі рэалізаваўся ў сваёй сферы. І сфармуляваў, так бы мовіць, чатыры пытанні да творчага чалавека. Вось яны: што я цягам жыцця вырашыў і здолеў спазнаць? Каго і што ў гэтым жыцці змог і не змог палюбіць, і чаму? Ці змог стварыць штосьці такое, каб засталося пасля мяне? І апошняе: чым я змог у гэтым жыцці ахвяраваць, а чым ахвяраваць не змог? Адказы на гэтыя пытанні дапамагаюць зразумець, наколькі ты рэалізаваўся як чалавек і як мастак.
Далей узнікае праблема суадноснасці асобы і творчасці. Нехта цалкам ахвяруе сабой дзеля мастацтва; у кагосьці поспехі ў жыцці і творчасці ідуць паралельна; ёсць людзі, у якіх поспех у жыцці і поспех у творчасці ўзбагачаюць і падтрымліваюць адно адно. І мне вельмі цікава зразумець, як гэта адбываецца ў вас?
Што тычыцца непасрэдна сферы мастацтва... Апошнім часам кідаецца ў вочы фундаментальная «дэцэнтрацыя» аб’екта творчасці. І ствараецца ўражанне, нібы піша не сам чалавек, а менавіта чалавечае цела. Суб’ектам пісьма часта з’яўляецца абсурд, увасоблены ў тых або іншых персанажах. Хтосьці паказвае адваротны бок звычайных чалавечых пачуццяў, і некаму ўяўляецца, што за гэтым -- бездань. Цікава даведацца, што сёння значыць асоба мастака, акцёра, музыканта і які сэнс мае для іншых? Перадусім, варта згадаць Канта і ягонае паняцце эстэтычных ідэй. Гэта пачуццёвыя вобразы, для якіх мы мусім падабраць адэкватныя інтанацыі. У сферу паняццяў іх перавесці нельга. Менавіта таму выдатныя творы не падлягаюць канчатковай інтэрпрэтацыі, іх немагчыма вычарпаць. Таму пра Шэкспіра, пра Гамера, пра любы класічны твор будуць спрачацца да сканчэння жыцця. Немагчыма знайсці адэкватнае рацыянальнае паняцце, якое б выявіла глыбіню гэтага твора.
Людміла Грамыка: І ўсё ж паспрабуем «праверыць алгебрай гармонію». Для таго каб склалася агульная карціна сучаснага мастацкага працэсу, варта акрэсліць тэндэнцыі, існуючыя ў кожным з відаў мастацтва паасобку. На ваш дасведчаны погляд, зразумела.
Аляксандр Карпаў: Я пачну, бадай што, з кіно... Але... перадусім варта зазначыць, што ўзровень існавання любога грамадства вызначае не толькі ўзровень ягонага эканамічнага развіцця, а і разнастайнасць спосабаў грамадскага мыслення. Умоўна кажучы, у пэўную эпоху склалася ганчарнае мысленне, потым -- металургічнае... і г.д. Апошнім часам наша краіна настойліва спрабуе развіваць кінематаграфічнае мысленне. Без яго мы страчваем многае. Таму што памнажэнне спосабаў мыслення -- галоўнае багацце любой цывілізацыі. Разумеючы гэта, мы імкнемся захаваць уласцівы нам спосаб кінематаграфічнага мыслення. Ды толькі робім гэта штучна. Чаму? Я заўсёды згадваю адзін і той жа прыклад: каб зборная каманда выдатна іграла ў хакей, трэба, каб у хакей ігралі хлопчыкі ў кожным двары. Каб у краіне быў добры джаз, ён павінен гучаць паўсюль. Быць разлітым у паветры. На вялікі жаль, у нас не існуе кінематаграфічнай супольнасці. Ствараецца ўражанне, што ўсім, хто спрабуе займацца кінематографам, не хапае кінематаграфічнай тусоўкі. Таго самага творчага асяродка, які прафесійна ўзбагачае.На жаль, немагчыма паставіць адзін фільм і адразу атрымаць за яго «Оскара». Кінематаграфічная мова -- таксама грамадскі набытак. Яна мае свой мастацкі і філасофскі эквівалент, выпрацоўваецца паступова. Марна вінаваціць некага ў тым, што ў нашай краіне мізэрны кінематаграфічны працэс. Трэба спрабаваць змяніць сітуацыю.
Рыд Таліпаў: А я хачу знайсці адказ на пытанне: каму сёння патрэбны тэатр? Гледачам? Акцёрам? Рэжысёрам? Каму менавіта? Ствараецца ўражанне, што тэатры ставяцца да гледачоў, як да дзяцей у дзіцячым садку. Маўляў, не плачце, сядзіце ціха, мы зараз для вас пець і танцаваць пачнем. Рэжысёры відавочна ўнікаюць сур’ёзнай размовы з публікай праз сур’ёзную драматургію. У рэпертуары -- спрэс танныя замежныя камедыі. Ідуць п’есы, якія паважаючы сябе рэжысёр ніколі ставіць не будзе. Ні-ко-лі! Быццам не існуе драматургіі Тургенева, Чэхава, Андрэева? Не існуе драматургіі, за якую ніколі сорамна не будзе!
