 |
| Аўтапартрэт з люлькай. Алей. 1820-я |
Рустэм быў выкладчыкам па прызванні. Пасля смерці Ф.Смуглевіча разам з Ю.Саўндэрсам ён рэфармаваў сістэму навучання на мастацкім аддзяленні, стварыўшы трохступнёвую школу малюнка, па заканчэнні якой выбіралася спецыялізацыя: жывапіс, гравёрства або скульптура. Я.Рустэм забяспечваў выкладанне курса малюнка ва
 |
Партрэт Ганны Ваньковіч |
З 1818 года, пасля таго, як Ю.Саўндэрс пакінуў універсітэт, новым кіраўніком школы мастацтва ў Віленскім універсітэце быў прызначаны Я.Рустэм. Упэўненасці на гэтай пасадзе яму надавала падтрымка кіраўніка Віленскай навучальнай акругі і куратара універсітэта Адама Чартарыйскага, сына Казіміра Адама Чартарыйскага, былога апекуна Яна Рустэма. Абмінуўшы калегіяльны савет універсітэта, Я.Рустэм фактычна аб'яднаў школу малюнка з літаграфічнай майстэрняй, класамі гравіравання і фондам мастацкіх твораў, аднавіў першынство курсу жывапісу, які ў 1810-я гады адышоў на другі план пасля гравюрнага класа. Ён марыў рэарганізаваць мастацкае аддзяленне універсітэта ў самастойную ўстанову -- мастацкую акадэмію. Хоць у штодзённым ужытку сярод мастакоў і ў прэсе тэрмін «Віленская акадэмія» ўжо выкарыстоўваўся, палітычная сітуацыя не дазволіла планам ажыццявіцца. Заступніцтва А.Чартарыйскага за членаў тайных таварыстваў філарэтаў і філаматаў перад вышэйшымі асобамі Пецярбурга скончылася тым, што ў 1823 годе кіраўнік навучальнай акругі быў вымушаны падаць у адстаўку.
 |
| Партрэт старога. 1820-я. |
Пасля смерці Ф.Смуглевіча (1807) Рустэм становіцца самым знаным мастаком у Вільні. Яго папулярнасці садзейнічае актыўная пазіцыя ў масонскіх колах (яшчэ з часоў наведвання Нямеччыны ён быў членам лож «Руплівы ліцвін» і «Добры пастыр»).
Сярод партрэтаў мастака творы розных тыпаў: тэматычныя партрэты-карціны, парныя, адзінарныя пастаноўкі, сядзячыя і постаці ў поўны рост. Некаторыя з іх адзначаны рысамі класіцызму: уводзяцца фрагменты архітэктуры, адзенне стылізуецца пад старажытнагрэчаскія строі. Жывапіснай і графічнай серыямі вобразаў прафесараў Віленскага універсітэта (Снядэцкага, Райкоўскага, Коньча і інш.) Рустэм заклаў асновы новага для польска-ліцвінскага мастацтва ХІХ ст. тыпу партрэта навукоўца, вучонага. З’явай, заўважанай у культурным віленскім коле, стала стварэнне тыпу камернага партрэта прадстаўніка слоя інтэлігенцыі. Я.Рустэм таксама маляваў вугалем і італьянскім алоўкам. Невялікія па памерах кардоны прамавугольнай ці авальнай формы, злёгку кранутыя рысамі ідэалізацыі, асабліва падабаліся шматлікім заказчыкам.
Данінаю захапленням часу можна лічыць зварот Я.Рустэма да мініяцюрных партрэтаў («Партрэт Тадэвуша Касцюшкі», каля 1794, гуаш, слановая косць, 5,3, круг; «Партрэт невядомай жанчыны», акварэль, слановая косць, 6,0 Ч 5,4, авал; «Партрэт вайскоўца», каля 1815, слановая косць, 7,3 Ч 5,6, авал, і інш.).
Асобную групу твораў складаюць аўтапартрэты, якіх вядома каля дваццаці. Звычайна гэта -- малюнак галавы з плечавым поясам у трохчацвяртным ракурсе («Аўтапартрэт» 1812 -- 1813, італ. аловак, 48Ч40). Характар партрэтнай пастаноўкі часцей набліжаны да бытавога. Выключэннем можна лічыць парадны аўтапартрэт Рустэма, паводле якога Я.Кіслінг стварыў у 1814 годзе афорт (18,3Ч14,5). Безумоўна, Я.Рустэм быў
 |
| Гульнёвая карта «Туз звонкаў». 1828 -- 1831. |
Высокі прафесійны ўзровень жывапісных партрэтаў Я.Рустэма спрыяў таму, што многія мастакі і асабліва вучні стваралі гравюры паводле яго карцін. Яны захавалі для нас уяўленне пра жывапісныя творы, што не дайшлі да нашага часу. Гэта -- гравюры М.Падалінскага (партрэты прафесара Віленскага універсітэта Готфрыда Эрнэста Гродэка, 1821, віленскага цывільнага генерала Аляксандра Сцяпанавіча Тавінскага), Ю.Саўндэрса (партрэт прафесара Віленскага універсітэта Яна Нішкоўскага, 1818), Я.Б.Г.Кіслінга (згаданы вышэй партрэт Я.Рустэма), І.Вейса (партрэт Героніма Страяноўскага, біскупа і рэктара Віленскага універсітэта) і інш.
