Дом па­ся­род вяс­ны

...Кроп­лі па­во­лі сця­ка­лі па му­рах і шкле: пра­екцыя на су­пер­зас­ло­не свед­чы­ла пра хо­лад, ві­ль­гаць, змрок. Про­ста па­ся­род гля­дзе­ль­най за­лы, на вы­со­кім па­мос­це пад цяж­кім по­кры­вам ва­рух­ну­ла­ся це­ла... а з-пад тка­ні­ны, на­цяг­ну­тай на крэс­лы парт­эру, вы­нік­лі раз­ма­ітыя пер­са­на­жы — трэ­ба раз­умець, ува­соб­ле­ныя мроі, успа­мі­ны-жа­дан­ні-згад­кі або трыз­нен­ні це­ла, га­лоў­на­га ге­роя Жа­на ў «тра­ге­дыі прэс­най па­ўся­дзён­нас­ці» і ча­кан­ні вес­на­во­га аб­уджэн­ня. Спек­такль — аб­вос­тра­на-па­чуц­цё­вае со­ла яго­на­га вы­ка­наў­цы Іва­на Тру­са. Каб да пэў­най і ве­ль­мі да­лі­кат­най мя­жы Жа­на­вых пе­ра­ўтва­рэн­няў як ма­га на­блі­зіць гле­да­чоў — а іх, асаб­лі­ва на па­чат­ку, ад­мет­нас­ці ге­роя з кап­рыз­лі­вым па­тра­ба­ва­ль­ным то­нам здат­ныя ад­штур­хнуць да не­пры­ман­ня, — каб за­ва­біць у яго­ныя пе­ра­жы­ван­ні, на­рэш­це, каб ства­рыць ілю­зію на­зі­ран­ня «з ся­рэ­дзі­ны», з глы­бі­ні не­свя­до­ма­га (і са­чыць-свед­чыць на­ра­джэн­не ад­чу­ван­няў-па­чуц­цяў), рэ­жы­сё­ру спат­рэ­бі­ла­ся аста­ля­ваць дзея­нне ў за­ле. Пе­ра­кры­ты і вы­зва­ле­ны ад пуб­лі­кі парт­эр вы­явіў­ся зруч­най, хоць і ве­ль­мі па­тра­ба­ва­ль­най пра­сто­рай, на­ту­ра­ль­най для пад­ме­наў, та­емных сэн­саў, пе­раў­ва­саб­лен­няў. Артыс­таў, якія вы­кон­ва­лі па ко­ль­кі ро­ляў, аўды­то­рыя, на­ту­ра­ль­на, па­зна­ва­ла; ча­сам зна­ёмы вы­ка­наў­ца ў чар­го­вым пер­са­на­жы ўспры­маў­ся як за­гад­ка, ча­сам мож­на бы­ло ад­са­чыць, як сцэ­ніч­ны спа­дар аль­бо спа­да­ры­ня пад­па­рад­ка­ва­лі­ся асо­бе артыс­та.

Не­шмат­лі­кія сцэ­наг­ра­фіч­ныя і кас­цюм­ныя дэ­та­лі (у ро­лі мас­та­ка вы­сту­піў рэ­жы­сёр Мі­ха­іл Ла­шыц­кі) раз­ам з асаб­лі­вас­ця­мі плас­ты­кі (ёю як ха­рэ­ограф за­ймаў­ся рэ­жы­сёр Вя­час­лаў Іна­зем­цаў) ад­асла­лі да воб­ра­заў кі­не­ма­таг­ра­фіч­ных і жы­ва­піс­ных, спраў­на ка­тур­ха­ючы і на­ват экза­ме­ну­ючы мас­тац­кую аб­азна­насць пры­сут­ных (ад муж­чын­скіх шта­ноў на шлей­ках і з шы­ра­чэз­ны­мі ка­ла­шы­на­мі да вы­йсця на сцэ­ніч­ную пра­сто­ру свят­ла і квіт­нен­ня — яе пі­ль­на­ва­лі ма­гіч­ныя рэ­аліс­ты ў па­зна­­валь­­ных ка­цял­ках ад Рэ­нэ Маг­ры­та — аль­бо да экс­цэн­трыч­на­га вы­гля­ду і вы­бры­каў Спа­да­ра ста­ла­га ве­ку, гэ­та­ка­га Са­ль­ва­до­ра Да­лі).