Навошта тэатр публіцы? Пра гэта могуць распавесці, напрыклад, распаўсюджвальнікі квіткоў, якія гэтую публіку збіраюць. А калі ўжо сабралі, лічыцца, што яе абавязкова трэба забаўляць! Пры гэтым чым больш гледачоў -- тым горш. Бо тое, што ім паказваюць на сцэне, можа іх разбэсціць. Прынамсі, сапсаваць густ. Між тым вырастае пакаленне, якое думае, што ўсё так і павінна быць. Акцёры на сцэне абавязаны крышачку спяваць і танчыць.Вось я і адказваю на пытанне: каму патрэбны тэатр? Атрымліваецца -- нам, рэжысёрам. Любіць яго здольны толькі мы. Прынамсі, тэатр патрэбны мне. Таму што без тэатра -- хто такі Таліпаў?
Думаю, калі сёння мы будзем звяртацца толькі да легкадумных камедый, імкнучыся забаўляць публіку, усё хутка скончыцца. Мы і цяпер тэатральную справу вядзем так, нібыта Станіслаўскі і Неміровіч-Данчанка яшчэ не нарадзіліся. Быццам не было Меерхольда і Таірава. З рэпертуару знікае нацыянальная і руская класічная драматургія. Галоўнай становіцца каса. Яна -- цэнзар. Ды яшчэ больш бязлітасны, чым некалі камуністы, якія многае забаранялі. На некаторых тэатрах проста шыльду варта змяніць. Замест слова «нацыянальны» напісаць «музычна-драматычны», каб гледачы дакладна ведалі, куды патрапяць.А цяпер падумаем, чаго насамрэч хоча публіка? Што аб’ядноўвае ўсіх людзей на зямлі? Мяркую, жаданне быць шчаслівымі. І калі мы, мастакі, дапаможам чалавеку адчуць сябе шчаслівым -- такі досвед вельмі каштоўны. Унутраныя праблемы, перажыванні чалавека цягам часу не мяняюцца, у мастацтве з’яўляецца толькі новая форма выяўлення, расповеду.
Аляксандр Карпаў: Можна зірнуць на тэатр з іншага боку. Я не думаю, што праблема змястоўнасці спектакляў існуе, не думаю, што на сцэне галоўнае -- сацыяльныя праблемы... Мне цікава псіхалагічнае бытаванне тэатра незалежна ад жанру. Творы Шэкспіра, Чэхава, Іанэска застаюцца з намі назаўжды толькі таму, што дэманструюць штохвілінную чалавечую трагедыю -- тут і зараз. Апрача таго, гледачоў захапляе працэс трагедыйнага існавання акцёра на сцэне. Гэта не кіно, дзе аднойчы і назаўсёды ўсё прадвызначана. Па вялікім рахунку, гледачоў прыцягваюць не змест і не сюжэт твора. Загіне карлік ці выжыве -- не так істотна. Галоўнае -- эмацыйнае ўспрыманне існавання трагедыі ігры жывога акцёра непасрэдна на сцэне. Жанр спектакля -- толькі від праўды, які сёння лепш успрымае публіка. Так, цяпер гледачам больш даспадобы, як кажуць, «спяваючыя трусы». Толькі гэта не мае асаблівага значэння. Дарэчы, дзякуючы актыўнаму наступу на людзей тэлебачання роля тэатра як эмацыйнага складніка ў грамадстве значна ўзрастае. У тэатр ідзе найбольш успрымальная і адукаваная частка насельніцтва. А навошта для дурняў спектаклі ставіць?
Рыд Таліпаў: Мы што будзем рабіць -- прамаўляць мноства прыгожых пафасных слоў або разважаць пра мастацкі працэс канкрэтна і думаць, як тэатру можна дапамагчы? Ці ён у цяперашняй якасці некаму даспадобы?
Людміла Грамыка: Варта дамаляваць агульную карціну. Што адбываецца з выяўленчым мастацтвам?
Рыгор Сітніца: Ёсць мастакі, якія кормяцца са сваёй прафесіі, працуючы на патрэбу публіцы. ( Але гэта ўжо не зусім мастацтва, хоць не выключана, што такі творца можа выйсці на высокую мастацкую вартасць.) І ёсць мастакі, што разумеюць сваё прызначэнне на зямлі як адказнасць перад нацыяй. Ды гэта ўжо зусім іншае. Трэба сказаць, што ва ўсе часы ва ўсіх народаў мастацтва было элітарным. І заўсёды існаваў вялізны пласт таго, што называюць мастацтвам масавым, створаным для натоўпу. Шмат цудоўных людзей, якім не ўдалося атрымаць адукацыю, маюць недастаткова развіты эстэтычны густ. І, на вялікі жаль, не ўсе творцы і не ўсе гледачы маюць высокую гуманістычную ідэю, якая прымушае іх развівацца. Узнікае пытанне: каму патрэбны тэатр, жывапіс? Каму быў патрэбны Максім Багдановіч? Паэт вырас у рускамоўным асяроддзі, і ніхто не чакаў, што ён стане нацыянальным геніем. А ён узяў дый стаў! Бо ў пэўны час у пэўным месцы спатрэбіўся менавіта такі паэт для сцвярджэння нацыі.
