У межах сёлетняга «Тэарта» на Камернай сцэне Нацыянальнага тэатра імя Янкі Купалы адбыліся два паказы монаспектакля «Сіняя-сіняя» Магілёўскага абласнога тэатра лялек. Рэжысёр Ігар Казакоў азначыў жанр так: «Галюцынацыя ў адной дзеі без антракту па матывах аднайменнага апавядання Уладзіміра Караткевіча», чым адначасова прывабіў і аматараў творчасці Караткевіча, і ласых на таленавітыя й неадназначныя тэатральныя эксперыменты — думалася, што перанесці на сцэну крохкі філасофскі аповед, дзеі якога разгортваюцца ў асноўным ва ўяўленні, на тэрыторыі ўспамінаў ды іншых нематэрыяльных прасторах, бадай немагчыма. Тым больш пастановачная каманда таксама знаная і шмат-
абяцальная: музыку да монадрамы стварыў Аляксандр Літвіноўскі (трапна далучыўшы ў агульны гукавы малюнак і найбагацейшы беларускі фальклор — калыханка, якую спявала маці, абвострыла выраз «маці-радзіма» і нібы перавяла яго з узроўню метафарычнага выказвання на ўзровень рэальнага), мастачка — Таццяна Нерсісян (пакаты планшэт сцэны з нахілам да глядзельні, засыпаны пяском і застаўлены скрынямі, якія па ходзе дзеяння выяўляюцца «чамаданамі памяці», шкляная паверхня для малявання пяском, што праецыруецца на вялікі экран, усталяваны на задніку сцэны), а галоўную ролю выконвае Мікалай Сцешыц (лаўрэат Нацыянальнай тэатральнай прэміі Рэспублікі Беларусь).
Жанравае вызначэнне падсвечваецца кантрастам амаль адразу: гучыць дакладная дата — 25-га ліпеня 1880 года. І падсвядома хоцьма-няхоцьма запальваецца лямпачка: «Гэта праўда». Пятрок Ясюкевіч прадстаўляецца: колішні паўстанец, колішні студэнт, колішні беларус, колішні… чалавек. Бо ў пякельнай паўночнай Сахары, без вады, ежы, дому, дзе ўсё, нават паветра, — пясок, яму застаюцца лічаныя гадзіны жыцця. Толькі маленькая Джаміля трымае мужчыну ад абыякавага, пакорлівага забыцця — махнуць на ўсё рукой, памерці спакойна, без думак, без болю. Аднак дзіця ёсць дзіця: дзяўчынка распытвае чужаніцу — свайго выратавальніка, свайго адзінага сябра, — і Пятрок пачынае распавядаць, яшчэ не ведаючы, што ў першую чаргу гэта трэба яму самому.
Апроч Петрака Ясюкевіча, увасобленага і артыстам, і лялькай (у адрозненне ад Джамілі, якая мае адно лялечнае ўвасабленне — нават голас яе гучыць у запісе), што большасць часу нерухома сядзіць побач з дзяўчынкай за паўразбуранай сцяной — адзіным месцы, дзе ёсць няхай цьмяная, але надзея перажыць спёку й буру, на сцэне ключавую ролю адыгрывае пясок. Гэта і Сахара, і час, несупынны, усюдыісны, што цячэ між пальцаў — не затрымаць. На шкляной паверхні Мікалай Сцешыц малюе сваё мінулае жыццё, піша дзённік, лічыць дні, але пясок не толькі выяўляе ўсё гэта, а яшчэ й заносіць, сцірае, ніштожыць.
«Вяртанне немагчымае!» — гаворыць Ясюкевіч. І пераканаўча й маляўніча тлумачыць чаму. Гвалт, несправядлівасць, падступства і жорсткасць як «сваіх» — здраднікаў, — так і прыхадняў з усходу. Гэтая сцэна выканана асабліва востра: кірзавыя боты пад «Яблычак» утрапёна выплясваюць па чамаданах — скрынях для зброі — скарбонках успамінаў беларуса, а побач нязменныя атрыбуты крывавага ўсходняга шалу — траскучыя, навязлівыя «варанкі» і маўзер. І надзеі быццам ніякай. Пятрок з такім болем і такой крыўдай згадвае радзіму — як жывога чалавека, адзінае каханне ўсяго жыцця, — што нават пераносіць змрочнае ўспрыманне на ўсё як-кольвек звязанае з ёй. І прырода ў нас — балоты, багна, твань. Хоць ёсць і рэкі. І азёры. Крыніцы. І найсаладзейшая ў свеце дзічка непадалёк ад хаты. І матуліна калыханка. Госпадзе, ды ён жа пешшу гатовы ісці дадому, нягледзячы ні на што! «Толькі вяртанне», — разумее Пятрок. Перад абліччам пакутніцкай смерці ў пустэльні гэтая думка-рашэнне расквечвае ягоны твар усмешкай і надзеяй. Пясок перакідаецца снегам, Пятрок расстаўляе навокал свечкі-знічкі і сыходзіць. Але сыходзіць суцешаны. Любоў мацнейшая за смерць.
Хоць час падзеяў, адлюстраваных у творы, акрэслены дакладна, думка спектакля настолькі глыбокая і ўніверсальная, што разумееш: усё пра нас. Час «калектыўных» дзеяў, бадай, мінуў, цяпер усё залежыць ад кожнага чалавека асабіста. Ад уласнай сістэмы каштоўнасцяў, ад прыярытэтаў і чаканняў. І менавіта такі патрыятызм — мяккі, інтымны, сапраўдны — здолее ўтрымаць беларусаў над вавілонскай прорвай.
Ліда Наліўка