Той, хто ства­рае час

— Ку­рэн­тзіс — ча­ла­век надзвы­чай­на та­ле­на­ві­ты, які ў не­йкі мо­мант асяд­лаў сваю ўда­чу. Мне ве­ль­мі пад­аба­ецца ахоп му­зыч­ных з’яў, што ён дэ­ман­струе, — ад ба­ро­ка да су­час­ных опу­саў. Экс­пе­ры­мен­туе ў роз­ных накірунках му­зыч­на­га мас­тац­тва, не ба­іцца «сат­каць« ма­тэ­ры­ял ме­на­ві­та так, як ён яго чуе.

Гэ­та ве­ль­мі клас­ная якасць для ды­ры­жо­ра. Бо мы за­ўсё­ды пе­ра­адо­ль­ва­ем не­йкую ру­ці­ну. І ка­лі толь­­кі па­чы­на­ем агуч­ваць му­зы­кан­там свае ідэi, і ка­лі спра­бу­ем да­маг­чы­ся, каб яны гра­лі не так, як пра­сцей, а так, як патрэбна для та­го, каб ува­со­бiць унут­ра­ныя сэн­сы му­зыч­на­га тво­ра.

І праз гэ­тую ру­ці­ну ты па­ві­нен умець ісці, плыс­ці і, га­лоў­нае, не спы­няц­ца. Бо як то­ль­кі ты спы­ніў­ся, — аркестр па­чы­нае ўнут­ра­на раз­бэш­чвац­ца, ча­го ні ў якай сту­пе­ні да­пус­ціць не­ль­га. Вось ме­на­ві­та гэ­та й за­хап­ляе мя­не ў Тэ­адо­ры Ку­рэн­тзі­се: ён за­ў­сё­ды ідзе на­пе­рад і ро­біць не­шта ці­ка­вае. А яго ўбо­ры на сцэ­не — ка­шу­лі і вай­ско­выя ча­ра­ві­кі — ад­люс­тра­ван­не ўнут­ра­на­га ста­ну твор­чай асо­бы. Шчы­ра ка­жу­чы, я й сам фрак не­да­люб­лі­ваю. Ёсць у гэ­тым не­йкая ака­дэ­мі­за­цыя, ча­сам, на мой по­гляд, за­лiш­няя. Фрак, ма­ты­лёк і па­лач­ка — вось той воб­раз, у якім зазвы­чай­ пад­аюць ды­ры­жо­ра. Але гэ­та ўсё па­боч­нае. Важ­на тое, што ты ро­біш на сцэ­не! Да­рэ­чы, зу­сім ня­даў­на му­зы­кан­ты мне ска­за­лі: «Ка­лі вы ды­ры­жу­еце без па­лач­кі, ства­ра­ецца ўра­жан­не, быц­цам вы на­ўпрост су­ты­ка­еце­ся з гу­кам...» Так і ёсць! Гэ­та аб­са­лют­на маё ад­чу­ван­не! Ра­ды, што гэ­та за­ўва­жа­юць і збо­ку.