Мне цяжка казаць аб праблемах усіх відаў мастацтва. Найперш таму, што мастак -- індывідуаліст. Ён зачыніўся -- і робіць. І часам у адзіноце можа ўсвядоміць нават тое, што ў тэатры і ў кіно немагчыма ўсвядоміць усім разам. Там індустрыя, калектыўны розум. А калі ты працуеш сам, твая адказнасць перад нацыяй і перад Богам значна павялічваецца.
Мы жывем у эпоху глабалізацыі, і гэта варта таксама разумець. Мастаку неабходна дбаць пра нейкія высокія паняцці, пра захаванне гуманістычных і маральных каштоўнасцей на гэтай зямлі. Вельмі моднае, асабліва ў постмадэрне, самакапанне часта бывае разбуральным. Але мастацтва, якое разбурае нацыянальныя, маральныя і эстэтычныя каштоўнасці, -- гэта антымастацтва. За ўсю гісторыю існавання чалавецтва маральныя каштоўнасці не змяніліся. Тое самае можна сказаць і пра эстэтычныя каштоўнасці, якія палягаюць у межах каштоўнасцей маральных. Гэта не значыць, што мы ўсё мастацкія накірункі заганяем у нейкую вузкую нішу. Ні ў якім разе. Проста творца заўсёды можа ўсведамляць, што ягонае прызначэнне -- ў захаванні людскасці на гэтай зямлі. Людскасць, якая прысутнічае ў мастацтве, і ёсць ягоная найвышэйшая мэта.
Рыд Таліпаў: У мяне пытанне: якія працэсы адбываюцца ў жывапісе?
Рыгор Сітніца: Асабіста я імкнуся быць беларускім мастаком -- пра нашы нацыянальныя каштоўнасці прамаўляць сучаснай мовай. Зразумелай любому культурнаму чалавеку. Малюю нейкія культурныя беларускія артэфакты і, хоць памятаю пра вялікую Францыю, я ўсё ж мастак нацыянальны. Бо спрабую разважаць пра сусветныя каштоўнасці на грунце простых, зразумелых кожнаму чалавеку рэчаў. Хлеб, бульба, цыбуля, хата, калодзеж... У сваёй працы карыстаюся самымі простымі, дзіцячымі прыладамі -- алоўкам і паперай. Спрабую паказаць, што ў самых звычайных рэчах можа жыць высокі мастацкі стыль. Важна, што ты людзям праз гэта скажаш, важная пазітыўная сцвярджальная ідэя, якая цябе мацуе.
Мікалай Сямёнаў: Тут прагучала вельмі каштоўная думка: багацце нацыі -- гэта багацце спосабаў мыслення. Калі мы гаворым пра мысленне, мы гаворым і пра мастацкую мову. Мне здаецца, наша кінематаграфічная мова сапраўды патрабуе абнаўлення. Я згодны, што ў пэўнай меры гэты від мыслення ў нас падтрымліваецца штучна. Але не згодны з тым, што галоўная прычына кінематаграфічных праблем -- у адсутнасці прафесійнага асяродка. Можна спаслацца на сацыялагічныя даследаванні, якія пацвярджаюць, што навука і мастацтва ствараюцца невялікай групай людзей, элітарнай меншасцю. А яшчэ, думаю, кепская прыкмета, калі мастак упэўнена і мэтанакіравана спрабуе быць нацыянальным (або касмапалітам). Гэта павінна натуральна адпавядаць сутнасці творцы. Калі ён робіць намаганне: маўляў, буду абсалютна нацыянальным, або еўрапейскім, -- гэта няпраўда. Накшталт запланаванай акцыі з ідэалагічнай адзнакай.
Рыгор Сітніца: Абсалютна згодны.
