Дэвіз 13-га Балтыйскага трыенале куратар Вінцэнт Анорэ вычляняў са зводак навін. На вачах разбураўся звыклы стан рэчаў. Што гэта былі за навіны, ён ахвотна пералічвае: нядаўні Брэкзіт, уздым папулісцкіх рухаў, якія паставілі пад пагрозу ўстойлівасць ЕС, а таксама гарачыя дыскусіі па гендарных, расавых і сацыяльна-палітычных канфліктах. Анорэ вырашыў разгледзець усё гэта не як канец старога ладу, а як спробу пераасэнсавання «нашай прысутнасці ў свеце», пакідаючы магчымасць абнаўлення і рэнесансу… І хоць адзін з варыянтаў перакладу гучыць як метафара смерці — «аддаць душу», у выніку засталося больш традыцыйнае прачытанне: «Give Up The Ghost» — «Адмовіцца ад прывіду».
Расказваць пра віленскае трыенале — што спрабаваць апісаць слана па адной назе. Дэклараваныя важнымі элементы — музыка і паэзія — гучалі ў паралельных праграмах, уводзіны ўвогуле адбыліся ў Лондане вечарам спектакля, паэзіі і музыкі Voises of Bastard. Выстава ў віленскай САС — толькі адна частка з трох паслядоўных (29 чэрвеня трыенале працягнецца ў Таліне, а з 21 верасня заключная частка пройдзе ў ЦСМ Kim? у Рызе). Але літоўская выстава атрымалася самадастатковай, з асобнай тэмай (тэрыторыя, геаграфічная і культурная прыналежнасць), са сваім канцэптам і прадуманым падборам аўтараў. Так што жоўтае святло ўнутранага двара будынка Цэнтра сучаснага мастацтва заваблівала нездарма — электронная птушка нас кудысьці ды прывяла.
Улічваючы тое, што краіны Балтыі — Літва, Латвія і Эстонія — адзначаюць стогадовыя ўгодкі абвяшчэння сваёй незалежнасці, дэвіз трыенале — «Адмовіцца ад прывіду» — можна ўспрыняць у вузкапалітычным сэнсе: хто ж не памятае пра прывід, які вандруе па Еўропе. Хоць куратар пацвярджае, што дух шоу адпавядае рэгіёну, які знаходзіцца ў стане пастаяннай трансфармацыі, канцэпцыя Анорэ заточана пад больш шырокі кантэкст, дзе прывід можа разглядацца і як увасабленне распаўсюджаных стэрэатыпаў. Спадар Вінцэнт паставіў перад мастакамі пытанне: «Што азначае належаць да часу размытых ідэнтычнасцей?» — і заклікаў да разнастайнасці выказванняў. Пры адборы ўдзельнікаў эфектнасць CV асабліва не ўлічвалася, звярталі ўвагу на змест саміх прац, якія не прапаноўвалі ілюстратыўных адказаў на пастаўленыя пытанні. Каб у выніку атрымаць калектыўную візію таго, што ляжыць у аснове і на маргіналіях такіх паняццяў, як тэрыторыя, гендар, цела і форма.
«Балтыйскае трыенале, — піша Анорэ, — не збіраецца займацца ілюстраваннем свету ці абрамляць яго загадзя прыдуманымі канцэптамі, але даследуе, як форма з’яўляецца з гэтага свету». Прытым куратар абапіраецца на паняцце гібрыднага аб’екта, які дзейнічае праз замяшчэнне, каб дэканструяваць прывычныя значэнні. Каб выйсці за межы ідэнтычнасці і дапытацца, што значыць належаць свету, дзе формы няўстойлівыя і няпэўныя.
Адна з ідэй куратара — пачуць маргінальныя галасы, закранаючы пытанні гендара і расы, фемінізму і дэкаланізацыі, праблемы людзей з фізічнымі недахопамі. Гэтая ідэя лагічна вылілася ў шакуючыя праекты некаторых аўтараў і ў асаблівую форму іх падачы — шматгалоссе. Экспазіцыйная драматургія падтрымлівалася архітэктанічнымі рашэннямі прасторы, што спрыяла камфортнаму пагружэнню ў катастрафічны свет з няпэўнымі творамі—арыенцірамі. Дызайн прасторы, якая не мае вызначанага кірунку руху, увасобіў архітэктар Дыега Пасарыха. Кірунак сапраўды лёгка губляўся, у выніку давялося вяртацца, каб знайсці няўбачаныя праекты. Сам план выставы нагадваў твор мастацтва — ці то парафраз супрэматычнага плаката Лісіцкага, ці то схему складанай утылізацыі. Цікава тое, што базавыя геаметрычныя формы плана ў рэальнасці аказаліся такімі заблытанымі і самадастатковымі, выразным сімвалам шматстайнасці і хаатычнай нелінейнасці прасторы. Кожнаму аўтару было дадзена дастаткова месца, каб разгарнуцца, невялікая (як для такіх шоу) колькасць удзельнікаў давала магчымасць ствараць панарамы і перспектывы, праекты адыгралі ролі ўзаемных рэзанатараў з непрадказальнымі эфектамі.