***

— Адзін з ма­іх ку­мі­раў (хоць уво­гу­ле я стаў­лю­ся ве­ль­мi асця­рож­на да гэ­та­га сло­ва) — аме­ры­кан­скі ды­ры­жор Ле­анард Бер­нстайн, му­зы­кант цал­кам бяз­меж­ны. Так, у пэў­ных мо­ман­тах з ім мож­на зга­джац­ца ці не зга­джац­ца, але тое, што ў яго бы­лі ўся­лен­скія му­зыч­ныя за­ду­мы, тое, што ён да­клад­на ўва­саб­ляў ідэі кам­па­зі­та­ра, бо­льш за тое — дадаваў свае, так­са­ма маш­таб­ныя, — безу­моў­на! Ён быў не­йкім уз­ва­ру­шнікам асноў. Як Тэ­адор Ку­рэн­тзіс ця­пер. Ме­на­ві­та Бер­нстайн на кан­цэр­ты па­чаў вы­хо­дзіць у бе­лай або чор­най ва­да­лаз­цы, апранутай пад фрак або пін­жак. Мож­на ска­заць, быў на шля­ху дэ­мак­ра­ты­за­цыі дэ­ма­ніч­на-са­­краль­­най пра­фе­сіі ды­ры­жо­ра пер­шым. І гэ­та ні­як не пе­ра­шка­джа­ла яму заставацца мас­та­ком сус­вет­на­га маш­та­бу, вя­лі­кім інтэр­прэ­та­та­рам, кам­па­зі­та­рам, па­пу­ля­ры­за­та­рам кла­січ­най му­зы­кі. Шмат чым дзя­ку­ючы яму на За­ха­дзе ве­да­юць, хто та­кі Ма­лер. У яго цу­доў­ныя iнтэр­прэ­та­цыi Ваг­не­ра, Мо­цар­та — кам­па­зі­та­раў, якія ў нас, у Бе­ла­ру­сі, не ска­заць што за­бы­тыя, але гу­чаць до­сыць рэ­дка. Да­рэ­чы, Мо­царт на­пі­саў да­лё­ка не то­ль­кі «Рэ­кві­ем», які ў нас ве­ль­мі лю­бяць. У ге­ні­яль­на­га кам­па­зі­та­ра — 41 сім­фо­нія, 27 фар­тэ­пі­янных кан­цэр­таў, шмат опер, цу­доў­ная ду­хоў­ная му­зы­ка... Зрэш­ты, дрэн­най му­зы­кі Мо­царт не пі­саў. То­ль­кi вось гу­чыць у нас, на жаль, час­цей за ўсё ад­но й тое ж. Флір­ту­ем з аб­страк­тным «гле­да­чом», гу­ля­ем з iм у пад­даў­кi... Але з ця­гам ча­су — не­паз­беж­на — гэ­тая аб­ме­жа­ва­насць па­чы­нае гу­ляць ужо су­праць нас усiх — i слу­ха­чоў і вы­ка­наў­цаў.

***

— Ды­ры­жор­скае мас­тац­тва кан­сер­ва­тыў­нае: існуе шко­ла, што ву­чыць пэў­ным схе­мам, зра­зу­ме­лым му­зы­кан­ту. А да­лей?.. Вось да­лей і па­чы­на­ецца «спра­ва цём­ная», пра якую ка­заў Мі­ка­лай Рым­скі-Кор­са­каў бо­льш за 100 га­доў та­му. І з тых ча­соў гэ­тая «спра­ва цём­ная» свят­лей­шай не зра­бі­ла­ся. Не­ка­то­рыя пед­аго­гі, уклю­ча­ючы й май­го пра­фе­са­ра Ге­на­дзя Пра­ва­то­ра­ва, не сто­ль­кi ву­чы­лі ўлас­на тэх­ні­цы ды­ры­жа­ван­ня, ко­ль­кi фар­ма­ва­лі здо­ль­насць ду­маць му­зыч­най мо­вай, вы­каз­вац­ца на ёй, збі­раць інтэ­лек­ту­аль­ны ба­гаж. Каб ста­ла маг­чы­мым гэ­тае вы­каз­ван­не, каб да­нес­ці пэў­ныя ідэі спа­чат­ку да вы­ка­наў­цаў-артыс­таў аркес­тра, а там i да­лей — да гле­да­ча-слу­ха­ча.