Мікалай Сямёнаў: Я рашуча супраць таго, каб у мастацтва прыцягваліся маральныя аргументы. Мастацтва мусіць падвесці нас да маральных высноў, але не трэба наўпрост навязваць нам іх. Мэтазгодна ўстрымлівацца ад такіх дэкларатыўных выхадаў на тэрыторыю маралі. Што датычыцца тэатра... Унутраная драма акцёра на сцэне -- вельмі цікавы і значны працэс. Але не будзем забывацца, што тэатр -- складаны вялікі арганізм. Ягоныя складнікі -- публіка, акцёры, драматургі, пастаноўшчыкі -- усе ў пэўнай меры важныя. Калі засяродзіцца толькі на ўнутранай драме акцёрскай ігры, атрымаецца, што тэатр існуе пераважна для акцёраў. Думаю, што гэта не так. Стан, які датычыцца экзістэнцыянальных перажыванняў акцёра на сцэне, цяжка зрэжысіраваць. Але вычарпаць гэтым увесь тэатр немагчыма. Што да надзённых тэатральных праблем, найбольш заўважныя: незапатрабаванасць нацыянальнай драматургіі, недахоп драматургіі еўрапейскага і сусветнага ўзроўняў, недахоп наватарскіх рэжысёрскіх работ. Няма спектакляў, якія адзначаны новай стылістыкай, прапануюць зусім іншую сцэнічную мову. Што да мэты, якая стаіць перад тэатрам: забаўляць гледачоў, рабіць іх шчаслівымі або паглыбляць у экзістэнцыянальную трагедыю, -- думаю, варта згадаць старое антычнае паняцце -- катарсіс. Калі ён прысутнічае -- астатняе не мае значэння. Думаю, негатыўны ўплыў рынку на мастацкі ўзровень -- бяда не толькі тэатра, а і ўсіх іншых відаў творчасці. Магчыма таму, што многія фундаментальныя рэчы ў нас засталіся нераспрацаванымі. Тым не менш, існуе высакамерны нахіл у местачковасць, нібыта гэта наша апошняе выратаванне. Відаць, варта лічыцца і з тым, што адбываецца ў сусветным мастацтве, на сусветным узроўні. Мне здаецца, мы павінны задумацца, як сёння будуецца праца мастака. Калі замест працы з формай распачынаецца праца з матэрыяй. Абсалютная пластычнасць натуры -- гэта абсалютная коснасць натуры. Найбольш яркі таму прыклад -- сам чалавек. Творца, які працуе з матэрыяй, адкрывае розныя ўласцівыя ёй сілы. Разбуральныя, ахоўныя, стваральныя. Знайсці гарманічны баланс гэтых сіл -- надзвычай складана. Як казалі індыйскія ёгі, «без разбурэння формы немагчымы далейшы рост».
Андрэй Кунцэвіч: Я шаснаццаць гадоў працаваў хормайстрам пры маэстра Роўдзе, імкнуся падтрымліваць лепшыя традыцыі. І сутыкаюся з тымі ж праблемамі, што былі агучаны за «круглым сталом». У нас яшчэ больш складана з тэхналогіямі, асабліва ў харавым мастацтве. Маем цэлыя плеяды выканаўцаў, цудоўных кампазітараў і паэтаў, але не маем канчатковага прадукту. Творцы не заўсёды могуць адпавядаць адзін аднаму ў вобразнасці, у інтэрпрэтацыі. У выніку -- немагчыма данесці твор да гледачоў у поўнай яго сіле. Самая надзённая праблема -- адсутнасць трыадзінства: кампазітар, паэт, выканаўца.
Вельмі важна падтрымліваць новае ў мастацтве. Гэта адзін з важных аспектаў духоўнага жыцця чалавека. Мы павінны думаць, як сучаснае мастацтва будзе развівацца. Мы павінны рупіцца пра тое, каб павялічыць колькасць людзей, якія будуць карыстацца плёнам нашай працы. Нельга прымусіць мастацтва любіць, але можна пра яго распавесці, растлумачыць. Як казаў акадэмік Капіца: «Мастацтва трэба ўкараняць». І не варта працаваць на патрэбу гледачам, ісці за імі, трэба выхоўваць гледачоў. Дзеля гэтага -- паказваць ім якасныя творы. Пакаленне 90-х мы ўжо страцілі. Давайце думаць пра тых, хто прыходзіць у глядзельныя залы зараз. Інакш хутка не будзе не толькі слухачоў і гледачоў, а і саміх творцаў.
Аляксандр Фінскі: У мастацтве выключную ролю іграюць асобныя пакаленні творцаў. Мы ўсе выходзім з мінулага, жывем сапраўдным і ствараем для будучыні. Калі зробленае адным пакаленнем перарываецца катаклізмамі, наступнікі становяцца заложнікамі тых праблем, якія ў мінулым не былі вырашаны. Таму што мастацкі працэс немагчыма перапыніць. Працуючы над творам у сваім часе, у пэўную эпоху, мы раптам выкарыстоўваем формы, якія засталіся нераспрацаванымі папярэднікамі. Спалучэнне новага і неўвасобленага старога, гэтае спляценне разнастайных накірункаў бывае надзвычай цікавым і плённым. Маё пакаленне выхоўвалася ў савецкім грамадстве на сацыялістычных каштоўнасцях, а пры канцы 80-х нам адкрылася інфармацыя, раней недаступная. Гэта моцна паўплывала на маю асобу, і маё ўяўленне пра творчасць змянілася. Яно складаецца з розных частак. Такога роду шматслойнасць, шматмернасць па-свойму выяўляецца ў кожным пакаленні. Гадамі назапашваецца рабочы матэрыял. Так рыхтуецца падмурак для скачка, для новай з’явы ў мастацтве. Асоба -- гэта той, хто не перакрэслівае назапашанае папярэднікамі, а на падставе некалі зробленага стварае новую якасць. Узнаўляе моманты, якія з той або іншай прычыны папярэднікі прамінулі. Ніколі не думаў, што буду займацца манументальным мастацтвам. Але менавіта такім чынам я асэнсоўваў нашу выкрасленую раней гісторыю, якой мы не ведалі. У маіх помніках зусім незалежна ад мяне, праз падсвядомы працэс, выявіўся дух часу...