Алоўкавыя натурныя замалёўкі і эскізы да карцін, выкананыя акварэллю, гуашшу і іншымі матэрыяламі, прывабліваюць не толькі лёгкасцю і артыстызмам выканання, але і рамантычным характарам зместу выяў. Найчасцей Я.Рустэм увасабляў сцэны з жыцця местачковай шляхты, партрэты-тыпы (сярод карыкатур, як адзначалі сучаснікі, некаторыя былі нават непрыстойнага зместу). У тыражным выглядзе малюнкі мастака выйшлі ўжо пасля яго смерці. Альбом з шасці літаграфічных аркушаў з надпісам «Нязначныя ўражанні Я.Рустэма» (1836 -- 1837) у памяць пра свайго настаўніка стварыў Казімір Бахматовіч. Кожны аркуш змяшчаў 5−6 выяў жанравых сцэн паводле малюнкаў Я.Рустэма.
Да незвычайных графічных прац Я.Рустэма адносяцца ігральныя карты, гравіраваныя ў тэхніцы афорта Я.Кіслінгам з падмалёўкай тушшу і гуашшу. Карты былі прызначаны для гадання і варажбы пры пасьянсе. Усяго іх было 80: 26 тузоў, 18 двоек, 10 троек і г.д. На іх былі ўвасоблены выявы людзей рознага сацыяльнага статусу, узросту і прафесіі: настаўнік, вартавы, служачы, шавец, каваль, цясляр, рускія салдаты, татарскія вершнікі, антычныя героі, царкоўныя служкі, мяшчане, якія моляцца, і да т.п. Аўтар ідзе далей звычайнага мастацкага аздаблення. Ён стварае жартаўлівы сацыяльны партрэт грамадскасці, часам з ноткамі сатыры. Гісторык мастацтва Ю.Раставецкі называў карты «каштоўнай крыніцай пазнання іншага боку творчасці жывапісца». Гледзячы на «забавы старога мастака, даводзіцца дзівіцца вясёласці намеру, гнуткасці і свежасці яго фантазіі». Ні сам мастак, ні яго калегі, ні тагачасныя даследчыкі мастацтва сур'ёзнай справай гэтыя малюнкі не лічылі. Толькі праз стагоддзе да іх пачалі ставіцца больш паважліва, як да «ўрокаў мінуўшчыны і рамантызму».
 |
| Партрэт Гвалберта Рудоміні ў чалме. Алей. 1820. |
У графічнай спадчыне мастака амаль адсутнічаюць пейзажныя замалёўкі, ці вельмі модныя на той час архітэктурныя «ведуты». Мастак ставіўся да пейзажнага жанру як да «віду ніжэйшага, выседжанага». Па словах В.Смакоўскага, маляванне пейзажаў «Рустэм лічыў ніжэй свайго цудоўнага таленту. Безумоўна, выявы архітэктуры, у прыватнасці аздобленыя святлом з глыбіні карціны, ствараючы вялікую ілюзію, захапляюць кожнага і больш за ўсё -- дылетантаў, якія плюсы і мінусы жывапісу мераюць локцамі; але, па сутнасці, калі прааналізаваць рэч, дык гэта – жывапіснае фіглярства, якое да вышэйшых дасягненняў мастацтва далучаць ніколі не варта». Малюнкі Я.Рустэма архітэктурных відаў, руін, занядбаных замкаў, гарадоў не маглі наблізіцца да лепшых узораў гэтага жанру: «графічных архітэктурных фантазій» італьянскага гравёра Джавані Піранэзі і майстэрскіх дакументальных ведут Джавані Антоніо Каналета, якія былі ўзорам для пераймання. Сярод пейзажных замалёвак Я.Рустэма захавалася некалькі відаў замкаў у Вільні і Лідзе. Але гэтыя графічныя аркушы бліжэй да пратакольных гістарычных фіксацый, чым да пейзажных вобразаў.