Дзіў­ная шту­ка, але ча­сам му­зы­кан­ты з не са­май «доб­рай», на пер­шы по­гляд, ды­ры­жор­скай тэх­ні­кай ста­на­ві­лі­ся вя­лі­кі­мі ды­ры­жо­ра­мi. Гля­дзіш на іх — і, маг­чы­ма, не за­ўсё­ды вы­дат­на раз­уме­ючы іх ру­ку, усве­дам­ля­еш: аркестр грае ідэ­аль­на! Ру­ка ды­ры­жо­ра і на­ша ма­ну­аль­ная тэх­ні­ка — не са­ма­мэ­та, яна ста­но­віц­ца каш­тоў­най вы­ключ­на ў спа­лу­чэн­ні з тым уплы­вам, які ды­ры­жор аказ­вае на ка­лек­тыў. Гэ­та якраз тое, што й на­зы­ва­юць маг­не­тыз­мам.

Ха­рак­тар гу­чан­ня інстру­мен­ту мо­жа змя­ніц­ца за­леж­на ад та­го, як ды­ры­жор на му­зы­кан­та... па­гля­дзеў. Гэ­та я ве­даю па са­бе. Як рас­тлу­ма­чыць, што мне па­трэб­ен ці­хі, ша­лёс­ткі, бес­ця­лес­ны гук? Але ты не­шта ро­біш ру­кой, не­як гля­дзіш — і ён з’яў­ля­ецца. Як ад­бы­ва­ецца гэ­та пе­рад­ача ад­чу­ван­ня гу­ку му­зы­кан­ту?.. Зноў-та­кі — спра­ва цём­ная. Пад­час вы­ка­нан­ня про­ста патрэбны ўнут­ра­ная ці­шы­ня і за­ся­ро­джа­насць — так му­зы­кан­ты на­ла­д­жва­юцца на пэў­ную час­та­ту. Ка­лі твая «ра­цыя» на іншай хва­лі — і ты ні­ко­га не па­чу­еш, і ця­бе не па­чу­юць. А так уз­ні­кае не­йкая су­по­ль­насць — ду­мак і энер­гій лю­дзей. Ме­на­ві­та ў гэ­ты мо­мант дзея­нне пе­ра­тва­ра­ецца ў твор­часць.

***

— Уз­ае­ма­адно­сі­ны ды­ры­жо­ра і му­зы­кан­та да­ўно не падобны да паказаных у фі­льме Фе­дэ­ры­ка Фе­лі­ні «Рэ­пе­ты­цыя аркес­тра». Мя­ня­ецца час — мя­ня­ецца ад­ука­ва­насць му­зы­кан­таў. Да та­го ж, сён­ня так про­ста атры­маць дос­туп да са­май роз­най інфар­ма­цыі — доб­рых за­пі­саў, нот, кніг, на­ват кан­так­таў вы­ка­наў­цаў. Усё ця­пер іншае, не­ль­га па­ра­ўноў­ваць існу­ючую рэ­ча­існасць з тым, што бы­ло яшчэ 40-50 га­доў та­му. Ця­пер дзя­сят­кі ты­сяч ма­юць дос­туп да та­го, пра што ра­ней маг­лі да­ве­дац­ца то­ль­кі адзін­кі. І гэ­та вы­дат­на!

Рас­це й вы­ка­на­ль­ніц­кі ўзро­вень: ста­год­дзе та­му лі­ча­ныя са­ліс­ты ва­ло­да­лі на­вы­ка­мі, без якіх ця­пер лю­бы му­зы­кант папро­сту не про­йдзе па­чат­ко­вага кон­курсу, каб па­тра­піць у аркестр. Межы све­ту раз­мы­ва­юцца, час ка­тас­тра­фіч­на ска­ра­ча­ецца, ко­ль­касць лю­дзей на пла­не­це рас­це, як і коль­­касць та­го, што хо­чац­ца ўба­чыць і па­спра­ба­ваць ця­гам жыц­ця. І гэ­та так­са­ма ад­бі­ва­ецца на ўспры­ман­ні му­зы­кі, у тым лі­ку й са­мi­мi аркес­тран­та­мі.