Людміла Грамыка: Калі вызначаць, так бы мовіць, родавыя прыкметы сярэдняга пакалення творцаў, можна сцвярджаць, што акцёры, мастакі, музыканты -- усе вучыліся ў выдатных майстраў сваёй справы, здольных навучыць. Яны дакладна сфармулявалі сэнсавую накіраванасць высокага мастацтва, мэтай якога было «сеяць разумнае, добрае, вечнае». Яны разумелі, што ў мастацтве ўсё вырашае асоба і талент. У наш час само паняцце прафесійнасці дэвальвуецца. Вось чаму ўзнікаюць праблемы і з новымі мастацкімі ідэямі, і з развіццём мастацкай мовы. Мне цікава іншае: чаму так мала засталося ў прафесіі людзей, якія гэта разумеюць?
Аляксандр Ткачонак: Паводле спецыфікі прафесіі, я -- чалавек залежны. І заўсёды зайздросціў індывідуальнаму творчаму палёту пісьменнікаў, мастакоў, кампазітараў. Складанасць прафесіі акцёра ў тым, што ён знаходзіцца на перадавой лініі агню, але змагаецца за чужыя ідэі, увасабляе задуму рэжысёра. І ўсё ж, калі стаіш на сцэне сам, жывыя акцёрскія імгненні, штохвілінны творчы працэс -- захапляюць. У мяне няма падстаў скардзіцца на лёс. Дык вось, у «Адзіным наследніку» ёсць роля, якую іграю цягам трыццаці трох гадоў. У спектаклі паводле класічнай драматургіі маім педагогам Уладзімірам Маланкіным на ўзроўні асацыяцый, алюзій было закладзена тое, што ўяўлялася смешным і актуальным больш за дзесяць гадоў. Калі змянілася эпоха і ўсё абрушылася, сістэма рэжысёрскай логікі, доказаў абрушылася таксама. Аказалася, многім акцёрам больш няма чаго паведаміць гледачу. Уласна кажучы, я вось пра што... Прафесія рэжысёра -- унікальная. Яны -- першыя асобы ў тэатры. Яны -- арганізатары працэсу. Акцёры -- проста выканаўцы. Дэфіцыт рэжысёраў у сучасным тэатры адчуваецца надзвычай востра. Маладыя рэжысёры выходзяць з акадэміі і некуды знікаюць. Новых імёнаў няма. Катастрафічна не хапае цікавых акцёрскіх індывідуальнасцей. Моладзь лепш за нас рухаецца, цудоўна працуе ў масоўках, яна вельмі музыкальная. Ды толькі акцёраў-асоб, па-чалавечы адметных, у тэатрах вельмі мала. На гэта адчувальна ўплывае тэлебачанне, у прыватнасці -- серыялы, якія нівелююць яркія асобасныя праяўленні. Нават заслужаныя майстры, трапляючы пад колы сучаснай тэлеіндустрыі, многае страчваюць і таксама нівелююцца. Індывідуальнасць разбураюць шматлікія шоу, КВЗ, «комедзі клабы»... Гледачы становяцца непатрабавальнымі, сілкуюцца гэтай самадзейнасцю. У кіно адбываецца тое ж самае. Раней вялікае значэнне меў акцёрскі працэс, ішла руплівая папярэдняя праца. Цяпер на здымачнай пляцоўцы я адразу атрымліваю тэкст, а рэжысёр нават не тлумачыць, ні пра што фільм, ні якім ён бачыць майго героя… Я сябе пасля гэтага ненавіджу. Даю зарокі: болей ніколі... Прафесія дзіўнай робіцца. Што той салдат, што -- гэты... Розніцы ніякай.
Рыд Таліпаў: Іграем камп’ютэрную графіку...
Мікалай Сямёнаў: Мастак фарміруецца настаўнікам, школай. Школа падтрымлівае асобаснае вельмі моцна. Нават калі ты вундэркінд. І ўсё ж індывідуальнасць -- гэта не паточны прадукт. Асоба з’яўляецца тады, калі ёсць... асоба. Нагадаю словы Канта, які казаў: «Асоба валодае вартасцю, але не мае цаны». У тым сэнсе, што няма кошту, адпаведнага гэтай вартасці. Менавіта таму пра таленавітых асоб павінен быць асаблівы клопат.
Рыд Таліпаў: Мне здаецца, вы крышачку дэфармавалі маю думку. Я не казаў, што тэатр мусіць зрабіць чалавека шчаслівым, ён можа толькі дапамагчы гэтаму. Шчасце для чалавека, калі ён адчувае, што з ягонай душы сыходзіць цемра. З’яўляюцца святло, душэўная і духоўная моц, унутраная гармонія. Я супраць таго, калі песнямі, танцамі ствараецца адчуванне «нібыта шчасця», калі тэатр забаўляе гледача, як дзіця ў дзіцячым садку.
