Фран­цыск Ска­ры­на на шля­ху да дзэ­ну

Ад­на з най­бо­льш ад­штур­хоў­ва­ль­ных рэ­чаў тэ­атра на­ша­га ча­су — актор­скі ля­мант. Як ча­ла­век, што не раз­умее мо­вы ві­за­ві, пра­цяг­вае га­ва­рыць з ім сва­ёй, па­вы­ша­ючы го­лас. Гэ­та і раз­драж­няе, і не мае ані­яка­га плё­ну. І дзі­віць — у тэ­атра­ль­ных ву­чэ­ль­нях пед­аго­гі па сцэ­ніч­ных мо­ве й май­стэр­стве не стам­ля­юцца ка­заць: збо­ль­ша­га крык — ад не­да­хо­пу ўнут­ра­най ра­бо­ты, эмо­цый, па­чуц­цяў, ве­ры; ка­лі хо­ча­це, каб вас па­чу­лі, — ка­жы­це ці­ха, ды­яфраг­май-ду­шой. Ад­но з пры­ваб­ных і трап­ных вы­ра­шэн­няў спек­так­ля — рэ­жы­сёр­ская ўда­ча зра­біць гэ­та раз­ынкай па­ста­ноў­кі, вы­ка­рыс­таць на сваю (і, як вы­нік, гля­дац­кую) ка­рысць. Ка­лі на­во­кал усе эмо­цыі-рэ­акцыі гі­пер­тра­фа­ва­ныя, дык і па­ра­ўсці не грэх, тым бо­льш ігра акцё­раў бліс­ку­чая (у аб­одвух скла­дах спек­так­ля вы­лу­чыць ка­го­сь­ці на­праў­ду цяж­ка, што свед­чыць і пра акцёр­скую за­хоп­ле­насць ма­тэ­ры­ялам, і пра бес­па­мыл­ко­вае раз­мер­ка­ван­не ро­ляў). А вось крык Фран­цыс­ка, ато­ча­на­га по­пе­лам сва­іх кніг — аскеп­ка­мі мэ­ты і сэн­су жыц­ця, пад ка­нец дзеі з аб­сур­дна-гра­тэс­ка­ва­га ро­біц­ца шчы­рым — ля­мант у пус­тэ­ль­ні. На­конт апош­ня­га вы­слоў­я — пра­цяг­ва­ючы ад­сыл­кі да Біб­ліі — ёсць у па­ста­ноў­цы і не­вы­раз­ная лі­нія «ба­ра­ць­бы з Бо­гам», хоць анта­га­ніз­му тут і по­бач не ста­яла, кво­лая спро­ба Ска­ры­ны ўзяць Бо­га «на сла­бо»: Фран­цыск пы­та­ецца «На­вош­та ўсё гэ­та?», за­знаў­шы па­раз, па­ра­зак, аб­сур­ду і пад­ступ­ства; ад­ка­зу, ясная рэч, не атрым­лі­вае, але пры­дум­ляе сам на­пры­кан­цы спек­так­ля — бо за кож­най зі­мой над­ыхо­дзіць вяс­на. Ары­гі­на­ль­на. Але як час­та мы на гэ­та за­бы­ва­емся, за­шо­ра­ныя бу­дзён­ны­мі міт­рэн­га­мі.

«Пры­го­ды Фран­цыс­ка Ска­ры­ны на шля­ху да дзэ­ну» — так, ка­лі ка­рот­ка, мож­на бы­ло б азна­чыць змест тво­ра. Са­мая што ні ёсць «гіс­та­рыч­на не­дак­лад­ная тра­гі­ка­ме­дыя». Пры­чым іра­ніч­ная го­рыч ёсць і ў на­зве — кар’ера як та­кая ў док­та­ра во­ль­ных на­вук, пер­шад­ру­ка­ра, пі­сь­мен­ні­ка, пе­ра­клад­чы­ка, ву­чо­на­га-гу­ма­ніс­та не скла­ла­ся. Ні пры­знан­ня, ні рос­ту, ні па­ва­гі, ні… сва­ёй эпо­хі? У сцэ­ніч­на­га Ска­ры­ны (Арцём Ку­рэнь, Дзміт­рый Да­ві­до­віч) ня­ма сям’і, апроч зга­да­ных на сло­вах бра­та, ускос­на праз яко­га Фран­цыск тра­піў у тур­му, і пля­мен­ні­ка, які яго з тае вяз­ні­цы вы­ку­піў (хоць вы­зва­лі­лі Ска­ры­ну па­зней, то­ль­кі па­сля не­пас­рэд­на­га ўмя­шан­ня Жы­гі­мон­та), яго жон­ка не за­гі­ну­ла ў вя­лі­кім ві­лен­скім па­жа­ры 1530-га, пра дзя­цей-на­шчад­каў — ні сло­ва. У яго ёсць мі­сія (якую ён, па вя­лі­кім ра­хун­ку, сам са­бе і пры­ду­маў). Яна ж — жарсць. Дзе­ля яе Фран­цыск на­ват «мя­няе на­цы­яна­ль­нас­ці» — то па­ля­кам на­за­вец­ца, то рус­кім, то — у вы­пад­ку раз­губ­ле­най шчы­рас­ці — «рюс­кім», бо, хм, ка­жа, што для яго­на­га на­ро­да на­звы па­куль не пры­ду­ма­лі.

