Вялікая ахвяра

Пра­ўда, аб­одва плас­тыч­ныя спек­так­лі ідуць пад агу­ль­най на­звай «Ці свяш­чэн­ная вяс­на», а пра «Вя­се­лей­ка» ў афі­шы на­ват не згад­ва­ецца. Улас­ную інтэр­прэ­та­цыю зна­ка­вых парт­ытур ХХ ста­год­дзя ры­зык­ну­ла ўва­со­біць Во­ль­га Сквар­цо­ва, мас­тац­кая кі­раў­ні­ца SKVO’s Dance Company, якая ўжо да­ўно вы­нош­ва­ла за­ду­му па­ста­ноў­кі на му­зы­ку Стра­він­ска­га. Да­стат­ко­ва зга­даць пер­фор­манс «Ідэ­аль­нае це­ла — жы­вое це­ла» (2015), дзе ўпер­шы­ню ўзнік­ла тэ­ма ахвя­ры і ў якас­ці му­зыч­на­га лей­тсім­ва­ла бы­ла вы­ка­рыс­та­на па­чат­ко­вая рыт­ма­фор­му­ла з «Вяс­ны свяш­чэн­най».

Для мно­гіх ха­рэ­огра­фаў зва­рот да най­скла­да­ней­шай парт­ыту­ры Стра­він­ска­га зра­біў­ся сво­еа­саб­лі­вым «мо­ман­там ісці­ны», па­чат­кам твор­ча­га ўзлё­ту (як, на­прык­лад, у Ма­ры­са Бе­жа­ра і Пі­ны Ба­уш) ці вы­пра­ба­ван­нем на ста­ласць (у вы­пад­ку Джо­на Най­ма­ера і Са­шы Ва­льц). Ме­на­ві­та з гэ­та­га — агля­ду па­пя­рэд­ніх сцэ­ніч­ных ува­саб­лен­няў «Вяс­ны» — вар­та па­чаць раз­мо­ву пра прэм’еру SKVO’s Dance Company.

Opus magnum

Да­ту пер­ша­га па­ка­зу «Вяс­ны свяш­чэн­най» — 29 мая 1913 го­да — мож­на на­зваць ад­лі­кам но­вай эры ў ба­ле­це. Сла­ву­ты Леа­нард Бер­нстайн пад­час ві­зі­ту ў СССР адзна­чыў, што, хоць там і ад­бы­ла­ся не­йкая рэ­ва­лю­цыя ў 1917-м, рэ­ва­лю­цыя ў сус­вет­най му­зы­цы зда­ры­ла­ся на ча­ты­ры га­ды ра­ней. Як у му­зы­цы, так і ў ха­рэ­агра­фіі, пры­ду­ма­най Вац­ла­вам Ні­жын­скім, «Вяс­на» па­рва­ла з Belle Epoque і ўпер­шы­ню прад­эман­стра­ва­ла аб­са­лют­на но­вую, аван­гар­дную сты­ліс­ты­ку на ба­лет­най сцэ­не. Арха­ічная вуг­ла­ва­тасць ру­хаў, ку­біс­тыч­ная дыс­крэт­насць сцэ­ніч­на­га ма­люн­ка, «ска­са­ву­ра­ная плас­ты­ка, по­ўная ду­шэў­на­га жа­ху і ця­лес­на­га бо­лю» (вы­каз­ван­не вя­до­ма­га ба­ле­таз­наў­цы Ва­дзі­ма Га­еўска­га), ства­ра­лі воб­раз ча­ла­ве­ка, які яшчэ не ўсвя­до­міў ся­бе асо­бай.