Фёдар Ястраб: Мне здаецца, з нашага агульнага мінулага засталося разуменне мастацтва як сацыяльна значнай сілы. Але гэткія функцыі зусім неўласцівыя ягонай прыродзе. Сіла мастацтва якраз у ягонай непатрэбнасці, як бы дзіўна гэта ні гучала. Як толькі мастацтва пачынае апеляваць да нейкіх утылітарных уласцівасцей, маральных або выхаваўчых, яно страчвае ўласныя якасці. Мастацтва павінна валодаць уласнай прыродай і раскрываць яе. Для чаго і для каго яно? Для мяне, бо таксама хачу сябе выявіць. Іншая справа, у якім асяродку я існую. Калі ў рыначным, буду вымушаны свае творы прадаваць, а не толькі выстаўляць на вернісажах. Некалі галандскія майстры лічыліся проста выдатнымі рамеснікамі і свае творы на продаж вазілі на звычайных тачках. Рамантычны флёр -- маўляў, мастак лепшы з прафесіяналаў, бо стварае шэдэўры, -- з’явіўся значна пазней. Мяркую, рынак вяртае ўсё на спрадвечную арбіту. Але... мастацтву павінна належаць тое, што і павінна належаць мастацтву. Іншая справа, што гэта тэрыторыя моцных, а сіла ў кожную эпоху трактуецца па-рознаму. Пэўныя змены ў працэсе нельга ўспрымаць як трагедыю, як бяду. Ах, разбураюцца асновы! Дарэчы, «Чалавек са зламаным носам» Радэна некалі таксама выклікаў агульнае абурэнне. Мастацтва, якое адпавядае наступнаму кроку грамадства, спачатку заўсёды аспрэчваецца і адмаўляецца. Разбурэнне, перманентны крызіс -- насамрэч фактары развіцця мастацтва. Нават у самым магутным ягоным росквіце ўжо прыхаваны будучы крызіс. Інакш яно таксама стагніруе. З мастацтвам нічога нельга зрабіць, яно існуе як частка жыцця, жыццебудовы, як спосаб мыслення. І гэта галоўнае. Ніякіх асаблівых задач у яго не павінна быць.
Валянціна Еранькова: Усе добра ведаюць фразу: «Крый Божа жыць у эпоху перамен...» Дык вось, добра гэта або не: жыць у эпоху перамен? Памятаю наш акцёрска-рэжысёрскі курс, які набіралі знакамітыя Вера Рэдліх, Барыс Платонаў, Глеб Глебаў. Гады навучання ў тэатральна-мастацкім інстытуце. У 1970-м мы разам з аднакурснікамі паехалі ў Бабруйск. Адкрываць і будаваць новы тэатр. Гучная акцыя па тым часе! Ноу-хау! Былі клятвы, мары, натхненне... Потым усё развалілася. Жыццё нас па-свойму раскідала... У выніку з вялікага таленавітага курса ў тэатры засталося некалькі чалавек. З-4... Людзі ламаліся, паміралі, кідалі прафесію... Па розных прычынах. У тым ліку дзякуючы эпосе перамен. Як можна сёння вінаваціць тэатр за тое, што ён нібыта ідзе па рыначным шляху? А куды пайшлі людзі? А куды пайшоў наш глядач? Час быў складаны і цяжкі. Успомніце, як мы жылі. У якіх чэргах стаялі. Хіба да мастацтва было?
Сёння, думаю, не варта наракаць на тэатр за тое, што ён перажывае сваё новае станаўленне і праходзіць праз нейкія зломы. Гэта нармальна. Гэта натуральна. Тэатру важна зберагчы сваю сутнасць. (І нават пець і скакаць на акадэмічных сцэнах, калі трэба.) Кожны мастак творыць у меру свайго таленту, уяўлення, нерэалізаванасці і г.д. Прыйдзе час, і мы перастанем пець і скакаць. Ды толькі... хто мне дакладна адкажа на пытанне: што сёння добра, а што кепска? Някрошус -- добра або не? Жэнавач? Балазе мы сёння спрабуем пра гэта разважаць. Імкнемся зразумець, што такое другі план і якой яшчэ можа быць сцэнічная мова. Мы шмат чаго не ведаем, шмат чаго не ўмеем. Але кожнаму трэба прайсці свой шлях. І мы пройдзем, і яшчэ многае зробім. І адкрыем. І вынайдзем... Мяне сёння вельмі хвалюе праблема пераемнасці. І акцёры-пачаткоўцы са сцёртымі тварамі, якія не ведаюць, куды ім пайсці. Нас мала. Чаму тады нас няма куды дзець? Маладым рэжысёрам няма дзе ставіць спектаклі. Няма дзе працаваць. Спецыяльных пляцовак, эксперыментальных сцэн для іх не існуе. У тэатральнай суполкі нават месца няма, дзе можна было б збірацца, ладзіць вечарыны. Увогуле, што робіць СТД, наш прафесійны саюз? Шмат болю, шмат адчаю, шмат праблем...
Рыгор Сітніца: У Акадэміі мастацтваў на кафедры графікі -- бліскучая школа, адна з лепшых у Еўропе. Выхоўваюцца выдатныя прафесіяналы і... знікаюць курсамі. Думаеш: як так? Геніі, а іх нідзе няма. Толькі адзінкі выжываюць і становяцца значнымі асобамі ў мастацтве. Зноў-такі, чаму троечнікі становяцца? Мяне, напрыклад, з 9-га класа выгналі за прафнепрыдатнасць... Думаю, прафесійнае ўмельства не трэба называць талентам. Варта казаць пра рэалізаваныя здольнасці, калі змог рэалізавацца -- тады талент. Прафесійныя здольнасці -- гэта толькі пяцьдзесят працэнтаў ад агульнага багажу. Астатняе -- інтэлект, ідэя, якая вядзе па жыцці і не дае творцы дэградаваць, спіцца, схалтурыцца. Гэта воля чалавека, які сябе можа прымусіць працаваць.