Унутраны двор быў ярка жоўтым (з-за танаванага шкла). Для сваёй інсталяцыі «Машына для захоўвання» амерыканска-харвацкая мастачка Дора Будор запазычвае назву з навуковай фантастыкі Філіпа К. Дзіка, дзе, каб захаваць будучыню музыкі ад жахаў вайны і культурнага калапсу, ноты закадавалі ў шэраг механічных жывёл, запраграмаваных на абарону. Гэтыя істоты праходзяць уласную эвалюцыю ў свеце, дзе выжываюць найбольш прыстасаваныя. Здаецца, гэта заканчваецца нейкім Франкенштэйнам. Але не тут: у Віленскім САС мы назіраем толькі нейкі этап будучага апакаліпсіса, дзе біяметрычная птушка-робат, існаванне якой вызначае аптычная сэнсарная камп’ютарная сістэма, час ад часу мігціць у прасторы двара згодна з бязгучным музычным лікам.
Месца правядзення трыенале не дае прывілеяў мясцовым мастакам. Можа, таму балтыйскія ўдзельнікі прагучалі так удала. Інсталяцыі літоўскіх творцаў размясціліся па абодва бакі ўваходу ў выставачны лабірынт — справа і злева ад жоўтай прасторы. Па назве выставы яны змаглі выказацца максімальна канкрэтна. Аўгустус Серапінас прапанаваў сацыяльна значны праект пра ігналінскую АЭС, прычым сапраўды сацыяльны, а не экалагічны. Выкарыстаўшы для сваёй інсталяцыі парэшткі станцыі, ён насамрэч сведчыць пра праблемы насельніцтва, якое засталася без горадаўтваральнага аб’екта.
З супрацьлеглага ўвахода анфіладу праектаў адкрываў творчы дуэт літоўскіх аўтараў Угніуса Гелгуды і Нерынгі Церняўскайтэ «Pakui Hardware». Мастакі цікавяцца тым, як тэхналогія стварае нашу фізічную рэальнасць, у тым ліку і чалавечае цела, то-бок сінтэтычнымі арганізмамі і сінтэтычнай біялогіяй. У сваёй прасторавай інсталяцыі яны імкнуцца ўлучыць гледача ўнутр падзеі, разгортваючы драматычнае дзеянне на мяжы жаху і іроніі. Органы са шкла былі злучаны сіліконавымі кішкамі і падвешаны ў стане дынамічнай раўнавагі. Іх сістэмы відавочна непрадуктыўныя, хоць і імітуюць працэсы метабалізму. Думаю, гэта ўдалая знаходка куратара: запрасіць творцаў, якія сцвярджаюць, што разважаць пра будучыню — адзіны спосаб справіцца з імкліва зменлівым асяроддзем.
З напалам інсталяцыі карэлявала хуткае каліграфічнае пісьмо Іевы Роют. Эмацыйныя фразы дадавалі драматычнасці агульнаму настрою.
Адчужанае цела як метад пастаноўкі сацыяльных праблем узнікала фрагментарна на працягу руху па выставе. Гэта і мініяцюрныя, эфектна напханыя валасамі аўтамабілі ў інсталяцыі Ніны Беер, і мыльныя языкі-слімачкі эстонскай мастачкі Ану Пыдзер. Аўтарка была аматаркай эфемерных матэрыялаў, працавала з тэкстылем, воскам, гіпсам, мылам, клеем, пластыкам і дрэвам, назіраючы, як яны змяняюць колер, дэфармуюцца і распадаюцца.
Механізмы, прызначаныя для адчужэння цела, таксама падрабязна прааналізаваныя. Эстонская мастачка Каця Навіцкова даследуе стан чалавека ва ўмовах паскарэння тэхналагічнага прагрэсу. Яна дэманстравала аб’екты ў выглядзе электронных гушкалак для дзіцяці, што больш нагадвалі футурыстычныя гульнявыя пляцоўкі.
Лік дзіўных твораў на мяжы антрапаморфнага, міфалагічнага і тэхналагічнага распачынае Каралін Ачаінтрэ. Яе кераміка імітацыйная — крохкая і адначасова падатлівая, нібы гэтыя псеўдататэмныя маскі зроблены з пластыку. У гэтым жа шэрагу графічны бестыярый Эвао Кагашыма, у якім аўтарка вельмі пераканальна матэрыялізуе нашых унутраных прывідаў.