Ні­вод­ны ба­лет Стра­він­ска­га не ве­даў та­кой ко­ль­кас­ці роз­ных, час­та ўза­ема­вык­лю­ча­ль­ных інтэр­прэ­та­цый. Ад­на з га­лоў­ных пры­чын гэ­та­га фе­но­ме­ну ба­чыц­ца ва ўні­вер­са­ліз­ме му­зы­кі «Вяс­ны», уні­ка­ль­ным сім­бі­ёзе арха­ічна­га, вар­вар­ска­га, пер­ша­быт­на­га з ма­дэр­ніс­цкім, ме­ха­ніч­ным, індус­тры­яль­ным. На дум­ку ба­лет­на­га кры­ты­ка Па­ўла Гер­шан­зо­на, «у гіс­то­рыі ба­ле­та ня­ма дру­гой парт­ыту­ры, з на­го­ды якой мас­тац­тва вы­ка­за­ла­ся б з та­кой вы­чар­па­ль­най і па­ло­ха­ючай па­ўна­той». Па­ка­за­ль­на, што да оpus magnum Стра­він­ска­га ў роў­най сту­пе­ні звяр­та­лі­ся прад­стаў­ні­кі як ба­лет­на­га тэ­атра, так і contemporary dance, ся­род іх Ле­анід Мя­сін, Мэ­ры Віг­ман, Мар­та Грэм, Ке­нет Мак­мі­лан, На­тал­ля Ка­сат­кі­на і Ула­дзі­мір Ва­сі­лёў, Матс Эк, Ма­ры Шу­інар, Яўген Пан­фі­лаў, Анжэ­лен Прэ­ль­жа­каж, Ксаў­е Ле Руа і інш. Пры гэ­тым этап­ны­мі для ха­рэ­агра­фіч­на­га мас­тац­тва ста­лі ўся­го не­ка­ль­кі спек­так­ляў: зга­да­ная прэм’ера Ні­жын­ска­га ды вер­сіі Ма­ры­са Бе­жа­ра (1959) і Пі­ны Ба­уш (1975). У бе­ла­рус­кім ба­лет­ным тэ­атры «Вяс­на» ста­ві­ла­ся то­ль­кі двой­чы і то­ль­кі ад­ным ха­рэ­огра­фам — Ва­лян­ці­нам Елі­зар’евым (рэ­дак­цыі 1986 і 1997 га­доў), што ў чар­го­вы раз свед­чыць пра не­ша­ра­го­васць прэм’еры ў Ма­ла­дзёж­ным. Ня­гле­дзя­чы на шы­ро­кі ды­япа­зон інтэр­прэ­та­цый, стрыж­нем бо­ль­шас­ці з іх за­ста­юцца клю­ча­выя ма­ты­вы, за­да­дзе­ныя Стра­він­скім і Ні­жын­скім: ры­ту­ал, ахвя­ра; су­пра­цьс­та­янне пры­род­на-сты­хій­на­га і са­цы­яль­на­га, інды­ві­ду­аль­на­га і ма­са­ва­га; эра­тыч­ныя імпу­ль­сы — та­емныя, як у Ні­жын­ска­га, ві­да­воч­ныя, як у Бе­жа­ра, кан­флік­тна-раз­бу­ра­ль­ныя, як у Ба­уш, скан­да­ль­на дэ­ман­стра­тыў­ныя, як у Прэ­ль­жа­ка­жа.

«...Ужо ад­хі­лі­ла­ся стрэл­ка сей­смог­ра­фа»

Ство­ра­ная ў між­рэ­ва­лю­цый­ны пе­ры­яд і за год да Пер­шай сус­вет­най вай­ны, «Вяс­на свяш­чэн­ная» за­фік­са­ва­ла скла­да­ны час пе­ра­ло­му, прад­чу­ван­не эпа­ха­ль­ных гіс­то­ры­ка-ку­ль­тур­ных змен, імкнен­не да аб­наў­лен­ня праз раз­бу­рэн­не ста­ро­га. Ды­на­міч­ная інтэн­сіў­насць аркес­тра­ва­га гу­чан­ня, су­тар­га­выя рыт­мы, асты­нат­ная пу­ль­са­цыя, па­мно­жа­ныя на дэ­фар­ма­цыю ру­ху і вос­трыя ра­кур­сы поз, ма­ля­ва­лі воб­раз апа­ка­ліп­тыч­на­га раз­гу­лу сты­хіі, «сей­смаг­ра­фіч­най фік­са­цыі траў­ма­тыч­ных шо­каў» (па­вод­ле зна­ка­мі­та­га вы­ра­зу Тэ­адо­ра Ад­орна). У гэ­тым сэн­се ба­лет ся­гаў як у мі­ну­лае, так і ў бу­ду­чы­ню, пра што ве­ль­мі трап­на пі­ша гіс­то­рык тан­ца Лін Га­ра­фа­ла: «Спек­такль прад­каз­ваў вай­ну, у якой вы­зва­лі­ла­ся зло, на­за­па­ша­нае ў ду­шах лю­дзей, і гра­мад­ства, дзе кі­руе дзяр­жаў­ная ма­шы­на. “Вяс­на свяш­чэн­ная” апы­ну­ла­ся прад­вес­ні­цай су­час­нас­ці, яе кан­ве­ераў і мас, яе ва­енных ма­шын і зніш­ча­ных га­ра­доў раз­ам з іх ня­він­ны­мі жы­ха­ра­мі».