Аляксандр Фінскі: Ідэя, безумоўна, важная рэч. Але не ўсё ў мастацтве павінна будавацца на ідэі. Культура, традыцыі перадаюцца яшчэ і на падсвядомым узроўні. Перадаюцца генетычныя здольнасці. Эмоцыя, крык могуць больш выразна выявіць сітуацыю моманту, чым выказаная, сфармуляваная думка. Мы ведаем пра сілу ўражанняў дзяцінства, якія не знікаюць з падсвядомасці. У мастацтве недагаворанасць, якая грунтуецца на інтуіцыі, адкрывае глыбінныя працэсы. А дакладна сфармуляванае часам становіцца мёртвай схемай.
Рыгор Сітніца: Не трэба думаць, што ідэя -- гэта тое, што гарантавана. Нічога не гарантавана. Так не бывае: маўляў, вызначыў кірунак і працую. Многае сапраўды адбываецца на ўзроўні падсвядомасці, пачуцця, урэшце, веры ў тое, што робіш. Мастацтва нарадзілася з жыццём і скончыцца з ім. І калі зямное жыццё пяройдзе ў нейкія іншыя формы, мастацтва таксама пяройдзе. Бо яно самадастатковае, хоць шмат у чым залежыць ад палітычных, маральных, эканамічных фактараў. Церпіць ад маргіналаў, ад зневажэння маральных прынцыпаў.
Людміла Грамыка: Звярніце ўвагу, калі сёння наракаюць на тэатр, кажуць: там спяваюць і скачуць; калі наракаюць на выяўленчае мастацтва, зазначаюць -- дэкор і салон.
Фёдар Ястраб: Так, але я б увогуле адмовіўся ад такой тэрміналогіі. Сёння нават самае авангарднае мастацтва можа быць абсалютным салонам. Любыя прыгожыя, якасныя творы могуць быць салоннымі. Мы ж беспадстаўна лямантуем: няма мастацтва, знікае! Але яно ёсць! Проста так развіваецца грамадства. Ідуць глабальныя інфармацыйныя працэсы. Кожны чалавек цяпер ведае значна больш, чым колькі гадоў таму. Элітарнае мастацтва таксама падуладнае дыфузіі часу. Мы бачым, як знакамітыя тэнары выступаюць разам з папсовымі спевакамі на стадыёнах. Некалі такое немагчыма было нават уявіць. Элітарная і масавая культуры збліжаюцца. І адмяніць гэтыя працэсы немагчыма. Наша задача -- годна прыстасавацца да новых умоў. Зразумець сітуацыю і выжыць у сапраўдным мастацтве. Мы гаворым: у нас выдатная школа жывапісу, графікі. Але на Захадзе -- іншая. І крытэрыі ацэнкі твораў, адпаведна, розныя. Я не кажу, што трэба адмаўляцца ад сваёй школы, ад традыцый. Дзякуй Богу, высокае ўмельства яшчэ нікому не замінала. Але ёсць небяспека пераацаніць значэнне рамесніцтва ў творчасці. Заходняя школа развіваецца іншым шляхам. Асновы рамяства існуюць, а далей -- інтэлект, думка, асацыяцыі. Мастацтва не жыве адно толькі эмоцыямі. І чалавек не жыве толькі імі. Сёння эмацыйнасць у мастацтве менш запатрабаваная, яно становіцца ўсё больш інтэлектуальным. Гэта іншае мысленне ў інфармацыйным кантэксце.
Рыгор Сітніца: Гуманітарныя каштоўнасці ва ўсе часы і ва ўсіх народаў адны і тыя ж. І трэба вельмі асцярожна прыглядацца да тых тэндэнцый, якія ўзнікаюць сёння ў заходнееўрапейскім мастацтве. Ёсць вельмі знакаміты мастак, які палову жыцця працаваў патолагаанатамам, а пасля пачаў выцягваць на публіку анатаміраваныя трупы, расфарбоўваць іх. І колькі б мяне не пераконвалі што гэта -- супер, для мяне ён -- цынік, сатаніст. Ёсць межы, за якія мастацтва не павінна выходзіць. Там, дзе знішчаецца асоба чалавека, разбураецца чалавечая сутнасць, мастацтва заканчваецца. І не варта казаць, што існуюць тэндэнцыі, за якімі нам трэба гнацца. Мы тут таксама многае збераглі. Вядома, ні ў якім разе не трэба шанаваць сваю местачковасць. Урэшце, Шагал сваё мястэчка зрабіў сусветна вядомым, Суцін -- таксама. Вось і нам не трэба забывацца, што мы -- цэнтр Еўропы.