***

— Не стам­ля­юся і бу­ду гэ­та сцвяр­джаць: пад­час опе­ры або ба­ле­та мы ства­ра­ем час, пра­цяг­ласць яко­га ад­роз­ні­ва­ецца ад рэ­аль­на­га. Вы­кон­ва­ючы му­зы­ку, мы жы­вем у ёй, у яе вымярэнні. З ад­на­го бо­ку, спек­такль па­чаў­ся а 7-й ве­ча­ра і скон­чыў­ся а 10-й. А з дру­го­га — за гэ­ты прамежак артыс­ты на сцэ­не, му­зы­кан­ты аркес­тра і ды­ры­жор пра­жы­лі пэў­ную коль­­касць падзей, на што спат­рэ­бі­ла­ся зу­сім іншая ко­ль­касць ча­су. Цягам га­дзі­ны маг­лі пра­нес­ці­ся на­ват дні. І вось кож­ны з іх мы й пра­жы­лі. Мы ста­но­вім­ся су­аўта­ра­мі тво­ра, у ся­рэ­дзі­не яко­га зна­хо­дзім­ся! Бо­льш за тое, мы на­ват у ста­не яго змя­няць, спра­бу­ючы мак­сi­ма­ль­на да­клад­на раз­гад­ваць ідэі кам­па­зі­та­ра, за­кла­дзе­ныя ў ім, асэн­соў­ваць iх, пра­пус­каць праз сваё ўнут­ра­нае «я», праз сваё све­та­адчу­ван­не, ды­хан­не, уз­рост, во­пыт. І вы­нiк тут у кож­на­га ды­ры­жо­ра бу­дзе ад­роз­ным. Як ка­жуць, хо­ча­це — вер­це, хо­ча­це — не.

***

— Мі­ну­лым ле­там, па­сля афі­цый­на­га за­крыц­ця фес­ты­ва­лю «Кла­сі­ка ка­ля Ра­ту­шы», у ад­ну з суб­от жніў­ня ў нас ад­быў­ся не­вя­лі­кі кан­цэрт. За­пла­на­ва­ны ён быў удзень, але за­га­дзя не анан­са­ваў­ся. Мы про­ста ха­це­лі на той са­май «ра­туш­най» пля­цоў­цы ця­гам га­дзi­ны па­граць кла­січ­ную му­зы­ку — Ба­ха, Ген­дэ­ля, Мо­цар­та, Ві­ва­ль­дзі. І вось пер­шыя 2-3 хві­лі­ны мі­ма пра­хо­дзі­лі лю­дзі. Мы з му­зы­кан­та­мі на­ват раз­маў­ля­лі, па­во­дзі­лі ся­бе аб­са­лют­на ­во­ль­на — амаль, як на рэ­пе­ты­цыi. Але праз не­ка­то­ры час спы­ніў­ся адзін ча­ла­век, по­тым — дру­гі, за­тым — па­ра з дзі­цем. Праз па­ўга­дзі­ны ў нас бы­ло ка­ля дзвюх соцень слу­ха­чоў! Яны не ішлі на кан­цэрт, а шпа­цы­ра­ва­лі, спя­ша­лі­ся да сяб­роў, бег­лі па спра­вах. Але мы «на­ма­лі­лі» пра­сто­ру... Уз­ае­ма­дзе­янне без пуб­лі­кі не­ маг­чы­мае. Ка­лі ды­ры­жу­еш, з ад­на­го бо­ку, ты ад­да­еш сваю энер­гію, з дру­го­га, — раз­уме­еш: яна вяр­та­ецца. Пры­чым, ад­чу­ва­еш гэ­ты стру­мень як ад му­зы­кан­таў, так і з за­лы. Усё, што ад­бы­ва­ецца на сцэ­не, усё гэ­та на­шае агу­ль­нае гу­чан­не, мы ро­бім раз­ам — не то­ль­кi з му­зы­кан­та­мі, артыс­та­мі, але й з пуб­лі­кай. Альбо не ро­бім на­огул. Му­зы­ка — мас­тац­тва ка­лек­тыў­нае, яно пад­па­рад­коў­вае са­бе час, пра­сто­ру, лю­дзей, сэр­ца­біц­цё кож­на­га, хто яе чуе. Гле­да­чы, аркестр, ды­ры­жор, са­ліс­ты ста­но­вяц­ца чым­сь­ці ад­ным. І вы­дат­на, што так атрым­лі­ва­ецца!