Праз паўпразрыстыя вокны архітэктурнай канструкцыі можна было ўгледзець немагчымыя аб’екты Дайгі Гранціны, што вырастаюць на краях узбуджанай свядомасці. Дзіўная, але надзвычай красамоўная логіка гэтых кампазіцый пазначае траекторыю такіх жа заблытаных з’яў, ствараючы ненармальныя ментальныя ландшафты.
Прывідаў тут больш чым трэба.
І яны ўсе вар’яцкі прыгожыя.
Рэйчал Роўз у відэа «Хвіліну назад» матэрыялізуе няпэўнасць грунту, на якім мы ўсе стаім, што візуальна ўвасобілася ў падзенні разбітых фрагментаў шклянога дома, які працуе тут як сімвал культываванай прасторы. Фрагменты пікселямі завісаюць у паветры, галоўныя прыёмы — наслойванне і мігаценне выявы, перапляценні рэальных і метафізічных жахаў.
Гэта ўсё павінна было сублімавацца ў нейкай рэлігійнай канструкцыі — грабніцы ці маўзалеі, прыдатнай для рытуальных дзеянняў, з антрапаморфнымі стварэннямі ў выглядзе ахоўнікаў. Рускі мастак Яўген Ануфрыеў, знаёмы з тувінскай шаманскай культурай, дадае да сваіх аб’ектаў непрыемны прысмак кічу і беднасці: культавыя фігуркі з невядомага рытуалу размяшчаюцца на кардонных каробках, абклееных банальным скотчам.
З гэтым творам пераклікаецца яшчэ адна надзвычай тонкая і прыгожая стылізацыя скульптаркі з Чэхіі Анны Хулачовай, што ўвасабляе ўдзельнікаў псеўдарэлігійнага культу, якія падносяць дарункі багам — электронныя гаджэты і кухонныя прыборы. Перакуленая ванна выконвае ролю алтара. Нам прапануюць стаць назіральнікамі працэсу стварэння новай міфалогіі, што больш нагадвае карга-культы трэцяга свету.
«Першабытныя фігуркі мастака з Пакістана Хумы Бхабхы зроблены з розных знойдзеных матэрыялаў. Яны вырашаны як рэліквіі старога свету, якім пагражаюць разбуральныя сілы новага.
На відэа Лаўрэ Праўвост дэманструецца, як маладыя людзі вандруюць, здзяйсняючы сюррэалістычныя рытуалы — напрыклад, паленне пластыку, з’яданне птушкі ці прыгатаванне ежы на капоце аўтамабіля. Каля відэа — сканструяванае асяроддзе з не менш дзіўнымі рэчамі: аўтамабільнымі крэсламі, пальмамі, разбітымі яйкамі, слядамі гэтага спажывецкага хаосу — хронікай прыватнага апакаліпсісу. Французская мультымедыйная мастачка стварае шматузроўневы аповед праз візуальны мантаж, праз гульню слоў і значэнняў. Паміж словамі, выявамі і сэнсам нараджаюцца асацыяцыі, дзе асабістыя ўспаміны змешваюцца з літаратурнымі спасылкамі, закальцоўваючы фантазію і рэальнасць.
Саня Кантароўскі, мастак рускага паходжання, што жыве ў Амерыцы, прыўнёс у экспазіцыю сацыяльнае гучанне. У сваіх графічных аркушах ён развівае сюжэты савецкіх плакатаў у эстэтыцы нямецкага экспрэсіянізму.
Тайландскі мастак Каракрыт Арунандандчай у відэа пад назвай «Гісторыя ў пакоі, напоўненай людзьмі са смешнымі імёнамі» спрабуе адшукаць узаемасувязі, прасочвае, як дэградацыя і смерць становяцца сродкамі для новага жыцця і рэінкарнацыі, спараджаючы бясконцую плыню новых увасабленняў.
Хоць імпульсам куратарскага даследавання сталі палітычныя падзеі, маніфестаў выстава пазбягае. Вінцэнт Анорэ не шукаў лёгкіх вырашэнняў, выдатна разумеючы іх неэфектыўнасць. Акцэнт зрабіў на творах мастакоў, што выбралі «формы інфільтрацыі, змяшчэння, гібрыдызацыі і дзейнічаюць як аб’ектыў, праз які мы ацэньваем нестабільную глебу, на якой мы стаім».
Кіраваны хаос экспазіцыі балтыйскага трыенале аб’ядноўвае мноства сусветаў. Як сігналізацыя, кожны твор, якім бы спакуслівым ён з першага погляду ні здаваўся, адказвае за сваю крыніцу катастрофы — няважна, дзе яна развіваецца, звонку ці ўнутры нас.