Значным унёскам, які Я.Рустэм зрабіў у гісторыю культуры беларуска-літоўскага краю, была распачатая ім у Віленскім універсітэце выставачная дзейнасць. Ідэя арганізацыі мастацкай выстаўкі належала яшчэ Ю.Саўндэрсу, але перашкодзіла напалеонаўская ваенная кампанія. Ажыццёўлена задума была Я.Рустэмам: у 1820 годзе адбылася першая (не толькі ў Вільні, але і на беларуска-літоўскіх землях увогуле) выстава прафесійнага станковага мастацтва: карцін, эскізаў, малюнкаў, гравюр. Паводле каталога выстаўкі, надрукаванага ў «Dzіenniku Wileсskim», у ёй удзельнічалі 25 выхаванцаў школы са 136 творамі. Удзельнікамі экспазіцыі ў партэрнай скляпеністай зале універсітэта былі прафесары і студэнты (сярод іх В.Ваньковіч, Б.Кіслінг, В. Смакоўскі, М.Кулеша,
 |
| Партрэт Марыі Мірскай, Барбары Шумскай і Адама Напалеона Мірскага. Алей. Каля 1808. |
Праз два гады Я.Рустэм арганізаваў другую універсітэцкую выставу (1822), дзе таксама экспанаваліся жывапісныя і графічныя творы. Каталога не было, але з рэцэнзіі ў прэсе вядома, што ў ёй бралі ўдзел 10 мастакоў з папярэдняга паказу і 7 аўтараў, якія выстаўляліся ўпершыню. Па сваім змесце яна мала чым адрознівалася ад папярэдняй. Але звяртае на сябе ўвагу іншы, больш строгі, чым на першай выставе, падыход да ацэнкі мастацкіх твораў. «Што тычыцца ідэальнай дакладнасці ў рысаванні жывой натуры дзеля надання ёй быццам бы большай прыгажосці, -- піша рэцэнзент (Міхал Чарноўскі -- жывапісец і філосаф, выхаванец Віленскага універсітэта), -- дык гэта яўная адгаворка тых, хто з-за значнай цяжкасці не можа адлюстроўваць натуру праўдзіва: бо ў малюнку і жывапісе не знойдзена прыгажосць постацей, ёсць толькі іх вонкавае падабенства…» Крытык таксама адзначыў незвычайны энтузіязм і настойлівасць, з якімі былі выкананы працы В.Ваньковіча, В.Смакоўскага, Т.Геса, М.Кулешы і іншых. Верагодна, універсітэцкія выставы арганізоўваліся і надалей, але праводзіліся больш сціпла і прэса пра іх не згадвае.
Хоць гэтыя паказы неслі на сабе адбітак правінцыйнасці, нельга не адзначыць іх гістарычную важкасць. Упершыню ў беларуска-літоўскім рэгіёне жывапіс і станковая графіка былі прадстаўлены ў якасці выставачных экспанатаў для шырокай публікі. Падобныя экспазіцыі Варшаўскага універсітэта мелі больш высокі ўзровень арганізацыі (каталогі, журы, узнагароды) і шырэйшае кола гледачоў і ўдзельнікаў. Непараўнальна больш значныя па мастацкай вартасці твораў выставы жывапісу і графікі адбываліся ў Пецярбургу. Мелі рацыю даследчыкі мастацтва, якія, параўноўваючы маладое віленскае выяўленчае мастацтва з архітэктурнымі шэдэўрамі Вільні, з найлепшымі на польска-ліцвінскіх землях віленскімі мастацкімі фарфорам і шклом, выдатнымі радзівілаўскімі дыванамі і шаўковымі тканінамі, называлі яго «немаўляткам».
Галоўную задачу арганізатары паказаў бачылі не ў дэманстрацыі майстэрства вучняў, а ў магчымасці прадставіць мастакоў новай мастацкай з’явы -- «Віленскай мастацкай школы». Тут былі свае лідэры і безумоўна адзін з першых -- Ян Рустэм. Сапраўды, праявілася традыцыя пераемнасці ад настаўніка да вучняў, складалася пэўная відавая і стылёвая цэласнасць мастацкай творчасці (прыхільнасць да прынцыпаў высокага класіцызму на фоне набіраючага сілу ў заходнееўрапейскім мастацтве рамантызму).
Школу малявання Я.Рустэма скончыла каля 200 вучняў, большасць з іх пасля працавалі настаўнікамі малявання ў павятовых школах і гімназіях. Многія добра валодалі малюнкам, а некаторыя займаліся жывапісам і графікай. У агульнаадукацыйным працэсе іх дзейнасць з'яўлялася моцным фактарам павышэння культурнага ўзроўню мясцовага насельніцтва. У гэтым была вялікая заслуга іх універсітэцкага настаўніка, прынцыпы якога знайшлі развіццё ў творчай і педагагічнай дзейнасці яго паслядоўнікаў: М.Падалінскага, К.Ельскага, В.Смакоўскага, Я.Кіслінга і інш.
Асобу Яна Рустэма сапраўды можна параўнаць са «званковым тузам» у калодзе дзеячаў мастацтва віленскага кола. Ён быў адзіным выкладчыкам, які працаваў у Віленскай мастацкай школе з часу яе заснавання і да закрыцця універсітэта. За 30 гадоў сваёй педагагічнай дзейнасці ён значна паўплываў на фарміраванне поглядаў віленскіх мастакоў, творчасць якіх вызначала развіццё беларускага мастацтва на працягу ўсёй першай паловы ХІХ ст. У творчасці Я.Рустэма арганічна ўвасобіліся эстэтычныя прынцыпы класіцызму і першыя парасткі рамантычнага стылю. У 1830 годзе расійскі самадзержац Мікалай І узнагародзіў яго за бездакорную службу на глебе прафесійнай адукацыі ордэнам Святой Ганны ІІ ступені. Адбылося гэта на фоне студэнцкіх хваляванняў і хуткага закрыцця універсітэта (1831).
Уладзімір РЫНКЕВІЧ