***

— Для та­го каб раз­умець кла­січ­ную му­зы­ку, не трэ­ба аб­авяз­ко­ва за­кан­чваць кан­сер­ва­то­рыю і на­ват му­зыч­ную шко­лу. Про­ста трэ­ба час ад ча­су на­ла­джваць свой ду­хоў­ны ўнут­ра­ны ка­мер­тон: пра­чы­таць ці­ка­вую кні­гу, па­бы­ваць у пры­го­жым мес­цы, па­чуць не­звы­чай­ную гіс­то­рыю, па­гу­та­рыць з лю­бі­мы­мі лю­дзь­мі, пры­йсці на доб­ры спек­такль.

І ў пэўным стане ча­ла­ве­ку трэ­ба да­па­маг­чы ся­бе кры­ху пе­ра­адо­лець. Ка­лі та­бе не спа­да­ба­ла­ся му­зы­ка, зна­чыць, ты не быў га­то­вы яе ўспры­няць, вы­дат­ка­ваць на раз­умен­не час­цін­ку ду­шы, каб по­тым атры­маць ад яе ад­каз. Аль­бо ты пры­йшоў не на сваю му­зы­ку, якая ў да­дзе­ны мо­мант не зна­хо­дзіць унут­ры ця­бе вод­гуку. Аль­бо ў ця­бе не­шта зда­ры­ла­ся, і твая ду­ша ча­со­ва «маў­чыць». І так бы­вае. Але пад­рых­та­ва­на­му ча­ла­ве­ку пра­сцей: ён ве­дае, якія «руч­кі трэ­ба пад­кру­ціць», каб на­ла­дзіц­ца на пра­ві­ль­ную час­та­ту. Хто­сь­ці мо­жа пры­й­сці ў тэ­атр, але яго аб­са­лют­на не цяг­не пляс­каць у да­ло­ні. А хто­сь­ці пры­хо­дзіць — і пла­ча. А ча­му — і рас­тлу­ма­чыць не мо­жа. Вось якраз тут ты й разу­ме­еш, што вы­йшаў за пу­льт не­здар­ма. Бо за­ра­д­жаць пра­сто­ру з да­па­мо­гай му­зы­кі, да­па­ма­гаць ча­ла­ве­чай ду­шы ажыц­цяў­ляць не­йкi «тэ­ра­пеў­тыч­ны акт» — на­шы са­мыя та­ямні­чыя і знач­ныя за­да­чы. Да­рэ­чы, ме­на­вi­та так: «Гэ­та ж сап­раў­дная тэ­ра­пiя!» вы­ка­заў­ся лi­та­ра­ль­на не­ка­ль­кi дзён та­му адзiн псi­ха­тэ­ра­пеўт па­сля на­ша­га спек­так­ля. I я за­да­во­ле­ны. Зна­чыць, ад­бы­ло­ся ме­на­вi­та тое, што бы­ло трэ­ба.