Ме­на­ві­та гэ­тыя ма­ты­вы ста­лі вы­зна­ча­ль­ны­мі для Во­ль­гі Сквар­цо­вай, што пры­свя­ці­ла сваю «Вяс­ну» ахвя­рам ге­на­цы­ду, маш­таб­ных рэ­прэ­сій і бес­прэ­цэ­дэн­тна­га гвал­ту, якія ад­бы­лі­ся ў ХХ ста­год­дзі (пад­обная тэ­ма­ты­ка ўлас­ці­вая тан­цсім­фо­ніі «Le Sacre» па ма­ты­вах «Вяс­ны свяш­чэн­най» — ад­на­му з са­мых змроч­ных ба­ле­таў Джо­на Най­ма­ера). Вар­та пад­крэс­ліць, што гэ­та пер­шы спек­такль з вы­раз­на са­цы­яль­ным вы­мя­рэн­нем у рэ­пер­ту­ары SKVO’s Dance Company. Без­да­па­мож­насць пе­рад хо­дам гіс­то­рыі і ад­чай­ны по­шук вы­йсця, жах пе­рад бо­лем і ўраз­лі­вас­цю ўлас­на­га це­ла, кры­ва­цеч­ная па­мяць, якая не мо­жа маў­чаць, — гэ­ты­мі ма­ты­ва­мі на­поў­не­ны ўвесь ба­лет. Як і бо­ль­шасць па­ста­ноў­шчы­каў, Сквар­цо­ва не ад­маў­ля­ецца ад цэн­тра­ль­най ідэі ахвя­рап­ры­на­шэн­ня, ад­нак у яе асэн­са­ван­ні зна­хо­дзіць но­выя кан­цэп­ту­аль­ныя акцэн­ты. «У на­шай інтэр­прэ­та­цыі ахвя­рай у ры­ту­але з’яўля­ецца не ад­на дзяў­чы­на з пле­мя — ахвя­рай дзе­ля аб­наў­лен­ня ста­но­віц­ца ўсё пле­мя», — рас­па­вя­дае Во­ль­га.

На­па­чат­ку мы ба­чым цьмя­ную, чор­на-бе­лую, ня­ўту­ль­ную сцэ­ніч­ную пра­сто­ру (мас­тач­кай-па­ста­ноў­шчы­цай вы­сту­пі­ла са­ма ха­рэо­граф­ка). На за­дні­ку па­кры­се па­чы­нае рас­круч­вац­ца ві­дэ­авы­ява плас­цін­кі, кож­ны па­ва­рот якой аса­цы­юец­ца з ко­ла­мі па­мя­ці. Па­сту­по­ва сцэ­ну за­паў­ня­юць па­ры, па­чы­на­юць тан­ца­ваць пад фран­цуз­скую рэ­тра-му­зы­ку. Ад­нак страх знеш­няй па­гро­зы пры­му­шае іх па­кі­нуць улас­ныя мес­цы і дзей­ні­чаць як адзі­нае це­ла, не­па­дзе­ль­ны арга­нізм. У ад­роз­нен­не ад шмат­лі­кіх вер­сій «Вяс­ны свяш­чэн­най», у па­ста­ноў­цы Сквар­цо­вай ня­ма не то­ль­кі кан­флік­ту па­лоў, але на­ват падзе­лу на муж­чын­скую і жа­но­чую гру­пы: ге­роі ўвесь час раз­ам, бо то­ль­кі так мож­на су­пра­цьс­та­яць ва­ро­жай сты­хіі.