Рыд Таліпаў: Што тычыцца тэатра, у нас крыху іншыя праблемы. Мы павінны ведаць: новы тэатр узнікне толькі на аснове новай драматургіі. Ва ўсе часы і на ўсіх сцэнах свету было так. Дастаткова згадаць: Астроўскі і Малы тэатр, Чэхаў і МХАТ, Мальер І «Камедзі Франсэз», Брэхт і «Берлінер ансамбль». Але мяне хвалюе яшчэ адна праблема: у нас стала на другім плане знаходзіцца акцёр... Між тым менавіта акцёр -- галоўная асоба ў тэатры, ён уладарыць на сцэне. І на маю думку, у тэатры літаральна ўсе -- ад вахцёра да дырэктара -- павінны абслугоўваць артыстаў, ім падначальвацца. А не прымушаць спяваць і танцаваць, каб лепш прадаваліся квіткі.
Людміла Грамыка: Відавочна, што рынак паўплываў на мастацтва там, дзе яму дазволілі паўплываць. У тым ліку -- калі нівелюецца індывідуальнасць акцёра, калі тэатр працуе на патрэбу публіцы, калі мастацтва саступае месца маскультуры…
Фёдар Ястраб: І ўсё ж не трэба так накідвацца на рынак, ён можа вельмі дапамагаць.
Рыд Таліпаў: Так, калі заўтра тэатры зачыняцца, ніхто нават не заўважыць. Калі зачыняцца рынкі, усе закрычаць: «Каравул!»
Аляксандр Ткачонак: У Рускім тэатры ідзе спектакль «Раскіданае гняздо», на які прыводзяць школьнікаў. Для нас -- гэта заўсёды асаблівая публіка, тынэйджэры, якія паводзяць сябе не лепшым чынам. На спектаклях, так бы мовіць, жывуць уласным жыццём. І раптам на «Раскіданым гняздзе» адбываецца цуд. Школьнікі пачынаюць нас слухаць, супакойваюцца... Узнікаюць каштоўныя імгненні, калі акцёр можа доўга трымаць паўзу. І нарэшце, у фінале, яны пачынаюць жыць з намі ў такт, устаюць у агульным парыванні. Ведаеце, гэта робіць уражанне… Я пра тое, што падабаецца і не падабаецца публіцы. Цяпер давайце зірнем на рэпертуар Рускага тэатра з пункту гледжання жанру, які пераважае: «Вольны шлюб» -- камедыя; «Ніначка» -- каханне, прыгоды, Парыж; «Васа» -- сцэны з сямейнага жыцця; «Утаймаванне свавольніцы» -- драматычны твор у жанры мюзікла; «Даходнае месца» -- камедыя; «Прытворна хворы» -- камедыя; «Дзядзечкаў сон» -- камедыя; «Перад захадам сонца» -- гісторыя кахання; «Валянцінаў дзень» -- меладрама, і г.д.
Людміла Грамыка: Ствараецца ўражанне, што тэатр заваблівае толькі пэўную катэгорыю гледачоў і абавязкова -- «на малінку». Хоць у рэпертуары прысутнічаюць сур’ёзныя класічныя творы. Цікава, каму такім чынам выказваецца недавер? Што гэта -- няўпэўненасць ва ўласных вартасцях, страта крытэрыяў і прафесійнай годнасці або перакананне, што тэатр існуе для пенсіянерак і духоўна неразвітой публікі?
Рыд Таліпаў: Прынамсі, такія спектаклі, як «Суцяшальнік удоў», я ставіць не буду ніколі, таму што яшчэ хачу сябе паважаць. Выбачайце.
Фёдар Ястраб: Пытанні сацыяльнага бытавання мастацтва надзвычай складаныя і вельмі важныя. Публіку трэба выхоўваць. Абуджаць цікавасць, ствараць моду на мастацтва. Моду, якая здатная закрануць розныя сацыяльныя слаі патэнцыяльных гледачоў і спажыўцоў.
Людміла Грамыка: У тэатрах гэта мода на камедыі, якія здатныя сапсаваць густ і разбурыць прафесійныя крытэрыі, паводле якіх той або іншы твор можа лічыцца мастацкім.
Андрэй Кунцэвіч: Але самае галоўнае -- нашы здзяйсненні. Думаю, якім бы ні быў рынак, мы, умоўна кажучы, знойдзем, што зрабіць і што на ім прадаць. Але многае будзем ствараць проста для душы.
Людміла Грамыка: Вядома, мы павінны мець на ўвазе, што рынак, які так упэўнена ўвайшоў у наша жыццё, уплывае на творцаў і на творчасць. Тым больш што менавіта ў гэтым галоўная асаблівасць сучаснага мастацкага працэсу. Магчыма, не кожны разумее, як найлепшым чынам рэалізавацца -- у новым часе, у новых сацыяльных умовах. І таму яркія ўсплёскі мастацтва адбываюцца пакуль не вельмі часта. Прынамсі, пытанне: «Чым ты змог ахвяраваць дзеля творчасці, а чым не змог?» -- застаецца адкрытым. Зрэшты, галоўнае -- не ахвяраваць самім мастацтвам.
Падрыхтавала Людміла Грамыка.