***

— Ды­ры­жор­скае мес­ца ў опер­ным аркес­тры вель­­мі ці­ка­вае, з гле­дзішча інфар­ма­цый­на­га і энер­ге­тыч­на­га аб­ме­ну. На­ту­ра­ль­на, ды­ры­жор ад­дае му­зы­кан­там, артыс­там хо­ру час­тку сва­ёй энер­гіі, як бы вя­дзе іх, а яны ідуць за ім. З інша­га бо­ку, ча­сам ды­ры­жор сам ста­но­віц­ца час­тко­ва вя­дзё­ным — ідзе за са­ліс­там, пры гэ­тым не вы­пус­ка­ючы з-пад увагі агу­ль­най кар­ці­ны, не губ­ля­ючы ўздзе­яння на аркестр. Але ад­на­ча­со­ва спі­най ты за­ўсё­ды ад­чу­ва­еш энер­ге­ты­ку за­лы і сту­пень яе на­элек­тры­за­ва­нас­ці. Бы­вае та­кое на­пру­жан­не, ка­лі лі­та­ра­ль­на ва­ла­сы на га­ла­ве па­чы­на­юць ва­ру­шыц­ца. І гэ­та са­мая вя­лі­кая аса­ло­да: ка­лі пуб­лі­ка ўклю­ча­на ў пра­цэс спек­так­ля, та­ды тое, што ад­да­еш аркес­тру, му­зы­кан­там, артыс­там, кам­пен­су­ецца тым, што атрым­лі­ва­еш ад гле­да­чоў, у тым лі­ку пад­час па­кло­наў і апла­дыс­мен­таў. І ка­лі ты па-сап­раў­дна­му «ўклаў­ся» ў спек­такль, па­сля яго доб­ры ад­па­чы­нак про­ста пільнае запатрабаванне. Для мя­не гэ­та — ці­шы­ня і ад­клю­чэн­не ад уся­го. Та­му па да­ро­зе да­до­му ні­ко­лі ні­чо­га не слу­хаю ў ма­шы­не. Існуе ж гі­гі­ена пра­цы, у ды­ры­жо­раў гэ­та — ахо­ва ву­ха. Прытым, не ўсе тво­ры ад­но­ль­ка­ва ка­рыс­на слу­хаць.

***

— Ры­кар­да Му­ці, адзін з най­вя­лік­шых ды­ры­жо­раў ХХ ста­год­дзя, у пэў­ны мо­мант за­ўва­жыў, што ні ў ад­ной пра­фе­сіі шар­ла­тан не ад­чу­ваў бы ся­бе бо­льш упэў­не­на, чым у ды­ры­жор­скай. (Усмі­ха­ецца.) Му­зы­ка, з ад­на­го бо­ку,  дае нам маг­чы­масць узняц­ца над рэ­аль­нас­цю, з дру­го­га, — не ўсіх да ся­бе пус­кае. Так, ёсць ды­ры­жо­ры з «пры­го­жай» знеш­не тэх­ні­кай, але гля­дзіш на іх — і та­бе... сум­на. Ча­ла­ве­ка на­ву­чы­лі ру­хаць ру­ка­мі, і на­ват у па­трэб­ным кі­рун­ку, але ка­лі ва ўсім гэ­тым ня­ма дум­кі ці ідэі — ні­чо­га не ад­бы­ва­ецца, ды й не бу­дзе ад­бы­вац­ца. Ды­ры­жор — пра­фе­сія адзін­ка­вая. Так, гля­дач не ба­чыць 95% на­шай ра­бо­ты, але ён цу­доў­на чуе яе вы­нік. І як ты яго да­ся­га­еш, пуб­лі­цы аб­са­лют­на ўсё роў­на. Ве­ль­мі каш­тоў­ны да­вер, які ўзні­кае ў му­зы­кан­таў да ды­ры­жо­ра пад­час вы­ка­нан­ня. Ка­лі лю­дзі мо­гуць зра­біць рэ­чы, не пра­пі­са­ныя ў но­тах, то­ль­кі та­му, што ты не­як па-асаб­лі­ва­му па­гля­дзеў. А ты зра­біў гэ­ты жэст, бо ў да­дзе­ны мо­мант, ця­пер, сён­ня ме­на­ві­та так па­чуў гэ­тую фра­зу. І ты мо­жаш сцэ­ніч­ны тво­р, што ідзе на сцэ­не тэ­атра ця­гам не­ка­ль­кiх год, зра­біць тро­хі інак­шым, не­чым бліз­кім та­бе. Ка­лі па­сля спек­так­ля пад­ыхо­дзяць му­зы­кан­ты і ка­жуць, маў­ляў, сён­ня ве­чар быў не­звы­чай­ны, та­му што ім інакш ды­ха­ла­ся, — гэ­та ра­дас­на. Яны гра­лі тыя ж но­ты, але му­зы­ка ака­за­ла­ся іншай! І ты сам па­чы­на­еш іна­чай успры­маць улас­нае жыц­цё ў пра­фе­сіі.