Ад­на з клю­ча­вых по­ста­цей спек­так­ля — Фай­ны хлоп­чык у га­лі­фэ (Мак­сім Шыш­ко, Ма­рат Вай­ця­хо­віч). Пад­час пер­ша­га вы­ха­ду на сцэ­ну ён хвац­ка тан­чыць і раз­мах­вае кардоннай тэч­кай «Де­ло №», сум­на­вя­до­май усім жы­ха­рам по­стса­вец­кіх кра­ін. «Я люб­лю пі­саць да­но­сы», — са­лод­ка мру­жыц­ца ён і пра­па­нуе свае па­слу­гі Ска­ры­ну. Той, вя­до­ма, ад­маў­ля­ецца — «не су­па­да­юць ха­рак­та­ры й мэ­ты», так бы мо­віць. Ці­ка­вая і іх пер­шая (ад­кры­тая) спрэч­ка — Фран­цыск «пра­ро­чыць» інтэр­нэт-біб­лі­ятэ­кі, на­па­ля­гае на тым, што чы­тан­не му­сіць быць хут­кім, про­стым, агу­ль­на­дас­туп­ным, а Хлоп­чы­ка­ва ад­по­ведзь, маў­ляў, чы­таць (пе­рад­усім кні­гі Біб­ліі) трэ­ба па­во­ль­на, удум­лі­ва, з раз­умен­нем… Шчы­ра — Хлоп­чык гу­чыць ку­ды бо­льш пе­ра­ка­наў­ча ў па­ра­ўнан­ні з за­хоп­ле­на-ра­дас­ны­мі са­ма­паў­то­ра­мі апан­та­на­га Фран­цыс­ка. Яго аб­урэн­не — жы­вое. І вось су­пра­цьс­та­янне рас­па­ча­тае. У по­стма­дэр­ніс­цкім тэк­сце спек­так­ля то­ль­кі Ска­ры­на і Хлоп­чык ба­чаць ад­но ад­но­га без ма­сак, які­мі ёсць, не зва­жа­ючы на час і аб­ста­ві­ны.

Гля­дзе­ль­ня сус­тра­кае кож­нае з’яўлен­не Хлоп­чы­ка сме­хам і воп­лес­ка­мі — вось яна, ра­дасць па­зна­ван­ня ў дзея­нні. Але над­та сум­ня­юся, што гэ­та да леп­ша­га. Лі­та­ра­ту­раз­наў­цы і гіс­то­ры­кі лі­та­ра­ту­ры адзна­ча­юць па­гроз­лі­вы трэнд у еўра­пей­скім кор­пу­се тэк­стаў, які па­чаў­ся з ХХ ста­год­дзя. Умоў­на ка­жу­чы, свет ахоп­лі­вае тэн­дэн­цыя «апраў­дан­ня Іу­ды» — тлу­ма­чэн­не здра­ды як не­абход­на­га жыц­цё­ва­га склад­ні­ка, час­тку бос­кай за­ду­мы. На­сам­рэч гэ­та не­бяс­печ­на. Перадусім для нас — на­шчад­каў ка­таў і вяз­няў, асаб­лі­ва для бе­ла­ру­саў — з вы­ра­за­най амаль пад ко­рань творчай інтэ­лі­ген­цы­яй. Тут да­рэ­чы бу­дзе ўзга­даць сло­вы Надзеі Ман­дэ­ль­ш­там: «Спра­ши­вать надо не с тех, кто ло­мал­ся, а с тех, кто ло­мал». І пе­ра­но­сіць ра­дасць з па­зна­ван­ня на раз­умен­не та­го, што мы па­зна­ем. Гля­дзець глы­бей, не пад­мя­ня­ючы тэ­зі­саў. Ка­рат­ке­віч са сва­ёй ня­злом­най па­зі­цы­яй «здра­ду пры­ма­ем — здрад­ні­ка ве­ша­ем» тры­маў­ся як мог. Еўра­пей­скасць па­ло­ніць усё і ўся — як з да­дат­ны­мі ры­са­мі, і з ад­моў­ны­мі.