Раз­умны, вос­тры, іра­ніч­ны, фі­ла­соф­скі Эжэн Ёнэс­ка па­спы­таў «Сма­гі і го­ла­ду» ў 1964 (або 1965) го­дзе: тым ча­сам, ка­лі сма­га і го­лад Дру­гой сус­вет­най ды па­ва­еннай ніш­чым­ні­цы не­як вы­пет­ры­лі­ся, жа­да­ны мір для дзі­ва­коў і шу­ка­ль­ні­каў пе­ра­кі­нуў­ся над­та шэ­рым ды ад­на­стай­ным: пе­ра­ход­ны пе­ры­яд, «ка­лі бы­вае ска­ла­ну­тым па­чуц­цё жыц­ця». Па­сля ко­ліш­ня­га жуд­лі­ва­га пе­ра­нап­ру­жан­ня арга­нізм, які вы­жыў на­су­пе­рак уся­му, вы­ма­гаў ад­па­вед­на­га сіл­ка­ван­ня, та­му ге­рой Ёнэс­ка не сха­цеў ні спа­кою, ні ці­ха­га шчас­ця. Ён вы­ма­гаў бу­ры жар­сцяў, яму спат­рэ­біў­ся экс­таз — пра што ён ад­ра­зу і аб­вяс­ціў з улас­ці­вы­мі ге­рою не­за­леж­нас­цю, са­ма­стой­нас­цю, сі­лаю і на­стой­лі­вас­цю ў да­сяг­нен­ні мэ­таў. Да­рма што жон­ка спа­ві­ва­ла яго цяж­кім по­кры­вам да ста­ну ко­ка­на, а сам ён, збі­ра­ючы­ся ў на­ва­ко­ль­ны свет, усцяг­ваў шлем ды аку­ля­ры: ва ўяў­ны свет улас­ных фан­та­зій ён ру­шыў у чым быў. Та­кім чы­нам, сма­га і го­лад — гэ­та ма­гут­ны брак эмо­цый з ура­жан­ня­мі, дзе ме­та­фа­рыч­насць «сма­гі» шмат­кроць уз­мац­ня­ецца і «La Soif» з фран­цуз­скай мож­на пе­ра­клас­ці як «пра­га»: пра­га до­ка­заў улас­най ма­ентнас­ці цве­ліць муж­чы­ну, го­лад не­адчу­ва­ль­нас­ці яго гры­зе.

Але ў до­ме, у све­це ці ў чар­го­вай цы­ві­лі­за­цыі, якая ці­ха аб­соў­ва­ецца ў пя­сок, экс­таз не­маг­чы­мы. Гэ­та кан­ста­туе Жан услед за дра­ма­тур­гам. І ка­лі зу­сім па­прос­ту, дык пер­шы акт па­ста­ноў­кі мож­на лі­чыць аб­вяш­чэн­нем по­шу­каў экс­та­зу, а дру­гі — улас­на по­шу­ка­мі. А вось ка­лі спек­такль кра­не ды ўзбро­іць не­паз­беж­ны­мі пы­тан­ня­мі...

У пер­шым акце ўсё за­ся­ро­джа­на на ад­чу­ван­нях Жа­на, на яго­най тры­во­зе ў ча­кан­ні вяс­ны, не­спа­коі, пра­зе пе­ра­мен, ад­на­ча­со­вай іх бо­язі на мя­жы з істэ­ры­кай. Ча­му ж пер­шыя дзей­сныя рэ­плі­кі ён вы­бі­раў з па­чкі арку­шаў не­йка­га вя­лі­ка­га ру­ка­пі­су, які ўслед за ге­ро­ем чы­та­лі і астат­нія асо­бы? На­ват ста­рас­вец­кая дру­кар­ка пры­сут­ні­ча­ла тут­са­ма, на па­мос­це, а не­ка­то­рыя асаб­лі­ва экс­цэн­трыч­ныя пер­са­на­жы ўме­лі з ёю аб­ыхо­дзіц­ца!

Ка­лі да­ве­рыц­ца рэ­жы­сё­ру і ру­шыць за ім, мож­на ўба­чыць, як ад­да­на ге­рой Іва­на Тру­са пры­му­шаў пра­ца­ваць сваю фан­та­зію і па­клі­каў на­тхнен­не, бо «ісці­на — у на­шых ма­рах, ва ўяў­лен­ні... Існая істо­та то­ль­кі ў мі­фе...»; як вы­сліз­гва­лі з-пад кан­тро­лю ства­ра­ль­ні­ка Жа­на сцэ­ніч­ныя на­се­ль­ні­кі, дзей­ні­ча­лі са сва­ім раз­умен­нем, а яго­нае ўмя­шан­не не па­трап­ля­ла раз­вя­заць сі­ту­ацыю: пры­ду­ма­ны (пры­трыз­не­ны) свет вы­пра­цоў­ваў свой жыц­ця­дай­ны за­кон. Пад­обна, гэ­та быў аўтар­скі тры­умф!..