***

— Ды­ры­жа­ван­не — пра­фе­сія, у якой ця­бе ніх­то не ча­кае. Ты на­ву­чыў­ся ў кан­сер­ва­то­рыі пры­го­жым ру­хам. А што да­лей? Не­зра­зу­ме­ла. Ты шу­ка­еш маг­чы­масць са сва­імі ру­ка­мі і дум­ка­мі вы­йсці да аркес­тра. І што? Трэба мець у га­ла­ве гэ­тыя са­мыя ідэі, сме­ласць іх вы­ка­заць, а за­тым — да­маг­чы­ся іх вы­ка­нан­ня. Пры­чым, да­вя­дзец­ца пра­явіць не­ма­лое цяр­пен­не, каб пе­ра­адо­лець іра­ніч­нае стаў­лен­не да ця­бе ста­рэй­ша­га па­ка­лен­ня му­зы­каў. Але га­лоў­нае — па­чаць!..

У аркес­тры Вя­лі­ка­га тэ­атра Бе­ла­ру­сі шмат хто з му­зы­кан­таў, акра­мя ўлас­на­га інстру­мен­та, да­ска­на­ла ва­ло­дае, на­прык­лад, фар­тэ­пі­яна, ду­ха­ві­кі вы­кон­ва­юць джаз, струн­ні­кі пе­ра­гра­лі ў роз­ных ансам­блях най­вы­шэй­ша­га ўзроў­ню, удзе­ль­ні­ча­лі ў між­на­род­ных кон­кур­сах, за­піс­ва­лі­ся з са­мы­мі роз­ны­мі ды­ры­жо­ра­мі. Да та­ко­га аркес­тра за­ўсё­ды трэ­ба вы­хо­дзіць з ідэ­ямі. Так, з пры­чы­ны ма­ла­дос­ці або су­тык­нуў­шы­ся з тво­рам упер­шы­ню, ды­ры­жор мо­жа ча­го­сь­ці не ўмець, але мусіць доб­ра ўяў­ляць, ча­го хо­ча. Мы, ды­ры­жо­ры, а ра­зам з на­мі й му­зы­кан­ты, ства­ра­ем ча­роў­ны свет, у якім існу­ем са­мі і ку­ды за­пра­ша­ем слу­ха­чоў. Ня­ма ні­вод­на­га ды­ры­жо­ра, які не су­ты­каў­ся б з рас­ча­ра­ван­нем. Дэ­ма­ты­ва­ваць мо­жна мно­гае. Не сак­рэт: у све­це на­ша пра­фе­сія ве­ль­мі прэс­тыж­ная, але ў Бе­ла­ру­сі ча­му­сь­ці яна за­ймае не­йкае дзіў­нае мес­ца, якое не ад­па­вя­дае на­бы­та­му во­пы­ту, пры­кла­дзе­ным на­ма­ган­ням. Не ве­даю, ча­му так. Ды­ры­жор раз­ві­ва­ецца ма­руд­на без са­ма­стой­най ра­бо­ты, без пры­знан­ня, без раз­умен­ня, без за­пат­ра­ба­ва­нас­ці. Але ка­лі на кра­іну з на­се­ль­ніц­твам амаль 10 мі­ль­ёнаў ёсць то­ль­кі 6-7 ча­ла­век, здо­ль­ных вы­йсці і пра­вес­ці опер­ны спек­такль, — зна­чыць, на­ша пра­фе­сія рэ­дкая. Адзін­ка­вая. Ад­мыс­ло­вая.