Ка­лі ў ра­ней­шых спек­так­лях ха­рэ­ограф­ка пад­крэс­лі­ва­ла інды­ві­ду­аль­насць сва­іх артыс­таў, то ў «Вяс­не» ўпер­шы­ню звяр­ну­ла­ся да кан­цэп­ту так зва­на­га «ка­лек­тыў­на­га це­ла». Та­кі пад­ыход пе­ра­гу­ка­ецца са сло­ва­мі Ні­жын­ска­га, які па­тра­ба­ваў ад вы­ка­наў­цаў тан­ца «згур­та­ва­ных мас, не інды­ві­ду­аль­ных пра­яў». Усе во­сем артыс­таў бес­пе­ра­пын­на зна­хо­дзяц­ца на сцэ­не, ува­саб­ля­ючы шы­ро­кую, скла­да­ную га­му эма­цый­ных ста­наў. Тан­цоў­шчы­кі то кі­да­юцца ў по­шу­ках вы­йсця; то ка­мя­не­юць, па­ра­лі­за­ва­ныя стра­хам; то зні­тоў­ва­юць адзі­ноч­ныя плас­тыч­ныя га­ла­сы ў ка­лек­тыў­най ма­літ­ве; то вы­строй­ва­юцца ў жы­вую сця­ну з це­лаў, пад­аюць і зноў пад­ыма­юцца, быц­цам пад уда­ра­мі ня­бач­ных стрэ­лаў. Ад­нак «ад­мо­ва ад ся­бе» па­куль што цяж­ка да­ецца артыс­там SKVO’s Dance Company, якія ве­ль­мі па-роз­на­му існу­юць у меж­ах агу­ль­ных воб­раз­на-плас­тыч­ных за­дач.

Ня­гле­дзя­чы на асоб­ныя воб­раз­ныя зна­ход­кі, ці­ка­выя па­ста­но­вач­ныя пры­ёмы, раз­віц­цю дзея­ння ві­да­воч­на не ха­пае дра­ма­тур­гіч­най і кан­цэп­ту­аль­най цэ­лас­нас­ці. Рух аўтар­скай дум­кі рас­па­да­ецца на аскеп­кі аса­цы­яцый, ві­зу­аль­ных воб­ра­заў, сэн­са­вых ма­ты­ваў, па­збаў­ле­ных фор­маў­тва­ра­ль­най ло­гі­кі. У вы­ні­ку ўва­саб­лен­не цэн­тра­ль­най ідэі ба­ле­та спра­цоў­вае то­ль­кі на ўзроў­ні за­ду­мы, якая ў бо­ль­шас­ці эпі­зо­даў ма­ецца на ўва­зе, а не вы­хо­дзіць на ўзро­вень кан­цэп­цыі, што злу­чае ў ад­но дум­ку, це­ла, дра­ма­тур­гію і сцэ­ніч­ныя пры­ёмы.

І га­лоў­нае — пры на­яўнас­ці асоб­ных се­ман­тыч­ных і мет­ра­рыт­міч­ных су­па­дзен­няў, па­між му­зы­кай і ха­рэ­агра­фі­яй ма­ла агу­ль­на­га. Па-пер­шае, гэ­та не зу­сім Стра­він­скі: парт­ыту­ра ве­ль­мі ска­ро­ча­ная, яе фраг­мен­ты пе­ра­мя­ша­ныя, ня­рэд­ка аб­ры­ва­юцца на па­ўсло­ве і пе­ра­меш­ва­юцца з элек­трон­ным саў­ндам аўтар­ства Дзміт­рыя Ла­дзе­са. Па-дру­гое, у парт­ыту­ры пра­пуш­ча­ны ве­ль­мі важ­ныя мо­ман­ты: на­прык­лад, «Вя­лі­кія свяш­чэн­ныя ско­кі» — ку­ль­мі­на­цыя ў раз­віц­ці ідэі ахвя­рап­ры­на­шэн­ня. Ства­ра­ецца ўра­жан­не вы­пад­ко­ва­га вы­ка­рыс­тан­ня ўрыў­каў з ра­бо­ты Стра­він­ска­га, па­вяр­хоў­на­га асэн­са­ван­ня. Усё гэ­та пе­ра­тва­рае му­зы­ку ў дру­гас­ны эле­мент сцэ­ніч­на­га цэ­ла­га.

Раз­ам з тым вы­ка­за­ныя вы­шэй дум­кі не ад­мя­ня­юць вя­лі­кай пра­цы і на­ма­ган­няў усёй ка­ман­ды, а так­са­ма сме­лас­ці ха­рэ­ограф­кі, якая ад­ва­жы­ла­ся асэн­са­ваць та­кую ня­прос­тую тэ­му. «Вяс­на» ў кан­тэк­сце па­пя­рэд­ніх ра­бот Сквар­цо­вай — крок у не­вя­до­мае, вы­хад за межы апра­ба­ва­най па­ста­ноў­чай эстэ­ты­кі, што за­ўсё­ды сіл­куе твор­чы пра­цэс і з’яўляц­ца інды­ка­та­рам «жы­во­га тэ­атра».

Свят­ла­на Ула­ноў­ская