Мас­коў­скі эпі­зод прад­ка­за­ль­на кар­ка­лом­ны. Па­сля не­ка­ль­кіх моц­ных жыц­цё­вых уда­раў-рас­ко­лін (на­прык­лад, Мар­цін Лю­тар, на­пя­рэ­дад­ні доб­ра, на­тхня­ль­на па­га­ва­рыў­шы з Фран­цыс­кам, за­пра­шае яго на­заў­тра да ся­бе, каб рас­па­чаць пра­цу па дру­ку кніг, але пад­ман­вае — з’язджае, а Ска­ры­на мар­на ста­іць на па­ро­зе пус­то­га лю­та­раў­ска­га до­ма, аб­вяр­га­ючы біб­лей­скае «гру­кай­це — і вам ад­чы­няць»), дру­кар усё ж пры­язджае ў Мас­кву — з кво­лым спа­дзе­вам, што хоць там (ці праз па­ва­гу да рэ­лі­гіі — ну Біб­лію ж дру­ку­ем, у рэ­шце рэшт, — ці праз кі­ры­ліч­ны шрыфт) змо­жа ажыц­ця­віць сваю ма­ру, сваю мі­сію. А яго бя­руць ад­ра­зу з вак­за­ла. За­тым — па­ляць кні­гі. Апош­нія, што за­ста­ва­лі­ся па­сля ўсіх пе­ры­пе­ты­яў: ве­да­еце, то там ад­ымуць ко­ль­кі асоб­ні­каў, а са­мо­га асвет­ні­ка паб’юць, то там. Але — ад­ымуць. Не зніч­то­жаць. У Мас­ко­віі на­ват Фай­ны хлоп­чык не па­трэб­ны — там усе са­мі са­бе фай­ныя хлоп­чы­кі. Для Ска­ры­ны зніш­чэн­не кніг раў­наз­нач­нае зніш­чэн­ню жыц­ця, жыц­цё­вае энер­гіі і сэн­су, гэ­та апош­няя кроп­ля. Ён па­кі­дае кні­гад­ру­ка­ван­не і зна­хо­дзіць спа­кой. Адзі­нае што да Мас­квы і ўся­го «рус­ка­га» за­хоў­вае не­пры­язнасць, та­му на па­са­дзе ка­ра­леў­ска­га са­доў­ні­ка ў Пра­зе ад­дае пе­ра­ва­гу на­зы­вац­ца бес­сэн­соў­ным «Ра­усам» за­мест пра­па­на­ва­на­га «Ру­са». Фай­ны хлоп­чык, тут — на­ча­ль­нік ахо­вы, не­ча­ка­на лёг­ка да­зва­ляе яму гэт­кае пе­ра­йме­на­ван­не.

Без­умоў­на, ура­жан­не ад спек­так­ля пад­трым­лі­вае мі­ні­ма­ліс­тыч­на-фун­кцый­ная сцэ­наг­ра­фія з хра­мі­ра­ва­ных па­труб­каў (з та­кіх ро­бяць па­рэн­чы або на­сцен­ныя су­шэ­ль­ні для руч­ні­коў). Мас­так Андрэй Ме­ран­коў ства­рыў та­кі са­бе бун­кер-суб­ма­ры­ну, пад­вод­ную лод­ку аль­бо бяс­кон­цы агу­ль­ны ва­гон і, ад­на­ча­со­ва, без­абліч­ны га­тэль, дзе мы ўсе жы­вем і ад­куль ні­ку­ды не падзец­ца. Ну й ні­чо­га, вы­кру­цім­ся, уя­вім і ад­чу­ем — на­ват без пад­ка­зак аўта­раў, — што ван­дру­ем у роз­ных га­ра­дах і ча­сах, імкнем­ся да вы­зна­ча­най мэ­ты. Ды то­ль­кі вось па­мя­таць бы, што ця­пер у нас ужо ёсць на­зва, ёсць імя. Не да­во­дзіць, а жыць.

P.S. Агу­лам па­ста­ноў­ка моц­ная. Ду­маю, ісці бу­дзе доў­га і плён­на. Пра гэ­та свед­чаць і актор­скі склад, і по­ўныя за­лы, і раз­мо­вы ў антрак­це — пра спек­такль, і, га­лоў­нае, са­ра­фан­нае ра­дыё. Лёг­кія жар­ты, глы­бо­кія дум­кі. Пры­нам­сі я зваб­лю сва­іх ка­лег-ка­ля­жа­нак ды пры­йду па­гля­дзець «Кар'еру...» яшчэ мі­ні­мум раз.

Лі­да На­ліў­ка