«Ча­ла­век — ніш­то; веч­на шу­кае са­мо­га ся­бе, цер­піць бяс­кон­цыя пе­ра­ўтва­рэн­ні, ні­ко­лі не да­ся­гае сап­раў­ды рэ­аль­на­га існа­ван­ня, — пад­трым­лі­ваў рэ­жы­сё­ра дра­ма­тург. — Ці мо­гуць лі­та­ра­ту­ра і тэ­атр сап­раў­ды ад­люс­тра­ваць не­ве­ра­год­ную скла­да­насць рэ­аль­на­га жыц­ця?.. Каб пе­рад­аць жор­сткасць жыц­ця, лі­та­ра­ту­ра па­він­на быць бо­льш жор­сткай, бо­льш жа­хлі­вай у ты­ся­чу раз­оў».

За­лу і сцэ­ну па­во­лі яднаў, ні­та­ваў, на­кры­ваў па­кры­ёмы пра­цэс, які рэ­жы­сёр па ка­лі­ве да­стаў са ста­рой доб­рай п’есы і пе­ра­пра­ца­ваў на свой ка­пыл, вы­клаў пе­ра­бор­лі­вай тэ­атра­ль­най мо­вай — да­лё­кую да­леч, глы­бін­ную глы­бі­ню та­ямні­цы лі­та­ра­тур­най (і лю­бой іншай) твор­час­ці, вы­ста­віў пад са­фі­ты яе ле­вы і цём­ны бок, яе ва­рыў­ню, па­ка­заў сам пра­цэс ства­рэн­ня — ала­гіч­ны, аса­цы­ятыў­ны, шмат у чым ня­пэў­ны і не­прад­ка­за­ль­ны. Па­каз гра­ніч­на тэ­атра­лі­за­ва­ны, але з яго вы­ні­кае ўся не­нар­ма­ль­насць твор­час­ці з гле­дзіш­ча ча­ла­ве­ка зда­во­ле­на­га, бо наш ге­рой ад­на­ча­со­ва хво­ры і апан­та­ны — ме­на­ві­та вон­ка­вай не­пры­ваб­нас­цю мас­тац­ка­га пра­цэ­су, пе­ра­пра­шаю за ка­лам­бур, так ва­біць вы­ра­шэн­не Саў­лю­са Вар­на­са: Жан ха­цеў быў па­ба­чыць квет­кі, але... каб то­ль­кі не гля­дзець на ка­ра­ні... без якіх квет­кі не да­цяг­нуц­ца да на­зі­ра­ль­ні­ка.

«Раз­мо­ва пра са­мо­га ся­бе ку­ды бо­льш пе­ра­ка­наў­чая і пра­ўдзі­вая, чым раз­мо­ва пра іншых... Ка­жу­чы пра ся­бе, я ка­жу пра ўсіх. Сап­раў­дны па­эт не ма­ніць, не хіт­руе... та­му што сап­раў­дны па­эт не ашук­вае, а вы­дум­ляе, і гэ­та зу­сім іншае», — свед­чыў Ёнэс­ка.

То-бок жыц­цё і та­лент час­цей за ўсё не пад­па­рад­ку­юцца ло­гі­цы, сяк-так бя­руць пад ува­гу аб­азна­насць, але на ся­бе, твор­цу, трэ­ба зва­жаць, ся­бе вар­та спаз­на­ваць, са­бе мож­на да­вя­раць, а як уз­яўся за са­ма­ка­пан­не — ка­ра­нёў не аб­мі­неш. Да­коп­вай­ся да ад­крыц­цяў. Рас­цвя­ліў уяў­лен­не, рас­ка­лы­хаў мас­ткі сэн­саў і пра­ві­лаў — аста­лёў­вай свой за­кон, свой сус­вет! Ста­рай­ся, аб­вас­трай па­чуц­цё жыц­ця! Не ча­кай, па­куль пры­дас­ца жах. Мас­тац­тва про­ста так не вы­пус­ціць.

...Пры кан­цы пер­ша­га акта жон­ка і дзі­ця лёг­ка пе­ра­сту­пі­лі пэў­ную ры­су і апы­ну­лі­ся ў спраў­джа­най ма­ры ге­роя — па­ся­род вяс­ны, у су­цэ­ль­ным свят­ле ды ззян­ні ад­кры­тай пра­сто­ры сцэ­ны, якую мож­на лі­чыць ува­саб­лен­нем до­ма з пра­зрыс­ты­мі сце­на­мі і без да­ху. Муж­чы­на, муж, ге­рой да­ся­гаў гэ­та­га мес­ца знач­на па­зней, па­сля доў­га­га па­кру­час­та­га шля­ху. Ён яшчэ му­сіў моц­на па­ста­рац­ца, каб тва­рэн­ні ўлас­най фан­та­зіі яго ту­ды пра­пус­ці­лі, ён му­сіў для іх па­пра­ца­ваць як ма­га бо­льш, бо вы­сіл­кі за­бяс­печ­ва­лі ім рух да да­ска­на­лас­ці... Ці мож­на на­зваць гэ­та ўва­саб­лен­нем твор­ча­га шчас­ця?